Arnawli bilimlentiriw ministrligi

Kommerciya bankleriniń funksiyaları hám operatsiyaları. 
Kommerciya bankleriniń ekonomikalıq roli onıń iskerlik sheńberiniń keń 
bolıwına alıp keledi. Bul sebepli kommerciya bankleri tómendegi funksiyalardı 
atqaradı : 
-waqtınsha bos turǵan pul aqshalardı jıynaw hám olardı kapitalǵa aylandırıw ; 
-kárxana, shólkemler hám xalıqtı kreditlash; 
-ekonomikada esap -kitaplar hám tólewlerdi ámelge asırıw ; 
-finans-valyuta bazarında iskerlik kórsetiw; 
-ekonomikalıq -finanslıq informaciyalar beriw hám máslahát xızmetlerin 
kórsetiw hám basqalar. 
Bankler bos pul qarjların jıynaw hám olardı kapitalǵa aylandırıw funksiyasın 
atqara turıp ámeldegi bos pul dáramatları hám fondların yig'adi. Jamg'aruvchi (bos 
pul aqsha iyesi) óz qarjların bankke isenip tapsırǵanı ushın hám bank bul 
aqshalardan paydalanǵani ushın málim procent esabında dáramat aladılar. Bos pul 
qarjları esabınan ssuda kapitalı fondı payda boladı jáne bul fond ekonomika 
tarmaqlardı kreditlash ushın isletiledi. 
Kommerciya bankiniń bos turǵan aqshalardı qosıw olardı kapitalǵa 
aylandırıw funksiyası tiykarǵı funksiyalardan esaplanıp, qosılǵan aqshalardan 
dáramat qarız qarjlarına bolǵan talap hám usınıs tiykarında qáliplesedi. 
Banktiń 
dáldalshılıq operatsiyaları bazar ekonomikası sistemasın 
rawajlandırıw boyınsha bank óz iskerliginde risk hám uǵımsızlıqtıń aldın alıwǵa 
sharayat jaratadı. Pul qarjları bank dáldalshıligisiz da kreditor hám qarız alıwshı 
arasında mámilede bolıwı múmkin, biraq bunıń menen aqshalardı joytıw menen 
baylanıslı risk dárejesi asadı hám aqshalardı waqıtında qaytarıp beriw máseleleri 
júzege keledi. Bul mashqalalardıń júzege keliwi sonnan ibarat, kreditor hám qarız 
alıwshı bir-birovi haqqında etarli dárejede maǵlıwmatqa iye emesligi, aqshalarǵa 
bolǵan talaptıń usınıs menen mudami muǵdaran hám bir waqıtta teń emesliginde 
bolıp tabıladı. Kommerciya bankleri aqshalardı depozitga qosıwı, ssuda beriwi 
múmkin. Bank óz aktivleri boyınsha keń diversifikatsiya usılın qollap amanatlardı 
qaytara almaslik riskı dárejesin kemeytiwi múmkin. 
Ekonomikalıq sistemanı qayta qurıw ushın tiykarınan hám birinshi náwbette 
ishki xojalıq fondlarına tayanish kerek. Kommerciya bank finans bazarına kredit 
resurslarına talap menen kirar eken, tekǵana ekonomikada ámeldegi bolǵan barlıq 

