Arnawli bilimlentiriw ministrligi
Mikromoliyaviy xızmetler kórsetiw ushın aqshalardıń dárekleri
Download 398.96 Kb. Pdf ko'rish
|
Xamzaeva G
|
Mikromoliyaviy xızmetler kórsetiw ushın aqshalardıń dárekleri
31 Mikrokredit shólkemi tómendegiler esabınan mikromoliyaviy xızmetler kórsetedi: óz qarjları, sonday-aq alǵan dáramatları ; investorlar, sonday-aq sırt ellik investorlar tárepinen investitsiya shártnamaları tiykarında berilgen aqshalar ; banklerdiń kreditleri hám mámleket maqsetli fondlarınıń qarjları ; xalıq aralıq finans institutları, mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleriniń, sonday-aq sırt el mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleriniń grantlari hám qarız qarjları ; nızam hújjetlerinde qadaǵan etnmagan basqa derekler. lombardlar ádillik shólkemleri tárepinen mámleket diziminen ótkerilgenligi ushın nızam hújjetlerinde tólew kúninde belgilengen eń kem aylıq is haqısınıń tórt teńdeyi muǵdarında mámleket boji undiriladi; litsenziyalaytuǵın organ tárepinen litsenziya talabanınıń arzası kórip shıǵılǵanlıǵı ushın arza berilgen kúnde nızam hújjetlerinde belgilengen bir eń kem aylıq mıynet haqı muǵdarında jıynaw undiriladi; lombardlar iskerligin ámelge asırıw huqıqın beretuǵın litsenziya berilgenligi ushın tólew kúninde nızam hújjetlerinde belgilengen eń kem aylıq is haqısınıń bes teńdeyi muǵdarında mámleket boji undiriladi. Lombardlar mámleket diziminen ótkerilgenligi ushın tolıqnatuǵın mámleket boji summası belgilengen tártipte bólistiriledi. 2.2 Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında Ózbekstan Respublikası bank sistemasın hám de nobank shólkemleri iskerligin 2011- 2015 jıllarda rawajlandırıw baǵdarları. «Áyne bankler, ta'bir kerek bolsa, pútkil ekonomikamızdı azıqlantirib turatuǵın qan tamır esaplanadı, mámleketimizdiń finanslıq-ekonomikalıq turaqlılıǵın kóp tárepten olardıń nátiyjeli iskerligine baylanıslı”. Húrmetli Prezidentimizning ministrler Mákemesi jıynalıslarındaǵı programmalıq lekciyalarında belgilengen ústin turatuǵın wazıypalar : 32 • Bank-finans sistemasınıń turaqlılıǵındı támiyinlew hám bunda banklerdiń kapitallashuvini kúsheytiw; • Xalıq hám xojalıq sub'ektleriniń bos pul qarjların banklerdiń uzaq múddetli depozitlariga qosıw ; • Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti, fermerlikti rawajlandırıwdı finanslashda kommerciya bankleriniń rolin kúsheytiw. Usı qarar menen respublika finans-bank sistemasın jáne de reformalaw, onıń turaqlılıǵındı asırıwdıń ústin turatuǵın baǵdarları hám de joqarı xalıq aralıq reyting kórsetkishlerine erisiwge qaratılǵan 2 Programma : 1) “2011-2015 jıllarda respublika bank sistemasın jáne de reformalaw, onıń turaqlılıǵındı asırıw hám joqarı xalıq aralıq reyting kórsetkishlerine erisiw boyınsha ilajlar” Programması ; 2) “2011-2015 jıllarda mikromoliyalash hám nobank finans tarawların jáne de rawajlandırıw boyınsha ilajlar” Programması tastıyıqlanǵan. Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen joqarı likvidli qımbatlı qaǵazlar retinde mámlekettiń qımbatlı qaǵazları (mámlekettiń qısqa múddetli obligatsiyalari hám orta múddetli ǵáziyne minnetlemeleri), Oraylıq banktiń obligatsiyalari tán alınıp atır. Investorlarning mámlekettiń qımbatlı qaǵazlarınan alatuǵın dáramatlarınıń payda (dáramat ) salıǵınan azat etilgenligi olardıń investitsion ózine tartatuǵındorligini asırıwǵa xızmet etedi. 