Arktika va subarktika tundra tuproqlari

Arktika va subarktika tundra tuproqlari.
Reja:
1.Arktika tuproqlari ularning tabiiy sharotilari
2. Subarktika tundra tuproqlari.

Arktika tuproqlari, ularning tabiiy sharoitlari, tarqalishi, hosil bo'lishi, tasnifi, tarkibi va xossalari. Bular qutb sovuq quruq iqlimli (yog'in miqdori 50-200mm, iyulning harorati 5 os dan yuqori bo'lmagan manfiy o'rtacha yillik temperaturali -14 dan 18 os gacha) sharoitda, suv o'tlarilishaynikli plyonkasi ua tagida yo'sinlar ua gulli o'simliklar (suv ayirgichlarda yuqori o'simliklar ueg yuzasining 25 % ni qoplaydi yoki umuman bo'lmaydi) ua A-S tipdagi kuchsiz rivojlangan kam qalinli tuproq profili bilan xarakterlanadigan yaxshi zovurlangan yuqori Arktika ua Antarktikaning tuproqlaridir. MON tuproqlari sistematikasiga arktika tuproq tipi Ye.l.lvanova tomonidan 1956 yilda kiritilgan. Rossiya ua chet ye' olimlarining Shimoliy Muz okeanidagi orol1arda o'tkazilgan tadqiqot ishlarining natijalari yuqori Arktika tuproqlarini maxsus tipga ajratish uchun asos bo'lib xizmat qildi. MON shimoliy qismi territoriyasi o'ziga xos qutbiy tuproq-bioiqlim viloyatiga kiradi hamda arktika ua subarktika tundrasi zonalariga bo'linadi. Arktika zonasi Shimoliy Muz okeanining eng shimoliy orol1ari (Yangi Ueg orolining janubi ua Koluchev orol1aridan tashqari) ni hamda Sibiming uncha keng bo'lmagan qirg'oq maydonlarini o'z ichiga oladi. Subarktika tundra zonasi arktika zonasidan Janubda joylashgan bo'lib, Kola Yarim orolining Shimoliy-G'arbiy qismidan boshlab Bering qo'ltig'igacha borib yetadi ua Janubdan o'rmon-tayga zonasi bilan chegaradosh. Shuningdek, subarktika tuproqlari boshqa rayonlar, jumladan taygao'gtop zonasining tog'li o'lkalarida am tarqalgan. Arktika ua Subarktika tundrasining umumiy maydoni 180 mln gektarga yaqin. Bundan tashqari MON ning tog'li rayonlarida 160 mln. gektarga yaqin tundra tuproqlari mavjud. Arktika tuproqlari arktika landshaft geografik zonasi uchun xarakterli tuproq tipi hisobIanadi. MDN hududida arktika tuproqlari Shimoliy Ueg, Yangi Ueg, Frans-Iosif Yeri, De-Long orol1arida, Novosibirsk orol1arida, Taymiming Shimoliy qirg'oqlarida (Chelyuskin ko'rfazida) tarqalgan. Bundan tashqari Shimoliy Amerikada (Kanada Arktika arxipelagida), Grendlandiyada ua boshqajoylarda keng tarqalgan. Arktika tuproqlari hozirgi zamon Amerika klassifikasiyasiga Ыpoan entisollar ua inseptisollar tartibiga kiradi, Kanada klassifikasiyasiga ko'ra esa kriogen regosollar ua kriosollarga kiradi. O'simliklari asosan yo'sunlar, lishayniklar, turli xildagi suv o'tlaridir. O'simlik qoplami sovuqdan hosil bo'lgan yoriqlar, qurishi tufayli hosil ?89 bo'lgan yoriqlar ua boshqa genezisdagi kichik depressiyalarda tarqalgan Dengiz sathidan 100 m balandlikda o'simlik qoplami deyarli bo'lmaydi O'simliksiz (yalang) gurunt 70-95% ni egallaydi. Tuprog'i og - yo'g'i 30-40 sm qalinlikda ua 1,5 oyga yaqin muddatg; eriydi. Arktika tuproqlarining profili bahorda ua yozning boshlanishid1 muzloq ustidagi gorizont muzipipg erishi tufayli hosil o'lgap suvpip! yig' ilib qolishi tufayli kuchli o'ta pamlapadi; yozda tuproq yuzasi sutk, davomida ipsoluasiua (tushadigap quyosh pugi) ua kuchli shamollar ta'sirid, quriydi ua yori!adi. Arktika tuproqlari profili ushup morfologiyasi bo'yicha ham, tarkibig(l ko'ra ham kuchsiz diffegepsiasiualanishi xarakterli hisobIanadi. Profi!i A ua S (yoki R) gorizont!aridan, ba'zan o'tuvchi gogizopt AS yoki AR !ardan (33- rasm) tashki! topgan.

