arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

III asr rtalarida Qan davlati zaiflasha boshladi. Qan davlatidan 
birinchi b lib Xorazm ajralib chiqdi. Xorazm davlatining poytaxti 
dastlab hozirgi Tuproqqafa shahar harobalarining rnida b lgan. 
Xorazmshoh Afri Kat shahrini qayta tiklab, mustahkam qasr va 
binolar qurdirib, 305—yilda poytaxtni Katga k chiradi. Kumush 
tangalar zarb ettirib, davlatni har jihatdan mustahkam boshqaradi. 
V asrda Qan davlati parchalanib, uning hududida Shosh (Shi), 
Samarqand (Kan), Maymur (Mi), Shaxrisabz (Shi), Katta-
q r on (Xe), Ustrushona (Sao) kabi kichik davlatlar tashkil topadi. 
Davan nomi bilan mashhurb lgan davlat Vatanimiz hududidagi 
qadimgi davlatlardan sanalsa-da, biroq uning haqqoniy tarixi xususida 
66 
h;i l la ma'lumotlar topilmagan. Xitoylik elchi Chjan Syan 
I) ni.i manbalarida Far ona vodiysidagi davlatni Davan (Da-yuan) 
t i ' ntagan. Vaholanki, Far ona vodiysi ham ajdodlarimizning 
Inniy, troq hayoti kechgan, z davlatchiligiga ega mustaqil 
hudud sifatida Yunon-Baqtriya, Qan a singari qadimgi davlatlar 
hllim u-nglasha olishiga hech bir shubha y q. Buni mil. av. II asr 
i ixlrlarida (128—yilda) bu lkaga tashrif buyurgan Xitoy elchisi Chjan 
ii yozib qoldirgan esdaliklar ham isbot etadi. Manbalarda 
iviihshicha, bu davrda Far onada 300 ming nafar aholi yashagan. 
I Ining 70 dan ziyod katta-kichik shaharlari b lib, ularda savdo-
• itiq, hunarmandchilik yuksak darajada rivojlangan. Mamlakat poytaxti 
I rshi (hozirgi Andijon viloyatning Marhamat tumanida joylashgan) 
' i / davrining obod, k rkam va aholisi gavjum shaharlaridan sanalgan. 
< >.ulimgi zgan, Koson ham Davanning eng mashhur shaharlari 
lirasiga kirgan. Davan hududida 10 dan ortiq yirik dehqonchilik 
iiun/ilgohlari mavjud b lib, ularda yerli mirishkor aholi sholi, 
bll doy va boshqa dehqonchilik ekinlari yetishtirish bilan shu ul-
langan. Bularga Aravonsoy, Oqb ra, Sultonobod, Q r ontepa, 
\ndijonsoy, Moylisoy, Ulu nor, Yil insoy, Shahrixonsoy kabi 
i k-hqonchilik makonlarini nisbat berish mumkin. Xitoy sayyohi vodiyda 
u/umchilik nihoyatda rivojlanganiga, shu bilan birga undan noyob 
Bharbat va uzoq muddat saqlanadigan, quvvati tkir musallaslar 
layyorlash yuksak darajada y lga q yilganligiga alohida ur u beradi. 
I )avandagi ijtimoiy-siyosiy hayotning yana bir muhim jihati - bu 
;iyollarning jamiyatda tutgan mavqeyining yuksakligidir. Chjan 
Syanning e'tiroficha, bu yeming erkaklari ayollarga alohida hurmat 
k rsatganlar. Boshqacha qilib aytganda, xotin-qizlarning har qanday 
lopshiri i erlar tomonidan bajarilishi shart hisoblangan. Davlat 
luikmdori mamlakat hayotiga oid har qanday ichki va tashqi 
masalalarni hal etishda Oqsoqollar kengashiga, uning maslahatlari 
va y l-y riqlariga suyangan. Ayniqsa, urush va tinchlik, elchilik 
;iloqalari masalasida Oqsoqollardan iborat Oliy kengash alohida 
vakolatlarga ega b lgan. Hukmdor buni e'tirof etishga majbur b lgan. 