2011-2015 jıllarda respublikamız kommerciya bankleriniń kapitallasıw dárejesi ortasha 2, 1 retke asıwı kerek. Jıllar kesiminde alatuǵın bolsaq, kommerciya bankleriniń kapitallashuv dárejesiniń asıwı tómendegi prognoz kórsetkishlerine iye: 2011 jıl - 4114 mlrd. swm; 2012 jıl - 4731 mlrd. swm; 2013 jıl - 5441 mlrd. swm; 2014 jıl - 6257 mlrd. swm; 2015 jıl - 7357 mlrd. Swm Bank sistemasında ámelge asırılǵan reformalar 2012 jılda respublika bank sistemasındaǵı reformalar Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2010 jıl 26 noyabr degi PQ-1438-sanlı Sheshimi menen tastıyıqlanǵan “2011-2015 jıllarda respublika finans-bank sistemasın jáne de 33 reformalaw hám turaqlılıǵındı asırıw hám de joqarı xalıq aralıq reyting kórsetkishlerine erisiwdiń ústin turatuǵın baǵdarları boyınsha kompleks ilajlar” Programması hám de respublika finans-bank sistemasın rawajlandırıwǵa tiyisli basqa hújjetlerde belgilengen wazıypalardı orınlawǵa qaratildi, atap aytqanda : -bank qadaǵalawı sistemasın jáne de jetilistiriw, bank qadaǵalawı boyınsha Bazel komitetiniń jańa usınısların qollanıw etiw menen baǵlıq ilajlardı dawam ettiriw; - mámleket bank sisteması hám kommerciya bankleri iskerligin etakchi xalıq aralıq reyting shólkemleri tárepinen qollanılatuǵın norma, ulgi hám kórsetkishler tiykarında bahalaw ámeliyatın keńeytiw; - kommerciya bankleriniń resurs bazasın olardıń kapitallashuv dárejesi hám de xalıq hám xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń bos pul qarjların depozitlarga tartıw arqalı jáne de asırıw ; - kommerciya bankleri aktivlerin, sonday-aq, olardıń investitsion aktivligin hám de islep shıǵarıwdı texnikalıq hám texnologiyalıq qayta úskenelew boyınsha joybarlardı kreditlash kólemlerin asırıw ; - kommerciya bankleri balansına alınǵan ekonomikalıq nashar kárxanalar iskerligin qayta tiklew, olar bazasında islengen jańa kárxanalardı strategiyalıq investorlarga satıw jumısların jáne de aktivlestiriw; - kishi biznes hám jeke isbilermenlikti finanslıq qollap-quwatlaw, birinshi náwbette, investitsiya maqsetleri, baslanǵısh kapitaldı qáliplestiriw ushın uzaq múddetli kreditler ajıratıw kólemin keńeytiw; - xalıq aralıq ulgiler hám principler hám de mámleketimizde bazar munasábetleri rawajlanıwınıń házirgi real jaǵdayınan kelip shıqqan halda finans-bank salasınıń nızamshılıq bazasın jáne de jetilistiriw jumısları ámelge asırıldı. 2013 jıldıń 1 yanvar jaǵdayına kóre, respublikamızda 29 kommerciya banki iskerlik júrgizeip atırǵan bolıp, olardıń 3 tasi mámleket-kommerciya banki, 13 tasi aksiyadorlik-kommerciya banki, 9 tasi jeke bank hám 4 tasi sırt el kapitalı qatnasıwındaǵı bankler esaplanadı. Respublikamızda iskerlik yuritilayotgan barlıq bank mákemeleri sanı 9 551 danege etdi, atap aytqanda, banklerdiń filialları 829 teńi quradı. Respublikamizning hár 100 mıń úlken jaslı xalqına jıl juwmaǵına ortasha 49, 7 bank shólkemi xızmet kórsetdi, bul bolsa Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 34 2011 jıl 7 yanvar daǵı PQ-1464 sanlı Sheshimi menen tastıyıqlanǵan indikatorlar sistemasına tiykarınan “joqarı” bahoga muwapıq keledi. Respublikamızda bank infratuzilmasining keńeyip barıwı bankler ortasındaǵı báseki ortalıǵınıń kusheytiwi hám de bank xızmet túrleri sapası hám kóleminiń asıwına xizmet etip atır. 2011-2015 jıllarda respublika bank sistemasın jáne de reformalaw, onıń turaqlılıǵındı asırıw hám joqarı xalıq aralıq reyting kórsetkishlerine erisiw boyınsha belgilengen ilajlar. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2010 jıl 26 noyabr degi PQ-1438- sanlı Sheshimine 1-qosımshası tikkeley respublika bank sistemasın 2011-2015 jıllarda jáne de islox etiw, onıń barkarorligini asırıw hám yukori xalkaro reyting kursatkichlariga erisiwge bagishlangan bulib, buǵan kuyidagi iri bulimlarda belgilengen maksadlar orkali erisiw kuzda tutılǵan : I. Bank iskerliginiń nızamshılıq bazasın jáne de jetilistiriw II. Ózbekstan bank sisteması iskerligin bahalaw ushın etakchi xalıq aralıq reyting shólkemleri tárepinen qollanılatuǵın xalıq aralıq norma, ulgilerdi hám bahalaw kórsetkishlerdi engiziw III. Bank sistemasın jáne de reformalaw hám institutsional rawajlandırıw, halqaro ulgiler tiykarında kommerciya bankleri kapitallashuv dárejesin, turaqlılıǵındı hám likvidligini asırıw, kórsetilayotgan bank xızmetlerin kólemin keńeytiw a) kommerciya bankleri kapitallashuvi dárejesin asırıw, bank sistemasın jáne de institutsional rawajlandırıw b) xalıq hám yuridikalıq shaxslarǵa kórsetilayotgan finans-bank xızmetleriniń kólemi hám kólemin keńeytiw v) bank Keńesleri rolin jáne de asırıw hám kommerciya banklerinde korporativ basqarıwdı jetilistiriw Iv. Kommerciya bankleriniń investitsion aktivligin, olar tárepinen islep chirqarishni texnikalıq hám texnologiyalıq qayta úskenelew, modernizaciyalaw boyınsha joybarlardı kreditlash kólemlerin keńeytiw v. Kommerciya bankleri aktivlerin, sonday-aq kredit portfellerin jáne de artıwın hám sapasın jaqsılawdı támiyinlew, táwekelchilikni bahalaw sistemasın jetilistiriw 35 vI. Finanslıq nobarqaror hám ekonomikalıq nashar kárxanalar iskerligin qayta tiklew hám strategiyalıq investorlarni tartıw vII. Jamg'arib barılatuǵın pensiya sistemasın jáne de keńeytiw hám rawajlandırıw vIII. Jınayatlı iskerlikten alınǵan dáramatlardı legallashtirishga hám terrorizmni finanslıq támiynlewge qarsı gúresiw boyınsha, xalıq aralıq ulgilerin engiziw hám de ishki qadaǵalaw hám qawipsizlikti támiyinlew sistemaların jáne de jetilistiriw IX. Kishi biznes sub'ektlerin hám jeke isbilermenlikti kredit-finanslıq qollap- quwatlaw X. Kommerciya banklerinde finans-bank esabı hám esabatları buyicha zamanagóy texnologiya hám usıllardı islep shıǵıw hám nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw, finans-bank hám kredit informaciyaları dárejesi hám sapasın asırıw hám odan keń kólemde paydalanıwdı támiyinlew XI. Bankler hám basqa finanslıq xızmetler kórsetiwshi xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdi joqarı maman qánigeler menen bekkemlew, finans-bank iskerligi salasında kadrlardı tayarlaw hám qayta tayarlaw sistemasın jáne de jetilistiriw. I. Ózbekstan bank sisteması iskerligin bahalaw ushın etakchi xalıq aralıq reyting shólkemleri tárepinen qollanılatuǵın xalıq aralıq norma, ulgilerdi hám bahalaw kórsetkishlerdi engiziw buyicha • Kommerciya bankleri xızmetlerin hám pútkil respublika finans-bank sistemasın bahalaw ushın «Fitch Reytings», «Mudis» hám «Standart end Purs» etakchi xalıq aralıq reyting kompaniyaları tárepinen qollanılatuǵın norma, ulgilerdi hám bahalaw kórsetkishlerdi engiziw. • Respublika kommerciya bankleri tárepinen «Fitch Reytings», «Mudis» hám «Standart end Purs» etakchi xalıq aralıq reyting kompaniyalarınıń reyting bahaların úzliksiz túrde jańalap barılıwın támiyinlew. • Respublika kommerciya bankleri hám basqa finans institutları xızmetlerin bahalaw sistemasın xalıq aralıq reyting kompaniyalarınıń kriterya hám ulgileri tiykarında ámelge asırıw ushın xalıq aralıq finans institutı hám reyting kompaniyalarınan texnikalıq járdem hám ekspertlerdi qosıwdı ámelge asırıw. • Hár sherekte xalıq aralıq bahalaw sisteması tiykarında kommerciya bankleriniń finanslıq jaǵdayın hám turaqlılıǵındı bahalaw jáne onıń nátiyjelerin turaqlı túrde kórip shıǵıw mexanizmin engiziw. 36 • Nobank kredit shólkemleri, qamsızlandırıw shólkemleri, investitsiya fondlari, finanslıq xızmet kórsetetuǵın basqa shólkemler, jergilikli emitentlar hám olar tárepinen mámilege shıǵarılǵan qımbatlı qaǵazlardı reyting bahalawdıń milliy sistemasın engiziw hám jáne de jetilistiriw. • Etakchi xalıq aralıq reyting kompaniyalarınan mámleket reytingin alıwǵa qaratılǵan ilajlar kompleksi boyınsha usınıslardı tayarlaw hám ministrler Mákemesine kirgiziw. II. Bank sistemasın jáne de reformalaw hám institutsional rawajlandırıw, halqaro ulgiler tiykarında kommerciya bankleri kapitallashuv dárejesin, turaqlılıǵındı hám likvidligini asırıw, kórsetilayotgan bank xızmetlerin kólemin keńeytiwdiń a) kommerciya bankleri kapitallashuvi dárejesin asırıw, bank sistemasın jáne de institutsional rawajlandırıw yunalishida • Kommerciya bankleri ulıwma kapitalın ósiriw, sonday-aq olardıń qosımsha aksiyaların shıǵarıw arqalı asırıw, 2011-2015 jıllarda onıń ortasha 2, 1 retke asırılıwın támiyinlew • Bank sistemasınıń ulıwma ustav kapitalında mámleketlik emes sektorı úlesin keńeytiw boyınsha ilajlardı islep shıǵıw hám ámelge asırıw • Bank qadaǵalawı sistemasına, kapital etarliligiga bolǵan talaplardı jetilistiriwdi, kutilayotgan joytıwlar modeli tiykarında múmkinshiligıy joytıwlarǵa rezervlerdi qáliplestiriwdi názerde tutatuǵın Bazel komitetiniń jańa usınısların nátiyjeni ámelde qollanıw etiw. • Xalıq aralıq bank ámeliyatına muwapıq operatsion ǵárejetlerin orawdı hám bankler strukturalarıniń ratsional paydalılıǵın támiyinlewdi esapqa alǵan halda respublika kommerciya bankleriniń tarif siyasatın jetilistiriw. • Bankler kapitalı, aktivleri, basqarıwı, dáramatları, minnetlemeleriniń sapası hám dárejesin qalıs bahalanishini támiyinleytuǵın CAMEL (S) sistemasınıń jańa talqinini nátiyjeni ámelde qollanıw qılıwdı názerde tutqan halda kommerciya bankleriniń finanslıq jaǵdayın bahalaw sistemasın jáne de jetilistiriw. b) xalıq hám yuridikalıq shaxslarǵa kórsetilayotgan finans-bank xızmetleriniń kólemi hám kólemin keńeytiw • 2011-2015 jıllarda xalıq hám xojalıq sub'ektleriniń kommerciya banklaridagi depozitlari kólemin 2, 5 retke asırıw. 