Arxitektura qarorlari baholash xossalari

Muhammad al Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Qarshi filiali

DI 13-19 guruh talabasi Og’abek Erkinovning
Obyektga yo’naltirilgan dasturlash fanidan bajargan
Mustaqil ishi


Reja:
1.Dasturiy ta’minot arxitekturasi
2. Modellashtirish
3. Xisoblash serverlari web tizimlariga misollar
4. Arxitektura qarorlari baholash xossalari.

Arxitektura - bu uning ishlashini eng yuqori kontseptual darajada 

belgilaydigan dasturiy va dasturiy tuzilma, shu jumladan apparat va dasturiy 
komponentlar, tashqi tomondan ko'rinadigan bu tarkibiy qismlarning xususiyatlari, 
ular o'rtasidagi munosabatlar va tizim hujjatlari. Arxitekturani 
hujjatlashtirish loyiha ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik jarayonini 
soddalashtiradi, yuqori darajadagi tizim dizayni haqida dizaynning dastlabki 
bosqichlarida qabul qilingan qarorlarni qabul qilishga imkon beradi va ushbu 
dizayn elementlari va naqshlarini boshqa loyihalarda qayta ishlatishga imkon 
beradi. Tizim arxitekturasini rivojlantirish uchun mutaxassislar quyidagi 
vazifalarni bajaradilar : tizim arxitektori (tizimni bir butun sifatida, shuningdek 
uning tarkibiy qismlarini loyihalashtiradi), ma'lumotlar bazasi 
arxitektori (ma'lumotlar bazasi va uning tuzilishini loyihalashtiradi), tizim 
tahlilchisi (dizaynda qatnashadi, hujjatlarni tayyorlaydi), ma'murlar ( tizim 
uskunalarini loyihalashda ishtirok etish).
Tizim me'morlari zimmasiga katta mas'uliyat yuklangan. Agar ishlab chiqilgan 
arxitektura buyurtmachi tomonidan qo'yilgan maqsadlarni bajara olmasa, bu, 
masalan, loyihani tugatish vaqtini ko'paytirishi mumkin (chunki me'morchilikdagi 
kamchiliklarni tuzatish uchun yaxshilanishlarni amalga oshirish kerak 
bo'ladi) va natijada rivojlanish foydani kamaytiradi. 
Dasturiy ta'minot arxitekturasining muammolari. Ilova arxitekturasini 
rivojlantirish darajasida mijoz uchun muhim bo'lgan quyidagi asosiy vazifalarni 
hal qilish kerak.  
Jarayonlar samaradorligini oshirish va oshirish. Ilovani amalga oshirishda 
mijozlarning odatiy taxminlari quyidagilardir: har xil harakatlarni bajarish uchun 
sarflangan vaqtni qisqartirish; turli xil operatsiyalarni tezlashtirish; jarayonlarni 
avtomatlashtirish; kengayish qobiliyatining turli xil yaxshilanishlari - tizim, tarmoq yoki jarayon resurslar, odatda qo'shimcha qurilmalar qo'shilganda ish hajmining 
oshishiga (uning ish samaradorligini oshirishga) qarshi turish qobiliyati.
Xarajatlarni kamaytirish. Rivojlanish maqsadlaridan biri har qanday harakatlarni 
bajarish uchun zarur bo'lgan xarajatlarni kamaytirish bo'lishi mumkin. Buni 
jarayonlarning samaradorligini oshirish va operatsiyalarni bajarishni tezlashtirish 
orqali amalga oshirish mumkin.
Operatsion ish faoliyatini takomillashtirish. Operatsion faoliyat odatda odatiy 
operatsiyalarni bajarish bilan bog'liq (masalan, do'konda kassir bo'lib ishlash, 
kommunal to'lovlarni qabul qilish va boshqalar). Bunday operatsion ishlarni 
avtomatlashtirish (soddalashtirish, tezlashtirish) orqali siz xarajatlarni 
kamaytirishingiz yoki tizimning ish faoliyatini oshirishingiz mumkin.
Boshqaruv samaradorligini oshirish. Arxitektura yechimi boshqaruv 
samaradorligini oshirishga yo'naltirilishi mumkin, masalan, korxonada ish 
jarayonini avtomatlashtirish orqali (o'zgarishlarni, xabarnomalar tarixini kuzatish 
bilan qog'oz hujjatlaridan elektron shaklga o'tish).
Xatarlarni kamaytirish. Har qanday faoliyat ma'lum xavflar bilan 
bog'liq. Ilovalarni ishlab chiqish maqsadlaridan biri ularni kamaytirish bo'lishi 