Xitoy Far ona davlatining boy-badavlat turmushiga, uning boy-
liklariga k z olaytirib, unga qarshi bir necha bor katta q shin tortib 
bostirib kelgan. Chunonchi, mil. av. II asr oxirlarida (104—yilda) va 
milodiy I asrning 80—yillarida xitoyliklar Davan davlatini zlariga 
67 

b ysundirish uchun shiddatli urushlar olib borganlar. Davanliklar 
z q shnilari-Qan a va Kushonlarining harbiy yordami bilan yurt 
mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq b ladilar. rta Osiyo 
hududlarini kuch bilan egallash mumkin emasligini tushungan Xitoy 
tomoni shundan s ng Davan davlati bilan shartnoma tuzadi. Bunga 
k raikkaladavlat rtasidadiplomatikvasavdo-sotiq munosabatlarini 
yoiga q yish, jumladan, Far onaning uchqur ar umoqlarini 
Xitoyga sotishga kelishib olinadi. Far ona hududi rta Osiyo ijtimoiy 
siyosiy hayotida sodir etilgan keyingi muhim zgarishlar jarayonida 
ham zining nisbiy mustaqilligini bir muncha saqlab qolishga 
muvaffaq boigan. 
7. Kushonlar sulolasi. 
MiLav. IJ asrning ikkinchi yarmida, xitoy manbalarida ta'kidlani-
shicha, Sharqiy Turkiston hududlarida yashovchi yuechji qabilalari 
(aslida massagetlar) z q shnisi - xunlar tazyiqiga uchrab, ularning 
siquviga bardosh berolmay arb tomon siljiydilar. Yuechjilar Issiqkoi 
atrofida sak qabilalari bilan t qnashib ularni janubi- arb tomonga 
suradilar. Biroq yuechjilar usun qabilalari zarbasiga uchrab, janubga 
siljib, mil. av. 130—yillarda S diyona hududiga kirib keladilar. Yuech-
jilar, Xitoy tarixchisi Chjan Syan ta'kidlashicha, S diyonadan Baq-
triyaga yuradilar va Baqtriyadagi yunonlar hukmronligini a daradilar. 
Xitoy manbalarida ta'kidlanganidek, yuechjilar beshta siyosiy 
xonadonga mansub edilar: Guyshuan (Kushon), Xyumi, Shuanmi, 
Xise, Dumi. Ularning har biri qariyb 100 yilcha alohida-alohida 
siyosiy kuch, hokimlik boiib, yagona hukmdorga b ysunmagan holda 
faoliyat yuritadilar. Yunon manbalarida esa bu qabilalar toxarlar deb 
qayd etiladi. Milodning I asrida Kushon qabilasi jab usi Kujula Kadfiz 
barcha yuechji (toxar) qabilalarini birlashtiradi va kushon podsholigi 
(Toxariston) ga asos soladi. 
Kujula Kadfiz q shni hududlarga yurish uyushtirib S diyona, 
Mar iyona, Hindistonning shimoli- arbiy qismini zabt etadi. Shu 
tariqa, yirik davlat - Kushonlar saltanati tashkil topadi. Kujula Kadfiz 
keyinchalik Qobul va Qandahor hududlarini egallaydi. Bu davrda mam-
lakat poytaxti Dalvarzintepa (Surxondaryoning Sh rchi tumanida) 
shahri boigan. 
