Arnawli bilimlentiriw ministrligi
Tijorat banklari va ularning tashkiliy tuzilishi
Download 398.96 Kb. Pdf ko'rish
|
Xamzaeva G
|
1.3 Tijorat banklari va ularning tashkiliy tuzilishi
Tariyxıy rawajlanıw dawamında bankler aqshalardı jıynaw, saqlap beriw, kredit-esap hám basqa hár qıylı dáldalshılıq operatsiyaların atqarıp kelgenlikleri sebep, bankler kredit shólkem bolıp, payda alıw maqsetinde bank barlıq risklardı ózine qabıl etken halda operatsiyaların ámelge asıradı. Ózbekstan Respublikasınıń 1996 jıl 26 aprelde qabıl etilgen “Bankler hám bank iskerligi tuwrısında»gi nızamınıń 1-statyasına tiykarınan “Bank-kommerciya shólkemi bolıp, bank iskerligi dep esaplanatuǵın tómendegi iskerlik túrleri kompleksin ámelge asıratuǵın, yaǵnıy : -yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardan amanatlar qabıllaw hám de qabıl etilgen aqshalardan táwekel etip kredit beriw yamasa investitsiyalaw ushın paydalanıw ; -tólewlerdi ámelge asırıw menen shuǵıllanatuǵın yuridikalıq shaxs bolıp tabıladı. Sonday eken, bank barlıq risktı óz moynına alıp, yuridikalıq hám fizikalıq 23 adamlardıń pul qarjların tartıp, bank resurslarini shólkemlestirgen halda, bul aqshalardı múddetinde qaytarıp beriw, tólew hám támiyinlew shártleri tiykarında óz atınan olardı jaylastıradı hám de yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar ortasındaǵı esap -kitap hám dáldalshılıq operatsiyaların alıp baratuǵın kredit shólkem esaplanadı. Birpara ádebiyatlarda «bank-bul kárxana», dep da túsindirme beriledi. Ekenin aytıw kerek, bank pútin alınǵan kárxana retinde islep shıǵarıw procesin ámelge asırmaydı. Kommerciya bankleriniń iskerligin kárxana iskerligine sol tárepten uqsatıw múmkin, kommerciya bankleri de kárxanalar sıyaqlı óz iskerligin óz tabısın kóbeytiwge qaratadı, lekin kárxanalar iskerliginen ayrıqsha túrde bankler sol tiykarında birinshiden, óz shólkemlestiriwshileri-aksiyadorlarining máplerin, ekinshiden, óz klientleriniń máplerin qorǵawdı támiyinleydi. Kommerciya banklerine, biziń pikirimizcha, jaysha «korxona» emes, bálki «maxsus kárxana» dep qaraw zárúr. CHunki kommerciya bankleri ssuda kapitalı háreketin ámelge asıradı hám sol tiykarda bank óz aksiyadorlariga, paychilariga payda alıwdı támiyinleydi. Kommerciya bankleri bank sistemasınıń zárúrli buwını bolıp, kredit resurslariniń tiykarǵı bólegi sol banklerde jıynaladı jáne bul bankler xuquqiy, fizikalıq shaxslarǵa óz xızmetlerin kórsetediler. Bank bul sonday kárxanaki, ol jaǵdayda sheki onim bolıp depozit hám qoyılmalar esaplansa, aqırǵı tavar - bul berilgen ssudalar bolıp tabıladı. Depozit hám qoyılmalar tartılǵan qarız qarjları, berilgen ssudalar bolsa - jaylastırılǵan aqshalar bolıp esaplanadı. Hár túrlı fizikalıq shaxslar hám shólkemlerden pul qarjların tartıw ushın, qarız kólemine qaray málim summanı procentler formasında tólew kerek. Bolmasa aqsha qo'yuvchilar yamasa basqa bankti tańlaydilar, yamasa pul saqlawdı basqa formalarına ótediler: mısalı, altın yamasa valyuta satıp alıw, basqa finanslıq dáldalshılar xızmetlerinen paydalanıw hám basqalar. Pul saqlaw formasın tańlawda aqsha qo'yuvchini eki zárúrli faktor - finanslıq dáldalshılardıń isenimli ekenligi hám dáramat alıw dárejesi (qarızǵa tolıqnatuǵın procentler) kóbirek qızıqtiradi. Basqa tárepden, bank ssuda bergende onıń summasına qaray procent formasında tólew undiradi. Bazar ekonomikası sharayatında kommerciya bankleriniń bazar munasábetleri sub'ektleri menen baylanısı jáne de kengayadi hám tereńlesedi. Bank bul halda barlıq qarjları háreketin basqarib baradı. 