37 • Xalıq hám xojalıq sub'ektleri talapların esapqa alǵan halda depozit hám amanatlardıń jańa túrlerin úzliksiz túrde engiziw, sonday-aq, uzaq múddetli obligatsiyalar hám depozit sertifikatlardı shıǵarıw, subordinar qarızlardı aktiv tartıw • Kórsetilayotgan bank xızmetleriniń sapası hám kólemin informacion-aloqa texnologiyalardı keń qóllaw menen keńeytiw boyınsha ilaj - ilajlardı ámelge asırıw, sonday-aq 2015 jılǵa shekem respublikanıń barlıq kommerciya bankleri tárepinen yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa internet-bankiń boyınsha xızmetler kórsetiliwin támiyinlew • 2011-2015 jıllarda bank plastik kartochkaların mámilege shıǵarıw kólemin 1, 5 retke asırıw arqalı bank plastik kartochkalarınan paydalanǵan halda naq pulsiz esap -kitaplar sistemasın jáne de keńeytiw • Jergilikli sheki onimnen paydalanǵan halda plastik kartochkalardı jılına 500 mıń donadan kem bolmaǵan kólemde islep shıǵarılishini jergiliklilashtirishni támiyinlew • Bank plastik kartochkalarınan tólewlerdi qabıllaw boyınsha esap -kitap terminalların islep shıǵarıwdı támiyinlew. • Bankler bólindileri hám filiallarınan bankler bas ofisiniń qayta islew orayları, YAgona umumrespublika protsessing orayı hám esap -kitap bankine shekem maǵlıwmatlardı etip keliwinde olardı qayta islew aralıq buwınların kemeytiw esabına, tólewler ótkeriw processlerin tezlestiriw v) bank Keńesleri rolin jáne de asırıw hám kommerciya banklerinde korporativ basqarıwdı jetilistiriw • Kommerciya bankleri keńesi quramına minoritar aksiyadorlar máplerin ańlatpa etiwshi aǵzalardı májburiy túrde kirgiziw talabın ámeliyatqa engiziw. • Banktiń iri (ulıwma kapitaldıń 15 procenti hám odan joqarı muǵdardaǵı ) pitimlerin dúziw hám olar múddetin uzaytırıw tuwrısındaǵı qararlardı bank Keńesi tárepinen maqullanilishining májburiyligi boyınsha tiyisli normalardı kirgiziw. • Banktiń korporativ basqarıw strukturasına bank Keńesine tikkeley bo'ysunuvchi risklar qadaǵalawın ámelge asırıwshı tiyisli Komitetti májburiy túrde kiritiliwin engiziw. Kommerciya bankleriniń ishki audit xızmetlerin tómendegilerge tiykarınan jáne de kúsheytiw: 38 kommerciya bankleri filialları xızmetlerin monıtoringi nátiyjelerin bank Keńesi jıynalıslarında úzliksiz túrde kórip shıǵıw arqalı monıtorıń sistemasın jetilistiriw; bank ishki audit xızmeti xızmetkerlerine salıstırǵanda banktiń pul mámilesi, kredit, valyuta, depozit operatsiyaları yamasa buxgalteriya esabı hám esabatı bólimlerinde keminde 3 jıl jumıs stajına ıyelew talabın ornatıw ; • ishki audit xızmeti jumısınıń natiyjeliligin banktiń aktivleri, kredit hám investitsiya portfeli sapası hám de bank iskerligine tiyisli basqa kórsetkishlerinen kelip shıǵıp bahalaw mexanizmin engiziw. III. Kommerciya bankleriniń investitsion aktivligin, olar tárepinen islep chirqarishni texnikalıq hám texnologiyalıq qayta úskenelew, modernizaciyalaw boyınsha joybarlardı kreditlash kólemlerin keńeytiw • 2011-2015 jıllarda kommerciya bankleri tárepinen kárxanalardı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq qayta úskenelew boyınsha investitsiyalıq joybarlardı hám ekonomikanıń real sektor tarmaqların kreditlash kólemin 2, 8 retke asırıw • Joybarlıq finanslıq támiynlewdiń xalıq aralıq principlerıge muwapıq iri investitsion joybarlar (200 mln. AQSH doll. den joqarı ) hújjetlerin islep shıǵıw, ekspertiza qılıw, tastıyıqlaw hám finanslıq támiynlew hám tuwrısındaǵı Qaǵıyda joybarın islep shıǵıw. • Bankte investitsiya joybarlarınıń ekspertizasi sapasın, sonday-aq, olardıń processlerdiń