Kadfiz 1 davrida zarb etilgan tangalarda «Kujula Kadfiz Yab u» 
degan yozuvlar uchraydi. Uning gii Vima Kadfiz podsholigi davri 
68 
n iniihim zgarishlar bilan bogiiq. Bu davrga kelib shimoliy 
illslonning bir qator muhim hududlari egallanadi. Vima Kadfiz 
inlnkatda pul islohoti tkazib, vazni 8 gr o irlikdagi oltin 
ilarni zarb qildirib muomalaga chiqartiradi. Bu esa xalqaro savdoda 
honlar davlati obr sining k tarilishiga sabab boiadi. Xuddi shu 
iqldn Rim imperiyasi bilan savdo-sotiq aloqalari kuchayadi. 
i ii honlar saltanatining kuchayishi Kanishka (78-123—yil) davriga 
n keladi. Bu paytga kelib Hindistonning Peshovar, Panjob, 
i i hmir va boshqa markaziy hududlari, shuningdek, Far ona, 
Shniqiy Turkistonning ancha qismi uning davlati tarkibiga kirgan edi. 
Ilu davrda mamlakat poytaxti ham Peshovarga k chirilgan. Kanishka 
iM.MIilakat ichki hayotida muhim ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy 
n ishlarni amalga oshirish barobarida tashqi siyosatda ham oyatda 
uddaburonlik bilan faoliyat yuritadi. Uning din sohasida tkazgan 
lnlohoti muhim ahamiyatga ega boidi. Uning davrida diniy tenglik va 
ki rikcnglikka alohida e'tiborberilgan. Garchand bu vaqtda ma'bu-
lular ichida xudo Nana alohida ulugiansa-da, biroq mamlakatning 
i III li hududlarida mahalliy aholi oldindan e'tiqod qilib kelgan boshqa 
ilmlar erkinligi va daxlsizligi saqlanib qoldi. Hatto zarb etilgan oltin 
Vfl kumush tanga pullarda Budda xudosi bilan bir qatorda mahalliy 
Kalqlar e'tiqod q yib kelgan xudolar - Anaxita, Mitra, Veretragna, 
Vaxsh va boshqalarning ham tasvirlari tushirilganligi bunga yorqin 
dalildir. Bu davrda zarb etilgan tangalar awalgidek yunon tilida emas, 
balki mahalliy kushon - baqtriy tilida chiqarilgani alohida eiiborga 
loyiqdir. Bunday uzoqni k zlab oqilona yuritilgan siyosat Kushonlar 
davlatida turli aholi qavmlari, ijtimoiy guruhlari rtasida tinchlik, 
osoyishtalik va barqarorlikni ta'minlashga xizmat qilgan. Biroq 
Kanishkadan s ng hokimiyatga kelgan Vasishka, Xuvishka, 
Vasudevalar davriga kelib Kushonlar davlati bir qator obyektiv va 
SUbyektiv sabablar tufayli asta-sekin inqirozga uchray boshlagan. 
Ayniqsa, III asr rtalariga kelib q shni davlat - Parfiya rnida 
vangidan vujudga kelib, tobora kuchaya borgan Eron sosoniylari 
hukmdorlarining t xtovsiz olib borgan urush harakatlari natijasida 
Kushon davlati ziflashib, hududlari kichrayib bordi. 
Ayni paytda, 353—yilda S diyonaga Yettisuv va Sharqiy 
I urkistondan z hukmdori Grumbat boshchiligida xioniylar 
nomli k chmanchi qabilalar bostirib kiradilar. Xioniylar 
69 

Kushonlarga zarba berib, Sirdaryodan to Amudaryo havzasigacha 
b lgan hududlarda z hukmronligini rnatadilar. Baqtriyani 
Sosoniylar egalladi. 
Shu tariqa, janubi- arbdan sosoniylar, shimoli-sharqdan xio-
niylar zarbasiga uchragan Kushonlar saltanati oxir-oqibatda 
halokatga uchradi. 