Profili yuqori qismining tusi odatda jigarrang-qo'ng'ir ua pastki qismida esa qo'ng'ir yoki sur. Profilining yuqori qismida strukturasi donador, pastidakesakli. Yuqoridagi qatqa!oq (3-4 sm) juda g'ovak, ayniqsa o'simliklarsiz dog'!i yalang gruntda chag'irtoshli yotqiziqlar ustida yirik SIPlq parchalarning muzlashi evaziga har doim chag'irtosh!ar qatlami mavjud. Turgoqpipg eriydigan qatlami har doim vertikal yoriqlar bilap bo'lingan. Arktika tuproqlari yalpi kimyoviy tarkibi bo'yicha juda kuchsiz ditTerensiyalashgan (Z4-gasm). Faqat o'simliklar o'sadigan chimli qatlam qismida 1 dan 4% gacha organik moddalar or. Reaksiya si kuchsiz kislotali (rI b,4-6,8). Singdirish sig'imi 100g tuproqda 12-15 mg-ekv, to'yingan (9b99%). Arktika tuproqlarini ikkita tipchaga bo'lish mumkin: 1) arktika cho'l ua 2) arktika tipik gumusli. Arktika tuproqlarining eng xarakterli xususiyatlaridan quyidagilarni hisobIash mumkin: 1) mikrorelyef xarakteri ua poligonalligi bilan bog'liq bo'lgan tuproq qoplamining kompleksliligi; 2) tuproq paydo bo'lish jarayoni jadalligining pastligi ua mavsumiy erishining uncha chuqur bo'lmaganligi uchun profilining qisqaligi; 3) moddalar harakati jadalligining kichikligi tufayli tuproq profilining to'liq emasligi Ua ditTerensiasiyalashmaganligi; 4) fizik nurashning ustunligi sababIi sklet qismining ko'pligi; 5) yog'in miqdori kamligi sababIi sozga aylanishning bo'lmasligi; b) yuqori gorizontlarda temirning kriogenli to'planishi ua ishqorsizlanishning kuchsiz patouop bo'lishi. Arktika Ua Antarktida hududlari kishilarning qishloq xo'jalik sohasidagi faoliyatidan tashqarida turadi. Arktikada bu rayonlar ou qilish maydoni ua xayvonlar (oq ayiq, Kanada oq g'ozi ua x.z)ning pouo turlarini saqlash Ua ko'paytirish uchun rezervatlar sifatida foydalanish mumkin. Tundra gleyli tuproqlar. Tundra gleyli tuproqo'lar - bular qisqa ua sovuq vegetasiya sharoitida (o'rtacha yillik harorat manfiy~ -4 _14°S, parlanishga nisbatan yog'in miqdori ko'p) buta-lishaynik-yo'sunlardan iborat o'simliklar qoplami ostida ko'p yillik muzloq, ko'pincha qumoq yotqiziqlar ustida shakllangan, O(T)­ (A)-(Bg)-G tipdagi gleylashgan profili bilan xarakterlanadigan tuproqlardir. Qumoq yotqiziqlar ustidagi tundra tuproqlari profili umumlashgan holda quyidagicha tuzilgan: O yoki AO to'shama ostida gumusli yoki chirindili A yoki ONA gorizont, so'ngra gleylashgan o'tuychi Bg gorizonti Ua undan pastda gleyli G gorizonti, pastda esa opa jinslar (S) joylashadi. Tundra gleyli tuproqlarining genezisida dog' hosil bo'lish, shishib do'ppayish, yoriqlar hosil bo'lish kabi kriogen jarayonlar muhim go' o'ynaydi. MDI tuproqlari sistematikasiga tundra gleyli tuproqlar tipi Ye.l.lvanoya tomonidan 195b yilda kiritilgan. Tundra tuproqlari tundra landshaftli-geografik zonasi uchun xarakterli.