ashıqlıǵın asırıw, banklerdiń proektlestiriw institutlar menen óz-ara xızmetlerin tájiriybe almaslaw, zárúrshilik payda bolıwǵanda joybarlardı ekspertiza etiwge proektlestiriw institutlardı tartıw arqalı bekkemlew, sonıń menen birge joybar ekspertizasi processinde barlıq potensial faktorlar hám risklardı inabatqa alıwdı támiyinlew • Kommerciya bankleri tárepinen xojalıq birlespeleri hám iri kárxanalar menen birgelikte investitsiyalıq joybarlardı hám basqa hújjetlerdi islep shıǵıw boyınsha injiniring kompaniyaların shólkemlestiriw. • Kommerciya bankleriniń investitsiyalıq iskerligine juwapker bolǵan shólkemlestirilgen strukturalar iskerligin jetilistiriw, sonday-aq olardıń jumısların shólkemlestiriwdi hám nátiyjesin jaqsılaw, kadrlar potensialın asırıw. Iv. Kommerciya bankleri aktivlerin, sonday-aq kredit portfellerin jáne de artıwın hám sapasın jaqsılawdı támiyinlew, táwekelchilikni bahalaw sistemasın jetilistiriw 39 • Bank táwekelchiliklarini basqarıwda tereń omilli analizdi ámelge asırıwdıń anıq mexanizmi engiziw, rezervlerdi qáliplestiriw, kredit portfelin diversifikatsiyalashlarni názerde tutqan halda bankler aktivleri sapası monıtoringini jetilistiriw, sonıń menen birge mashqalalı qarızdarlıq payda bolıwına jol qoymaw maydanınan eskertiwshi sharalar qabıllaw • Bank operatsiyaların ámelge asırıwda operatsion hám bazar táwekelchiliklarini anıqlaw boyınsha normativ hám stilistik hújjetlerdi islep shıǵıw • Jáhándıń eń turaqlı bankleri tájiriybesin inabatqa alǵan halda bankler klientleriniń kreditga uqıplılıǵın skoring-analiz qılıwdıń zamanagóy stilistikasin islep shıǵıw hám engiziw • Kredit operatsiyalarınıń qaytıwlılıq, qoplanuvchanlilik hám tabıslılıgınan hám de ámelge asırılıp atırǵan investitsion joybarlardıń natiyjelilililigidan kelip shıqqan halda tikkeley kredit ajıratıw máseleleri menen shuǵıllanatuǵın kommerciya bankleri baslıq hám xızmetkerlerin xoshametlew sistemasın jáne de jetilistiriw. v. Finanslıq nobarqaror hám ekonomikalıq nashar kárxanalar iskerligin qayta tiklew hám strategiyalıq investorlarni tartıw Kommerciya bankleriniń basqarıwshı kompaniyaları iskerligin jáne de jetilistiriw boyınsha : bankler balanslarına alınǵan bankrot-kárxanalarınıń islep shıǵarıw iskerligin qayta tiklew; kárxanalardı qayta tiklew procesine potensial investorlar hám sheriklerdi, atap aytqanda kárxanalardı modernizaciyalaw iskerliginde aldıńǵı tájiriybe hám bilimge iye bolǵan joqarı maman shet ellik menejerler hám qánigelerdi jáne de aktiv qosıw. • Xızmetkerlerdi materiallıq xoshametlew, olardıń mamanlıǵın asırıw hám qayta tayarlawdıń tásirli mexanizmlerin jaratıw. Tómendegi mexanizmlerdi engiziw: kommerciya bankleri balanslarına berilgen bankrot kárxanalar buyım-múlki negizinde jańa islengen kárxanalar óndirisin qayta tiklew esabına jańa jumısshı orınlardı jaratıw, ónim (jumıs, xızmet) lar islep shıǵarıw, investitsiyalardı ózlestiriw boyınsha prognoz kólemlerdi támiyinlew boyınsha ilajlardı ámelge asırıwdıń hár jıllıq joba kestelerdi tastıyıqlaw ; • kommerciya bankleri Basqarıwları tárepinen turaqlı túrde tastıyıqlanǵan joba - kesteleriniń atqarılıwın kórip shıǵıw. 