Kushonlar sulolasi hukmronligi davri k hna tariximizda katta iz 
qoldirgan ekan, buni uning tarkibiga kirgan har bir hudud yoxud 
elatlar hayoti misolida yaqqol k rsa b ladi. Uning dastlabki poytaxti 
Dalvarzintepa (Surxondaryo), unga tutash Xolchayon (Denov), 
Zartepa, Fayoztepa, Qoratepa, Ayritom (Termiz atroflari) va bosh-
qalar Kushonlarning eng rivoj topgan savdo-sotiq, hunarmandchilik 
sohalari sgan gavjum shaharlari hisoblangan. lkamizda sun'iy 
su orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati nihoyatda taraqqiy 
etgan, k plab su orish inshootlari barpo etilgan. Surxondaryo 
vohasida Eski Angor, Zang, S ddagi Dar om kanallari shular 
jumlasidandir. Vatanimiz hududida shaharsozlik, me'morchilik, 
haykaltaroshlik, kulolchilik singari hunarmandchilik turlari yuksak 
darajada taraqqiy etgan. Buni k hna Tuproqqal'a, Ayritom, Termiz, 
Axsikent shahariari rnida olib borilgan tarixiy tadqiqotlar ham 
tasdiqlaydi. Ayni cho da, Kushonlar davrida moddiy va ma'naviy 
madaniyat yonma-yon tarzda rivojlanib borgan, deb xulosa chiqarishga 
t la asoslar bor. 
Kushonlar davri madaniyatining muhim, katta yutuqlaridan biri 
shundaki, bunda turli qutb va mintaqada yashagan xalqlarning 
madaniyatlari zaro yaqinlashib, bir-birlarini t ldirib, boyitib borgan. 
Bu esa ularning bir-birlari bilan turli-tuman sohalarda yaqindan 
hamkorlik, hamjihatlik qilishlariga keng y l ochgan, umumiy yuk-
salishiga turtki bergan. Masalan, Hindistondan rta Osiyo hududiga 
Budda dinining kirib kelishi va yoyilishi, oikaning turli joylarida 
hashamatli Budda ibodatxonalarining barpo etilishi, budda haykallari 
va haykalchalarining yaratilishi - bular ulu ajdodlarimiz ma'naviy 
hayotidagi jiddiy zgarishlardandir. Ularning timsolida Hind va rta 
Osiyo xalqlarini bir-birlariga ma'nan yaqinlashtirgan muhim omilni 
k rish mumkin. Termiz, Ayritom va boshqa joylardan topilgan 
buddizmga oid ashyoviy dalillar, budda ibodatxonalari namunalari, 
70 
kallar, ularning yuksak mahorat bilan yaratilganligi - bular 
honlar davrida Vatanimiz hududida moddiy va ma'naviy mada-
il rivoj topganligining yaqqol ifodasidir. 
8. Buyuk Ipak y li 
Xitoy hududidan boshlanib arb tomonga minglab kilometr 
inasofaga ch zilgan (12 ming km), Sharq bilan arbni tutashtir-
'•iii bu noyob savdo yoii ulu ajdodlarimiz sa'y-harakatlari samarasi 
0 laroq umumbashariyat tadrijiy taraqqiyotida yorqin iz qoldirgan. 
Buyuk Ipak yoii tushunchasini birinchi boiib fanga taniqli nemis 
olimi Fon Rixtgofen olib kirgan. U XIX asrning 70— yillarida yozgan 
• \iloy» nomli klassik asarida bu terminni chuqur ilmiy asoslab berdi. 
Maiumki, Xitoyning Sian shahridan boshlangan Ipak yoii 
Lanjou orqali Dunxuanga (Sharqiy Turkiston) kelib, bu yerdan u 
ikkiga ajraladi. Ipak y hning janubi- arbiy tarmo i Taklamakon 
;ihrosi (M uliston) orqali X tanga, undan Yorkentga kelib, 
imdan Balxga tomon tadi. Balxda yoi yana uch tarmoqqa ajraladi. 
(i'arbiy tarmo i Marvga, janubiy tarmo i Hindistonga, shimoliy 
i;ii mo i Termiz orqali Darbent, Nautak va Samarqand tomon 
y naladi. Ipak y lining shimoli- arbiy tarmo i esa Dunxuandan 
Bami, Turfon orqali Tarim vohasi-Qashqarga boradi. U yerdan 
Toshq r on orqali zgan, sh, Quva, Axsikent, Popga, Asht 
orqali X jand, Zomin, Jizzaxga. s ngra Samarqandga borib tutashadi. 