U\ar Yevroosiyoning shimoliy chegarasigacha Ua Shimoliy Amerikada turli kenglikdagi polosa shaklida tarqalgan. Yevroosiyoda ushbu tuproqlar qit'aning 2,7% maydonini, Shimoliy Amerika tuproq qoplamidagi ularning maydoni 2600 ming. km2 ni tashkil etadi. Tundra uchta zonachaga bo'linadi: janubiy butali (yo'sun-butali) tundra, tipik yo'sunli (hurpaygan-yo'sunli) tundra ua arktika tundra zonachalari. Tundrada o'simlik xazonJari zahirasining ancha ko'pligiga sabab, uщ tushgan qoldiqlarning mineraIlashuYining sustligi, aktegiualщ kambag'alligi, tuproq haroratining qulay emasligidir. Chirimagan organi moddalarda tundra biogeosenozi energiyasining ancha miqdori to'plangal Tundra o'simliklari mahsuldorligining pastligi Ua kam kulliligi tufay tundrada moddalarning biologik aylanishi sust, turg'un, hajmining kichikli! bilan xarakterlanadi. Tundra zonasida tundra gleyli poligonal tuproq; botqoq gleyli; botqoq torf gleyli; chimli o'tloq-podzol gleyli; torf1i podzol gleyli tuproqla uchraydi. Tundra zonasida tundra gley\i tuproqlar zonal tuproq ti~ hisoblanadi Ua keng tarqalgan. Tundra gleyli tuproqlar 4 tipchaga bo'linadi: tundra kuchsiz gleyl gumusli; tundra gleyli chirindili; tundra gleyli torf1i; tundra gJeyl podzo Ilashgan. Tundra gleyli tuproqlari profilidagi gJeyJanish xarakteriga ko'r. farqlanishi mumkin. Tundraning Ueugora qismida gleylanish ko'pinch~ yuzasida (yuza-gleuJi tuproqlar), g'arbiy-sibirda jinslarning granulometri~ tarkibi bo'yicha almashingan gorizontida (koptakt-gleuJi tuproqlar), sharqiy· sibir tundrasida esa ko'pincha muzloq ustida uchraydi (muzJoq usti- gleyli tuproqJar). Agarda gJeyli gorizont yaxs11i riyojlangan bo'lsa, unda gleyli tuproq sifatida klassifikasiyalanadi, agarda profilida faqat dog' holida gleyJanish uchrasa - gleysimon deb yuritiladi. Gleysimon tuproqlar tundraning shimoliy zonachasi-arktika tundrasi uchun xarakterlidir. Tundra gJeyli tuproq tipi uchun loyqa Ua mineral komponentlarning profil bo'ylab kuchsiz differensiasiyalanishi xarakterlidir. Tundra gleyli tuproqlari genetik gorizontlarining yalpi tarkibi bo'yicha farqi, odatda, katta emas. Arktika tundrasida tuproq profilii loyqa Ua Ыg yarim oksidlar miqdori bo'yicha qariyib differensiyalanmagan. Tipik Ua janubiy tundrada qulay sharoit maYjud bo'lganda profilining kuchsiz differensiasiyalanishi kuzatiladi. (Z5-gasm) Tundra gleyli tuproqlarini tekshirgan ko'pchilik tadqiqotchilar ularning granulometrik tarkibida yirik chang Ua mayda qum fraksiyalarining ustunligini qayd etganlar. Bu hol kriolitogenezda (muzloq jarayon ta'sirida turli tog' jinslarining o'zgarishi) nozik donador mahsulotlar asosan fizikayiy nurash hisobiga hosil bo'ladi, kimyoYiy nurash esa ancha sust patouop