40 • Kommerciya banklerine auksion hám tańlaw sawdalarında sotilgan ekonomikalıq nashar kárxanalar negizinde islep shıǵarıwdı qayta tiklew hám finanslıq salamatlandırıw, biznes-jobalardı orınlaw boyınsha ámelge asırılǵan jumıslar nátiyjelerinen kelip shıqqan halda kommerciya bankleri basshıları hám tiyisli strukturalıq bólindileri juwapkershiligin kúsheytiw hám olardı materiallıq xoshametlew mexanizmlerin engiziw. vI. Jamg'arib barılatuǵın pensiya sistemasın jáne de keńeytiw hám rawajlandırıw Tómendegilerdi esapqa alǵan halda, puqaralardıń qálegen ajıratılǵan qarjılarınan jamg'arib barılatuǵın pensiya sistemasına kelip túsetuǵın aqshalardı kóbeytiwdi xoshametlew boyınsha ilajlardı ámelge asırıw : a) Xalıq banki tárepinen jamg'arib barılatuǵın pensiya sistemasına qálegen túrde badal qo'yuvchi shaxslarǵa ózine tartatuǵındor bank xızmeti túrlerin engiziw, atap aytqanda kreditler beriw, bank xızmetlerin boyınsha ózine tartatuǵındor tariflarni usınıw ; • b) jamg'arib barılatuǵın pensiya sistemasına uzaq múddetke aqshalardı jaylastırıwdıń abzallıqların, nızamshılıqta belgilengen salıq jeńilliklerdi, jaylastırılǵan aqshalardıń tabıslılıǵı hám tolıq qaytarılishini xalıq ortasında keń túsindiriw jumısların aparıw. • Ekonomikanıń tiykarǵı tarmaqlarında hám iri islep shıǵarıw ob'ektleri infrastrukturalarida strategiyalıq zárúrli investitsiyalıq joybarlardı, jamg'arib barılatuǵın pensiya sisteması qarjları, sonday-aq Ózbekstan Respubliki Tikleniw hám rawajlanıw fondınıń valyuta krediti esabınan kommerciya bankleri arqalı finanslıq támiynlewdi jáne de keńeytiw • Jamg'arib barılatuǵın pensiya sistemasınıń waqtınsha bos qarjların kommerciya bankleriniń joqarı likvidli finanslıq instrumentlerine (depozit, obligatsiya) hám respublika daǵı finanslıq turaqlı iri kárxanalarınıń resurs bazaların keńeytiwdi támiyinlewge jóneltiriw hám de jamg'arib barılatuǵın pensiya sistemasınıń jaylastıriletuǵın qarjları portfelin diversifikatsiyalew. • Puqaralardıń individual jamg'arib barılatuǵın pensiya esap betlerine aqshalardı kirgiziw sistemasın jetilistiriw maqsetinde jumıs beretuǵınlar tárepinen usınıs etiletuǵın elektron reestrlarni uzatıw hám qayta islew mexanizmlerin islep shıǵıw hám ámelge asırıw. vII. Kishi biznes sub'ektlerin hám jeke isbilermenlikti kredit-finanslıq qollap- quwatlaw 41 • 2011-2015 jıllarda kishi biznes hám jeke isbilermenlik sub'ektlerin kreditlash kólemlerin 2, 7 esege keńeytiw • Kishi biznes hám jeke isbilermenlik sub'ektleriniń joybarların finanslıq támiynlewdi keńeytiw maqsetinde xalıq aralıq finanslıq institutlar hám shet el mámleketler húkimetleriniń jeńillikli kredit liniyalari hám grantlarini ózlestiriw hám tartıwdı aktivlestiriw, bunda kórsetilgen finanslash dárekleri esabınan 2011 yilda-75 mln. doll., 2012 jılda -90 mln. doll., 2013 jılda -110 mln. doll., 2014 jılda -130 mln. doll. hám 2015 jılda -155 mln. doll. den kem bolmaǵan halda finanslıq támiynlewdi támiyinlew. Ózbekstan bankleri Assotsiatsiyasi janında tómendegilerdi názerde tutqan halda ekonomikanıń ústin turatuǵın baǵdarları daǵı investitsion joybarlardı finanslıq támiynlew boyınsha joybar hújjetlerin tayarlawǵa qánigelestirilgen Fondni shólkemlestiriw: - Fond qarjları texnikalıq-ekonomikalıq tıykarnoma (TIA) joybarların tayarlaw ushın isletilip, keyinirek bul ǵárejetler joybar finanslashtirilishi baslanǵannan keyin bank krediti summasına qosıladı ; - Fond