Samarqanddan esa bu yoi yana davom etib, Dabusiya, Malik choii 
orqali Buxoro, Romitonga, undan Varaxsha orqali Forobga borib, 
Amul shahriga tadi. Amulda esa Marvdan Urganch sari y nalgan 
yoiga q shiladi. Marv shahri rta asrlar davrida Buyuk Ipak yoii 
chorrahalari kesishgan eng muhim hayotiy nuqta b lgan. Muhim 
jihati shundaki, Buyuk Ipak yoiining arbdan keladigan savdo 
karvonlari, aytaylik, Italiya, Ispaniya va boshqa rta yer dengizi 
mamlakatlarining savdogarlari ham z mollarini Tir, Damashq, 
Kichik Osiyo, Eron orqali yana rta Osiyoning yirik savdo markazi 
- Marvga olib kelar, shu yerdan Sharq tomon yoilarini davom 
ettirardilar. Shu ma'noda Marvning turli dinlar ildiz otgan, turli 
madaniyatlar tutashgan joy boiganligi alohida ahamiyatga molikdir. 
Buyuk Ipak yoii Sharq-u arbni bogiovchi, turli mamlakat-
larning savdo-sotiq, tijorat aloqalarining eng asosiy vositasi 
71 

b lganidan, bu y nalishda joylashgan davlatlar undan z 
manfaatlari y lida foydalanishga, yoxud bu borada z mavqeyini 
mustahkamlashga intilganlar. Shu bois turli tarixiy bosqichlarda turli 
davlatlar bunga intilib, Buyuk Ipak y li ustidan z nazoratlarini 
rnatganlar. Masalan, mil. av. VI-IV asrlarda Eron Axomaniylari, 
mil. av. IVasrda esa makedoniyalik Iskandar, mil. av. II-I asrlarda Rim-
Parfiya davlatlari rtasida bu borada qattiq raqobat kechgan. Yoxud 
Arab xalifaligi vujudga kelgunga qadar bu y lning Eron va S diyona 
hududlaridan tgan qismida Eron va S d savdogarlari yetakchilik 
r lini ynaganlar. Arab xalifaligi kuchayib, k plab hududlarni qoiga 
kiritgach, bu yoi arab savdogarlari tasarrufiga tadi. Chingiziylar 
davrida Buyuk Ipak y lining tasarrufi butunlay ularning q l ostida 
boiadi. Buyuk Sohibqiron Amir Temur davriga kelib, uning qudratli 
saltanati vujudga kelgach, Buyuk Ipak yoii sarhadlari yangidan 
kengayib, katta miqyoslar kasb etib, yanada rivoj topadi. 
Mil. av. II asr boshlarida Davan va Qan davlatlariga tashrif 
buyurgan Xitoy elchisi va sayyohi Chjan Syan safaridan s ng, Xitoy 
bilan 0'rtaOsiyo davlatlari rtasidagi diplomatik vasavdo-sotiq 
aloqalari yangi bosqichga k tariladi. Elchining bu yurtda k rgan-
kechirganlari, ayniqsa, uzumchilik, vino tayyorlash, rangii shishalar 
ishlab chiqarish, zargarlik, zotdor, uchqur otlar Xitoy hukmdor-
larini qiziqtirgan. Bu esa ikki rtadagi aloqalarga keng yoi ochgan. 