24 Bul eki procent stavkaları ortasında parq -bank tabısınıń tiykarǵı deregi bolıp, ekonomikalıq ádebiyatlarda ol “marja” atı menen júritiledi. SHunday etip, marja - bul tartinuvchi hám jaylastırila- digan qarız hám ssuda procent stavkaları ortasındaǵı farq bolıp tabıladı. Bankler aqshalardı tartıw hám jaylastırıw jolı menen barlıq pul qarjları háreketin basqarib baradı. Banktiń tiykarǵı iskerligi dáldalshılıq menen baylanıslı bolıp, ol pul aqshalardı qarız beretuǵınnan qarız alıwshılarǵa ótkeriw menen baylanıslı bolǵan operatsiyalardı orınlawdan ibarat. Bankler menen bir qatarda pul qarjları háreketin basqa finanslıq hám kredit shólkemleri, investitsion fondlar, qamsızlandırıw kompaniyaları da ámelge asıradılar. Biraq, banktiń finanslıq risklardıń sub'ekti retinde joqarıda keltirilgen basqa sub'ektler iskerliginen parıq etetuǵın eki ayriqsha ózgesheligi ámeldegi: -birinshiden, bankler tek olar ushın tán bolǵan qarız minnetlemelerin (depozitlar, amanat sertifikatları hám basqalar ) shıǵaradılar jáne bul jol menen jıynalǵan aqshalardı basqa sub'ektler tárepinen shıǵarılǵan qımbatlı qaǵazlar hám qarız minnetlemelerine jaylastıradılar. Banktiń bul ózgesheligi finanslıq broker hám dillerlar iskerliginen parıq etedi, sebebi olar finans bazarında óz qarız minnetlemelerin shıǵarmastán iskerlik kórsetediler. -ekinshiden, bankler fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar aldında klientlerdiń pul qarjların esap betlerine qoyıw hám fond ótkeriw, depozit sertifikatların shıǵarıw hám basqalar arqalı qatań belgilengen qarız minnetlemelerin aladılar. Qatań belgilengen qarız minnetlemeler menen iskerlik kórsetiw bankler ushın risklı esaplanadı, sebebi bankler óz kreditorlari aldında alǵan minnetlemelerin tolıq orınlawları kerek. Investitsion fondlar bolsa óz aktivleri hám passivlarining ma`nisi ózgeriwi menen baylanıslı risklardı óz aksiyadorlari moynına júkleydilar. Ózbekstan Respublikasında kommerciya banklerin shólkemlestiriw hám olardıń iskerligin aparıw “Bankler hám bank iskerligi tuwrısında”gi nızamǵa tiykarlanadı. YUqorida belgilengen nızamǵa tiykarınan Ózbekstan Respublikasında bankler universal iskerlikti ámelge asıradılar. Anıqlaw etip aytatuǵın bolsaq, hár qıylında kreditler beriw, qımbatlı qaǵazlar hám shet el valyuta aldı -sotdisi menen shuǵıllanıw, bos turǵan pul aqshalardı qosıw, esap - kitaplardı ámelge asırıw, kepillik hám garantıyalar beriw hám taǵı basqalar kommerciya bankiniń tiykarǵı iskerlik túrlerinen esaplanadı. 25 Ózbekstan Respublikasında shet el bankler hám hár qanday múlkshilik formasına tiykarlanǵan bankler iskerlik kórsetiwi múmkin. Ózbekstan Respublikasında iskerlik kórsetip atırǵan kommerciya bankleri hám olardıń múlkshilik forması túrli múlkshilikke tiykarlanǵan bolıp tabıladı. Ádetde, Ózbekstanda bankler hákisionerlik jámiyet kórinisinde shólkemlestiriledi. Banktiń ustav kapitalın qáliplestiriw ushın mámleket shólkemleriniń qarjları, jámáát, birlespeler hám fondlarining qarjları, girew hám kreditga alınǵan aqshalardan paydalanıw múmkin emes. Kommerciya bankleriniń shólkemlestirilgen dúzilisi hákisioner jámiyet dúzilisine uqsas bolıp tabıladı. Kommerciya bankiniń joqarı organı aksiyadorlarning ulıwma jıynalısı esaplanadı. Bul jıynalıslarda aksiyadorlarning wákilleri hám aksiyador kárxanalardıń basshıları qatnasadılar. Aksiyadorlarning ulıwma jıynalısı kórip shıǵıwǵa qoyılǵan máseleler boyınsha qarar qabıllaw ushın aksiyadorlarning keminde 3/4 bólegi qatnasıwı kerek. Banktiń basqarıwdı direktorlar keńesi ámelge asıradı. Oǵan