bo'ladi. Tundra gleyli tuproqlarining gumusi fulyokislotalar tipidagi rangsiz, harakatchan gumusli moddalarning ustunligi bilan xarakterlanadi. Gumusning tarkibida Ыg yarim oksidlar bilan birikkan fraksiyalar ustun; ancha qismini (30-40%) gumusga xos bo'lmagan moddalar tashkil etadi. Dag'al gumus miqdori 2-7,5 foiz atrofida bo'lib, tuproq oziq elementlarga kambag'al. Ko'pchilik tundra tuproqlarining yuqorigi torf1i gorizontlari kislotali Ua kuchli kislotali reaksiyaga ega. Gidrolitik kislotalilik ko'rsatgichi 100g tuproqda 3-4 mg.eky. ni (rN 4,4-6,6) tashkil etadi. Tuproqlarning asoslar bilan to 'yinish darajasi 20-70 foiz. Tundra shimoliy bug'uchilik uchun asosiy yem-xashak bazasi hisobIanadi. Bu zonaning 75;b foiz maydoni (136 mln.ga) bug'uchilik maydonlaridan, 4 o'gtop Ua bo'tazorlardan 3,4 botqoqIiklardan Ua 10 foiz yaroqsiz yerlardan iborat (N.N.Rozoy). Keyingi yillarda Rossiya Federasiyasining shimoliy o'lkalarida sanoatning riyojlanishi, aholining o'sib borishi, bu yerda intensiY dehqonchilikni riyojlantirish, go'sht-sut mahsulotlarini yetishtirishni Ua kartoshka sabzayotchilikni (yopiq Ua ochiq guruntlarda) ko'paytirish yazifasini qo'yadi. Tundra tuproqlarini o'zlashtirayotganda Ua undan foydalanilayotganda tuproqning biologik aktiyligini oshirish, aerasiyasini, issiqlik Ua oziq rejimini yaxshilashga qaratilgan kompleks tadbirlarga katta e'tibor berish kerak. Tuproqqa ko'p miqdorda mineral Ua organik o'g'itlar solish, qishloq xo'jalik ekinlarining tez pishib yetiladigan Ua soyuqqa chidamli naYlarini tanlab ekish muhim ahamiyatga ega. Muzloq - tayga tuproqlari. Muzloq tayga tuproqlari - bular ko'pgina qumoq mexanik tarkibIi ko'p yillik muzloq jinslar ustida SOyuq iqlim sharoitda (o'rtacha yillik harorat manfiy (-2 .... -4 S) ekstrakontinental sharoitlarda _16°S gacha) igna bargli taygada shakllangan och tusl i Ua 0- OA(A,OB,Bf)-Vg-S(Sg) tipdagi profili bilan xarakterlanadi. Muzloq tayga tuproqlari ustki qismida kuchli harakatchan nordon dag'al gumus Ua amorf temlmmg gidroksidi to'rlapadi; bularda temlmmg kgiogepli migrasiyasi, ko'ripsha sozga aulapish, teksotropiya jagauoplagi mavjud. Muzloq-tayga tuproqlari O'rta ua Shimoliy Sibirda ua Uzoq Shagqpipg shimoliy qismida tekislik ua tog'li gauoplagda tagqalgap. Vupdap tashqari, muzloq-tayga tuproqlari Boyqolorti, Uaqutistop, Kolim ua Chukotka kabi shimoliy ua qismap o'rta taygalar ushup ham xarakterli. Kapadada muzloqtayga turgoqlagipipg katta maudopi uchraydi. MDH da muzloq-tayga turgoqlagipipg umumiy maudopi 200.mlp gektarga uaqip. Yevroosiyoda tekislik muzloq-tayga tuproqlari 2 mlrd. 230 mlp gektagpi ua'pi hududpipg uaqipsha 4% ipi; Shimoliy Amerikada 529 mlp gektami yoki hududpipg 2,4% pi