Xitoy rta Osiyoning zotdor otlari, rangli shishalari, zargarlik 
mollari, laiiga xaridor boisa, ayni cho da, Xitoydan yurtimizga 
k proq ipak vaipak mollari, chinni buyumlar, choy mahsulotlari 
keltirilaboshlangan. Shuningdek, Hindistondan ip gazlama, ziravor 
va dorivor mahsulotlar, guruch, mushk-anbar va shu kabi narsalar 
keltirilgan. Ayni cho da, zbek diyoridan bu mamlakatlarga qishloq 
x jalik rnahsulotlari, mevalar, chorva mollari, otlar, gilamlar, zargarlik 
mahsulotlari, nafis junli matolar chiqariigan. rta Osiyo hukmdorlari 
Buyuk Ipak yoiida savdo karvonlarining tinchligi, xavfsizligi va ularning 
bexatar, muntazam qatnovini ta'minlash borasida ham doimiy chora-
tadbirlar k rib borganlar. Shu maqsadda kerakli nuqtalarda, aholi 
siyrakboigan joylarda karvonsaroylar, yemakxonalar barpo qilingan, 
suv oladigan quduqlar qazilgan, atrofi shinam bino shakliga keltirilib 
qurilgan rabot-u sardobalar tiklangan. Hozirda ham Qizilqum, 
72 
Mirzach l, Malik ch li sarhadlarida tmish arxitekturasining 
rtoyob namunalari sanalgan shunday me'moriy obidalar xarobalari 
k plab uchraydi. 
Buyuk Ipak yoiining shuhrati, ayniqsa, XIV asrning ikkinchi 
yarmi va XV asrda, ya'ni Amir Temur va temuriylar davrida yanada 
Ortdi. Sohibqiron mamlakatning yuksak rivojida xalqaro savdoning 
iK-chogiik ulkan ahamiyat kasb etishini bilganligidan, bu sohani 
i-utal rivojlanishiga alohida eiibor bergan. Bunda yurt tinchligi, ulus 
larovonligi masalalari har doim uning diqqat markazida turgan. Shu 
bois, ulu Amir savdo yoilarini q riqlash, odamlar, musofirlar, 
iurli yurt savdogarlari manfaatlarini bosqinchilar, qaroqchilar 
lajovuzidan muhofaza qilishni davlat ahamiyatiga moiik muhim 
vazifalardan deb hisoblagan. 
Amir Temur tashabbusi bilan mamlakatning har bir yirik 
shaharlarida savdo karvonlarining kirishi va chiqishini nazorat qiluvchi 
davlat nazorat xizmati va maxsus bojxonalar tashkil etilgan. Savdo 
karvonlaridan mollarning hajmi, miqdoriga qarab boj toiovlari 
undirilgan. Bu davrda poytaxt Samarqand dunyo savdogarlarining 
yirik markaziga aylandi. Uning keng k chalari b ylab maxsus qurilgan 
muhtasham karvonsaroyiar, savdo bozorlari, rastalarida tunu kun 
savdo-sotiq ishlari t xtamagan. Turli mamlakatlardan kelgan 
savdogarlar z mollarini xaridorlarga sotganlar yoxud zlariga kerakli 
mollarni xarid qilganlar. 
Amir Temur va uning avlodlari zamonida daviatlar rtasidagi 
/aro savdo-tijorat aloqalari yangi hududiy kengliklar kasb etib 
bordiki, bu bir tomondan, yurtimizning iqtisodiy-madaniy, 
maiiaviy yuksalishini ta'minlagan boisa, ikkinchidan, uning xorijiy 
dlar, xalqlar bilan yaqinlashuvi, hamkorligiga kuchli turtki berdi. 
Bu esa Buyuk Ipak yoii shuhratining yanada ortishiga olib keldi. 
Prczidentimiz I.A Karimov ta'kidlaganidek, «Amir Temurning 
tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo 
va Yevropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona ju rofiy-siyosiy 
makonda ekanliklarini his etdi».' Shu tariqa, Amir Temur va 
lemuriylar davrida Buyuk Ipak y hning dovru i beqiyos boiganligi, 
inamlakatlarning umumiy yuksalishiga, bir-birlari bilan yaqindan 
I" i tanishlariga jiddiy ijobiy ta'sir tkazganligiga shohid boiamiz. 
1
 Karimov I.A. zbekiston XXI asr b sa asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
tofnlmlari. T.: « zbekiston», 1997, 227-228-betlar. 