shólkemlestiriwshileri, kommerciya bankleri, nobank kredit hám finans awqamlarınıń badallari Fond dárekleri esaplanadı ; • - TIA joybarların tayarlaw ushın joybar ideyaların saralaw hám tańlaw tańlawm tiykarında ámelge asıriladı. • Aymaqlar hám kreditlanadigan iskerlik túrleri (xızmet hám servis salasın, awıl xojalıq ónimlerin qayta islewdi, tutınıw ónimlerin islep shıǵarıwdı hám basqalardı keńeytiw) kesiminde, sonıń menen birge kreditlerdi ózlestiriw nátiyjesinde jańa jumısshı orınlardı jaratıw boyınsha ATB «Mikrokreditbank» tárepden kishi biznes hám jeke isbilermenlik sub'ektlerge ajratılatuǵın mikrokreditlarni keńeytiw jıllıq Programmaların islep shıǵıw hám tastıyıqlaw. vIII. Kommerciya banklerinde finans-bank esabı hám esabatları buyicha zamanagóy texnologiya hám usıllardı islep shıǵıw hám nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw, finans-bank hám kredit informaciyaları dárejesi hám sapasın asırıw hám odan keń kólemde paydalanıwdı támiyinlew Kommerciya banklerinde finanslıq esabat hám buxgalteriya esabın Finanslıq esabatlardıń xalıq aralıq standartlarına (MHXS) tolıq maslastırıwdı inabatqa alǵan halda jáne de jetilistiriw 42 Juwmaq Soni esapqa alıw kerek, hár bir mámlekette bank iskerliginiń nızamlı tariflarining ayriqsha qásiyetleri bar. SHunday etip, bank jumısınıń ásirlik dástúrlerinege iye Angliyada 1979 jılda bankler tuwrısında jańa nızam qabıllandı. Ol jaǵdayda “bank” termininiń tariypiga bólek itibar berilgen. Britaniyalıq nızam shıǵarıwshılar bank tariypini talay ápiwayılashtirganlar, yaǵnıy olar bank degende Angliya Mámleket Banki bank dep tán alǵan hár qanday kompaniya tushunilishi múmkinligin belgilegenler. Tuwrı, óz gezeginde Angliya Banki Jáhán tájiriybesi kózqarasınan umum tán alınǵan bank qásiyetlerine iye bolǵan kriteryalardı ornatǵan. Atap aytqanda, bank mártebeine dawa etiwshi kompaniya amanatlar qabıl etip atırǵanı, kreditler berip atırǵanı, kirip-import finans operatsiyaların ámelge asırıp atırǵanlıǵı, valyuta basma-bas almasıwlıp atırǵanlıǵı, investitsion xızmet kórsetip atırǵanlıǵı hám finans menen baylanıslı máseleler boyınsha máslahátlar berip atırǵanlıǵın tastıyıq etiwleri de kerek. Uzaq jıllar dawamında jámiettiiń rawajlanıwı hám oǵan uyqas tavar -pul munasábetleriniń ósip, rawajlanıwlasıp barıwı banklerdiń operatsiyaları hám kórsetetuǵın xızmetlerin kóleminiń keńeyip barıwına, jámiyet aǵzalarınıń aqshaǵa bolǵan talabınıń asıp barıwına alıp kelgen. Mámleket, fizikalıq hám yuridikalıq adamlardıń mápin muwapıqlıqta aparıw, mámleket hám jámiyet aǵzalarınıń pul qarjlarına bolǵan talapların qandirgan halda mámlekettiń ekonomikalıq tárepten ósiwi hám turaqlılıǵındı támiyinlew maqsetinde bankler ortasında atqarılatuǵın funksiya hám operatsiyalar kólemi bólistirila barǵan, yaǵnıy mámleket atınan, mámleket máplerin qorǵaw etken halda iskerlik kórsetiwshi bankler hám bólek jámiyet aǵzaları menen isleytuǵın bankler yamasa joqarıdaǵı eki jónelisti de ózinde sáwlelengenlestirgen bankler (aqırıǵısına Burınǵı Sovetlar dáwirindegi Mámleket bankin kirgiziw múmkin) qáliplese barǵan. Házirgi zamande jáhánda umum qabıl etilgen sistema bolıp eki teksheli bank sisteması xızmet etedi hám ol mámleket Oraylıq banki hám kommerciya bankleri tarmaǵın óz ishine aladı. |