tashkil etadi. Muzloq-tayga tuproqlarining paydo bo'lishi ua xossalari. Ko'r yillik muzlik ua temperatura gejimipipg o'ziga xos xususiyatlari muzloq-tayga tuproqlari givojlapishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Tuproq rgofilipilg past harorati vegetasiya davrida o'simliklar tomolidap oziq yelemeptlamipg sipgdigilishipi qiuillashtigadi, ulagpipg o'sishi ua givojlapishili susaytiradi, o'simlik qoldiqlagipilg chirishiga to'sqiplik qiladi. Vulilg hammasi moddalar biologik aulapishili susaytiradi. Ko'r yillik muzloq turgoqpipg suv ua issiqlik rejimiga, mikgogeluefpipg shakllalishiga ua kimyoviy ua fizik-kimyoviy jagauollaglilg uo'lalishiga ta'sir etadi. Muzloq-tayga turgoqlagililg gepezisi ua ularnilg xossalari ua ishlab chiqarish sifatlagipilg shakllapishida kgiogepli hodisalamipg ahamiyati katta yekapligipi e'tiborga olib ulagpi kriozemlar deb atash tavsiya etilgan.(Ye.M.Naumov, 1972). Muzloq tayga tuproqlari hali kam o'rganilgan ua ulamipg sisematikasi yetarli darajada ishlab shiqilmagap. Ular 3 tipga o'lipadi: muzloq-tayga gleyli tuproqlar; muzloq-tayga neogleyli (gomogenli kriozemlar '.A. Sokolov, 1980); muzloq sarg'ish tuproqlar (Ye.N.lvanova, 1970; I.A.Sokolov, R.M.Bistryakov, 1980). Muzloq-tayga gleyli tuproqlar yuzasida kam qalinli o'gtop to'shamasiga ega, uning pastida esa - gleylashgan sur-ko'kimtir gorizont. qaysiki tusining o'zgarishisiz muzloq gorizontga o'tadi. Tuproqlar yarimgidromorf, podzollashmagan yoki kuchsiz podzollashgan, nordon (karbonatli jinslarda-kuchsiz ishqorli), yozda 50-100 sm gacha eriydi. Qumoq ua soz tarkibIi muzloq - tayga tuproqlarning eng sezilarli xususiyati - kriogenli hodisalar ta'sirida tuproq massasining aralashuYi Ua ulagpipg tiksotropligi. Muzloq-tayga tuproqlari biologik faolligining kuchsizligi Ua upumdogligipipg pastligi bilan ajralib turadi. Ularni o'zlashtirishda 294 o'g'itlarning ytlqori 110rmasini qo'l!ash va kislotali tuproqlami ohaklash tavsiya etiladi. Muzloq-tayga tuproqlari tarqalgan maydonlar asosan bug'uchilik, ov qilinadigan xo'jalik, mo'Yl1ali hayvonlarni boqishda asosiy baza hisobIanadi. Muzloq-tayga tuproqlarining ustki qatlami ko'pincha yo'sun va \ishayniklar (buta va butachalar bilan birga)dan tashkil topgan, shu sababIi ular bug'u yaylovlari sifatida foydalaniladi. Muzloq - tayga tuproqlarining sovuq iqlim sharoitida shakllanishiga qaramasdan, ular tarqalgan rayonlarda uapa go'sht-sut chorvachiligi, yilqichilik(Yaktltiya), yopiq va OClliq gruntdagi sabzavotchiliklar at rivojlanmoqda. Yetarli miqdorda o'g'itlar qo'llanilganda va ekinlami parvarishlash sistemasini to'g'ri tashkil etilganda sabzavot va yem-xashak ekinlaridan yetarli darajada barqaror hosil yetishtirish mumkin.