73 

Buyuk Ipak y li XVI asrdan e'tiboran z ahamiyati va rolini 
y qotib, tushkunlik sari yuz tutdi. Bu holni qanday sabablar bilan 
izohlash mumkin? Tabiiyki, bu jarayon z- zidan, bir lahzada, 
t satdan sodir b lib qolgani y q, albatta. Bizning nazarimizda, 
Buyuk Ipak y li dovru ining s nib, pasayib borishi bir qator 
obyektiv va subyektiv sabablar orqasida, tarixiy jarayonlarning 
murakkab, ziddiyatli kechishi davomida yuz berganligi shubhasiz. 
Birinchidan, Amir Temur va temuriylar sulolasining pirovard 
oqibatda chuqur inqirozga y liqishi va tarix sahnasiga boshqa hukmron 
sulolalarning, chunonchi, Shayboniyxonlar, Ashtarxoniylar sulo-
lasining chiqishi hamda ularning boshqaruv usulining oyatda 
murakkab kechganligi, markaziy hokimiyatning kuchsizlanib, 
mamlakat hududlarining tarqoq holatga uchrashi z qobi iga ralishi 
va hokazo hollar bu hududning tashqi dunyodan tobora ajralishiga 
sabab b ldi. 
Ikkinchidan, Movarounnahrga kelib rnashgan zbek uru -
lari, ularning amir-beklari, sultonlari rtasida hokimiyat talashib 
olib borilgan zaro jang-u jadallar, doimiy qon t kishlar natijasida 
lka tez-tez iqtisodiy b hronlarga duch keldi, siyosiy beqarorlik avj 
oldi. Mamlakat tashqi davlatlar bilan aloqalar bo lash, iqtisodiy, 
savdo-sotiq bobida hamkorlik qilish imkoniyatlaridan mahrum b ldi. 
Uchinchidan, il or Yevropa olimlari, sayyohlari tomonidan XV-
XVI asrlardan e'tiboran amalga oshirilgan buyuk geografik kash-
fiyotlar, bularning natijasida jahonning turli qutblari tomon yangi, 
qulay suv y llarining ochilishi, jumladan, Hindiston, Xitoy va 
boshqa janubi-sharqiy mamlakatlarga shunday y llarning kashf 
etilishi, bular Buyuk Ipak y li shuhratining pasayishi va s nib 
borishga olib keldi. 
zbekistonning milliy istiqlolga erishuvi va z mustaqil davlat-
chiligiga ega b lishi uning oldiga keng istiqbol ufqlarini ochib berdi. 
Mustaqillik tufayli zbekiston yangidan yuz ochib, jahon afkor 
ommasining nigohiga tushdi. Ayni cho dau BMTning teng huquqli 
a'zosi sifatida turli ijtimoiy tuzumdagi davlatlar bilan zaro foydali, 
manfaatli asoslarda hamkorlik qilish, aloqalar bo lashga muvaffaq 
b ldi. Chunonchi, Buyuk Ipak y li an'analarini yangidan tiklash 
borasida hozirda jahon miqyosida olib borilayotgan davlatlararo 
harakatda zbekistonning alohida tashabbus k rsatayotganligi boisi 
74 
ham mana shundandir. Zero, qadimdan Sharq bilan arbni bir-
biriga bo lagan, xalqaro savdoning qaynoq, tutash nuqtasi hisob-
Lmgan zbekiston hududi va uning qadimiy shaharlari bugun ham 
mustaqil davlatimizni keng xorijiy davlatlar bilan bo lovchi muhim 
vosita rolini ynamo i ayni muddaodir. «Qadim zamonlarda Sharq 
bilan arbni bo lab turgan Buyuk Ipak y li, - deb ta'kidlaydi 
Yurtboshimiz, - zbekiston hududi orqali tgan. Bu yerda savdo 
y llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir 
birini boyitish jarayoni jadal kechgan. Bugungi kunda ham Yevropa 
va Yaqin Sharqdan Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga olib boradigan 
y llar shu yerda kesishadi».' 