---

28 
fondlardı maksimal dárejede jıynawǵa, bálki ámeldegi tutınıwdı shegaralaw menen 
fondni qáliplestiriwge nátiyjeli tásir kórsetmog'i kerek. Fond aqshalardı 
qáliplestiriwde kommerciya banklerdi depozit siyasatınıń tásiri úlken. 
Amanatshılarǵa joqarı procentlerden tısqarı, bank kreditlerine joqarı kepillik hám 
isenimlilik kerek. Amanatlardı qoyıwda qawipsizlik menen bir qatarda klient 
kommerciya bank iskerligi etarlicha maǵlıwmatqa ıyelewi jáne bul menen ol 
bankti finanslıq jaǵdayına baha bere alıwı múmkin. 
Kommerciya bankler iskerliginde tiykarǵı orındı kárxana, shólkemlerdi, 
xalıqtı hám túrli sub'ektlerdi kreditlash iyeleydi. Kreditlash procesin 
shólkemlestiriwde bank finanslıq dáldalshı rolin oynaydı. Ol bos turǵan aqshalardı 
tartadı hám óz atınan klientlerge waqtınsha foylanishiga beredi. Bank krediti 
esabınan ekonomikanıń zárúrli tarmaqları -sanaat, awıl xojalıǵı, sawda hám 
basqalar finanslashtiriladi hám islep shıǵarıwdı keńeytiwge tiykar boladı. 
Kommerciya bankleri shártnama tiykarında bir-birleriniń qarjların depozit, 
kredit formasında qosıwları, jaylastırıwları, óz ustavlarida kórsetilgen basqa óz-ara 
operatsiyalardı ámelge asırıwları múmkin. 
Klientlerge kredit beriw hám óz moynına alǵan minnetlemelerdi orınlaw 
ushın aqsha etiwmay qalǵan táǵdirde kommerciya bankleri kredit resursları alıw 
ushın Oraylıq bankke murojat etiwleri múmkin. 
Kommerciya bankleri operatsiyaları boyınsha procent stavkaları olardıń 
ózleri tárepinen ǵárezsiz belgilenedi. Biraq bul stavkalar mámleket pul-kredit 
siyasatınıń bas baǵdarlarında belgilep beriletuǵın procent stavkaları siyasatina 
tiykarlanǵan bolıwı kerek. 
Bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde qımbatlı qaǵazlar bazarınıń jaqsı 
taraqqiy etpegen basqıshlarında ekonomikada ámeldegi bolǵan tiykarǵı finanslıq 
resurslar banklerge amanatlardı tartıw arqalı ámelge asıriladı. 
Banklerdiń 
keyingi funksiyası bul ǵárezsiz sub'ektlararo tólew 
operatsiyaların ámelge asırıw funksiyası bolıp tabıladı. Rejeli iqitsodiyot dáwirinde 
barlıq tólewler bir mámleket banki arqalı ámelge asırılǵan, esap -kitaplardı bunday 
sistemasında tólewlerdi ámelge asırıwda mámleket ózi kepil adam bolar edi. 
Ǵárezsiz kommerciya bank sistemasın qáliplestiriw esap -kitap sistemasın 
ajırasıwına alıp keledi hám bankler óz zimmalariga alatuǵın risk dárejesin 
ko'paytirdi. MFO esap betalaridan paydalanǵan halda ámelge asırilatuǵın esap -
kitaplar ornına banklararo esaptıń korrespondent schetlarga ótiwi de risk dárejesin 
kóbeyiwine alıp keldi. Bunday sharayatta kommerciya bankler, klientler esap -

---

29 
kitaplar boyınsha tólewlerdi waqıtında ámelge asırıwılıwı boyınsha juwapker bolıp 
tabıladı. 
Bazar ekonomikasına tiykarlanǵan barlıq mámleketlerde kommerciya 
bankler ekonomikasınıń tólew mexanizminde etakchi orın tutadı. 
Mámleketimiz ekonomika tólewlerdi ámelge asırıwdı reformalaw hám 
rawajlandırıw arqalı mámleketimiz tólew sistemasında kommerciya banklerdiń 
ornı kengaymoqda. 
Odan tısqarı kommerciya bankler finans-valyuta bazarında iskerlik kórsetiw, 
yaǵnıy qımbatlı qaǵazlar shıǵarıw hám olardı jaylastırıw, satıp alıw menen 
shuǵıllanıwı, klientlerge hár túrlı informaciyalar, máslahátlar beriw menen 
shuǵıllanıwı múmkin. 
Kommerciya bankleri joqarıda keltirilgen funksiyalar tiykarında tómendegi 
operatsiyalardı atqaradı : 
-passiv operatsiyalar ; 
-aktiv operatsiyalar ; 
-bank xızmetlerin hám dáldalshılıq operatsiyaları;