qosımsha tárzde bank basqarıwdı baqlaw hám baqlaw juwapkerligi de júkletilgen. Direktorlar keńesi aǵzalarınıń quramı hám saylanıw múddeti kommerciya banktiń qaǵıydası menen belgilenedi. Bank Keńesi bank iskerliginiń tiykarǵı baǵdarın, kredit siyasatı hám banktiń basqa jobaların kórip shıǵıw, dáramat, ǵárejetler, payda jobaların tastıyıqlaw, bólimlerdi ashıw yamasa jabıw máselelerin kórip shıǵıw sıyaqlı máseleler menen shuǵıllanadı. Bank Basqarıwı bank iskerligine tikkeley basshılıq etedi. Bank basqarıwı aksiyadorlarning ulıwma jıynalısı hám direktorlar keńesi aldında juwapker bolıp tabıladı. Hákisionerlarning ulıwma jıynalısı, bank keńesi hám basqarıwı banktiń basqarıw shólkemleri esaplanadı. Bankke operativ basshılıq etiwshi jáne onıń iskerligi ushın juwap beretuǵın bank basqarıwı banktiń ijroiya organı esaplanadı. Basqarıw bank keńesi hám aksiyadorlar ulıwma jıynalısı aldında esapdordirlar. Joqarıda keltirilgen banktiń shólkemlestirilgen dúzilisi kópshilik bankler ushın uqsas bolıp kommerciya bankleriniń jaylasıw ornı, xızmet kórsetetuǵın klientlerdiń iskerligi qásiyetlerinen kelip shıǵıp birpara ózgerisler bolıwı múmkin. 26 Bank basqarıw jıynalısı mudami ótkeriledi hám jıynalıslarda qabıl etiletuǵın qararlar berilgen dawıs sanına qaray sheshiledi. Dawıslar teńliginde bank basqarıwshınıń dawısı hal etiwshi esaplanadı. Eger, basqarıw aǵzaları yamasa basqarıw baslıǵı basqarıw qabıl etken sheshimine narazı bolsa, olar óz pikir hám oy-pikirlerin keńes yamasa aksiyadorlar ulıwma jıynalısına xabar beriwleri múmkin. Bul jaǵdayda gúzetiw keńes sheshimi hal etiwshi esaplanadı hám bank basqarıwı baslıǵı sheshimi menen ámeliyatqa qollanıladı. Baqlaw komissiyası hákisionerlarning ulıwma jıynalısı tárepinen saylanadı. Onıń quramında gúzetiw keńes aǵzaları hám bank basqarıwı aǵzaları bolıwı múmkin emes. Bank basqarıwı baqlaw komissiyasına baqlaw ushın zárúr bolǵan hújjetlerdi usınıs etedi. Baqlaw nátiyjeleri bank basqarıwına tapsırıladı. Kommerciya banki baqlaw komissiyasınıń tiykarǵı waziypası bank xızmetkerleriniń óz ámellerin suiste'mol etiwleriniń aldın alıwǵa qaratılǵan. Baqlaw komissiyası banktiń jıllıq esabatı hám balansına juwmaq etedi. Baqlaw komissiyası bank balansı boyınsha juwmaq shıǵarmaguncha ol hákisionerlarning ulıwma jıynalısı tárepinen tastıyıqlanishi múmkin emes. Kommerciya banklerde esabat Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen tastıyıqlanǵan nızam -qaǵıydalar tiykarında ámelge asıriladı. Olar Oraylıq bankke yamasa onıń orınlardaǵı basqarmalarına banktiń aylıq balansı, shereklik aylanba vedomostini jáne onıń jıllıq buxgalteriya esabatın hár aynıń 1 kúnineshe usınıwları shárt. Kommerciya bankleriniń finanslıq jaǵdayınan olardıń aksiyadorlari hám klientleri xabarlı bo'lmog'i kerek. SHu sebepli kommerciya bankiniń iskerlik nátiyjesi, finanslıq jaǵdayı tuwrısında klientlerge informaciya beriw maqsetinde olardıń hákisionerlar ulıwma jıynalısında tastıyıqlanǵan jıllıq balansı hám de payda hám záleller tuwrısındaǵı esabatı, olardıń shınlıǵı tuwrısındaǵı auditorlik shólkemleriniń juwmaǵınan keyin baspasózde daǵaza etiliwi kerek. Kommerciya banki kredit-esap operatsiyalarınıń operativligin támiyinlew maqsetinde aymaqtan uzaqta jaylasqan klientler ushın bank filial hám wákilxanaların Oraylıq bank ruxsatı menen tashkil etiliwi múmkin. Banklerdiń wákilxanaları bank jaylasqan aymaqtan basqa aymaqlarda ashılıwı múmkin hám olar ǵárezsiz balansqa iye bolmaydılar. Olar bank operatsiyaların orınlarda tolıqqonli atqarılıwı ushın zárúr bolıp tabıladı. |