Shu boisdan ham, mustaqil zbekiston Buyuk ipaky li an'-
analarini tiklash va rivojlantirishga alohida ahamiyat berib kelmoqda. 
Shuningdek, UNESCO rahbariyati bilan hamkorlikda «Ipak y li-
muloqot y li» mavzusida tkazilayotgan amaliy tadbirlar ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. zbekistonning s nggi paytlardagi faol xatti-
harakatlari Sharq va arbga hamda Janubga bevosita chiqish uchun 
qulay y llarga ega b lish, z mahsulotlarini jahon bozoriga olib chiqish 
va davlatlararo keng muloqotlarga erishishga qaratilgan. zbekiston z 
milliy manfaatlarini ustivor hisoblab, dunyoga chiqishga, xalqaro bozor 
uchun raqobatbardosh mahsulotlar, mollar ishlab chiqarishga hamda 
arb bilan Sharq rtasida azaldan davom etib kelgan muhim vosita-
k priklik rolini ynashga faol intilmoqda. Shu olijanob maqsadlar 
y lida faol izlanishlar olib bormoqda. Bu esa zbekistonning xalqaro 
maydondagi pozitsiyasini yanada mustahkamlab, uning nufuzi va 
obr sining k tarilib borishiga xizmat qiladi. 
Sinov savollari 
1. rta Osiyo sharoitida ilk davlat tuzilmalarining yuzaga kelishi jarayoni qanday 
tarixiy sharoitlarda kechdi? 
2. Qadimgi Xorazmning ilk davlatchilik maqomi t risida nimalar deya olasiz? 
3. Qadimgi Baqtriya davlati, uning ziga xos hayoti xususida gapirib bering. 
4. «Avesto» ta'limoti qachon va qanday tarixiy sharoitda yaratilgan? 
1
 Karimov I.A. zbckiston XXI asrb sa asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatktri. T.: « zbckiston», 1997, 227-228- bcllw. 
75 

5. «Avesto»da qanday oyalar ilgari surilgan? 
6. Axomaniylarning yurtimizga bosqini qachon va qanaqa maqsadlarni k zlab 
amalga oshirilgan? 
7. «To'maris» va «Shiroq» jasoratlari haqida s zlab bering. 
8. Frada q z oloni haqida nimalarni bilasiz? 
9. Makedoniyalik Iskandarning rta Osiyoga istiJochilik yurishlarini uyush 
tirishdan k zlagan maqsadlari nima edi? 
10. Spitamen boshchiligidagi xalq q z oloni t risida tushuncha bering. 
11. Ellinizm madaniyati nima va siz uni qanday talqin etasiz? 
12. Yunon-Baqtriya davlati qachon vujudga keigan? 
13. Yunon-Baqtriya davlatini halokatga olib kelgan sabablarni gapirib bering. 
14. Parfiya davlati haqida tushunchangiz? 
15. Qan davlati qachon va qaysi hududlarda vujudga kelgan? 
16. Qan davlatida boshqaruv tizimi qanday b lgan? 
17. Davan (Far ona) davlati haqida tushuncha bering. 
18. Kushonlar davlatining vujudga kelishiga oid qanday ma'lumotlarni.biIasiz? 
19. Kushonlar davrida rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy hayotida qanday muhim 
zgarishlar yuz bergan? 
20. Kushonlar davri niadaniy hayotiga oid qanday lavha, misollarni ayta olasiz? 
21. Buyuk Ipak y li Vatanimiz xalqlari hayotida qanday rin tutgan? 
22. Amir Temur va Temuriylar davrida Buyuk Ipak y li shuhrati nima sababdan 
ortib ketgan? 
23. Nima sababdan hozirgi davrda Buyuk Ipak y li an'analarini tikJasliga 
zbekistonda va butun dunyoda alohida e'tibor berilyapdi? 
76