mumkin. Masalan, moliyaviy operatsiyalar uchun ikki tomonlama imzo qoidasi  (bitta xodim tomonidan tuzilgan moliyaviy operatsiya boshqa xodim tomonidan tasdiqlangan va imzolangan bo'lsa).
1T birliklarining samaradorligini oshirish. Ushbu natijaga turli jarayonlarni 
avtomatlashtirish orqali erishiladi.
Foydalanuvchi samaradorligini oshirish. Foydalanuvchilar deganda 
kompaniyaning o'zi ishlaydigan xodimlar tushunilishi mumkin (bu holda 
samaradorlikning yaxshilanishi jarayonlarga ta'sir qiladigan maqsadlarga bog'liq 
bo'lishi mumkin) va ishlab chiqilgan dasturiy ta'minotni ishlatadigan 
kompaniyaning mijozlari ( mijozlar qanchalik qulay bo'lsa, raqobatchilarga 
murojaat qilish ehtimoli shunchalik kam bo'ladi).
O'zaro ta'sir o'tkazish imkoniyatini va oshkoraligini oshirish. Ko'pgina 
korxonalar o'zaro ma'lumot almashish uchun zarur bo'lgan bir nechta tizimlardan 
foydalanadilar. Dasturiy ta'minotni ishlab chiqish ushbu almashishni 
avtomatlashtirish va soddalashtirishga yo'naltirilishi mumkin (uni yanada 
"shaffof", oxirgi foydalanuvchilar uchun sodda qilish).
"Qo'llab-quvvatlash" hayotiy tsiklining narxini pasaytirish. HP hayotiy tsikli 
bilan bog'liq jarayonlar ham avtomatlashtirishning maqsadi bo'lishi mumkin, 
chunki hayotiy tsikl jarayonida amalga oshiriladigan xarajatlarni kamaytirish 
qo'shimcha foyda keltiradi.
Xavfsizlik ko'rsatkichlarini yaxshilash. Ilova xavfsizligi yildan yilga tobora 
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ko'proq "xavfsiz" dasturlar tengdoshlarga 
qaraganda raqobatdosh.
Yaxshilangan boshqarish. Boshqarish deganda, ishlab chiqaruvchining 
aralashuvisiz dasturda yuz beradigan turli jarayonlarga ta'sir ko'rsatiladi.
Loyihalash jarayonida alohida e'tibor talab qiladigan me'moriy jihatdan muhim 
foydalanish holatlari va me'moriy jihatlar ro'yxati , dizayn jarayonida aniqlangan 
talab va cheklovlarga javob beradigan mumkin bo'lgan me'moriy yechimlar yaratiladi. 
Arxitekturani bosqichma-bosqich takomillashtirishning umumiy usuli - bu besh 
asosiy bosqichni o'z ichiga olgan iterativ (barcha talablar va cheklovlar 
bajarilgunga qadar) . 
1. Arxitektura maqsadlarini aniqlash. Aniq maqsadlarga ega bo'lish sizga 
arxitektura va hal qilinadigan muammolarni to'g'ri tanlashga yordam beradi. Aniq 
belgilangan maqsadlar har bir bosqichning chegaralarini aniqlashga yordam beradi, ya'ni. joriy davr nihoyasiga va hamma narsa bo'ladi on ko'chib o'tishga 
tayyor uchun keyingi. 
2. Asosiy stsenariylarni aniqlash. Eng muhim narsalarga e'tibor berish va 
ushbu stsenariylarga qarshi mumkin bo'lgan arxitekturalarni tekshirish uchun siz 
asosiy (asosiy) stsenariylardan foydalanishingiz kerak. 
3. Ilovaning prototipini yaratish. Dizayn siz yaratadigan dastur ishlaydigan 
muhitga mos kelishini ta'minlash uchun dastur turini, joylashtirish arxitekturasini, 
me'moriy uslublarni va texnologiyalarni aniqlab olishingiz kerak. 
4. Mumkin bo'lgan muammolarni aniqlash. Sifat parametrlari va 
funktsiyalarning yakuniy ehtiyojlariga asoslangan asosiy muammoli joylarni 
belgilash kerak. Ilovani loyihalashda xatolar ko'p uchraydigan joylar. 
5. Yechim variantlarini aniqlash. Har bir iteratsiyada, "uchuvchi" yoki 
arxitekturaning prototipi yaratilishi kerak, bu oldingi echimni ishlab chiqish va takomillashtirishdir. Keyingi iteratsiyaga o'tishdan oldin, ushbu prototip asosiy 
ssenariylarga, muammolarga va joylashtirish cheklovlariga mos kelishiga ishonch 
hosil qilishingiz kerak. 
Ushbu arxitektura jarayoni dastlab dasturiy ta'minot arxitekturasini 
yaratadigan iterativ va bosqichma-bosqich yondoshuvlarni o'z ichiga oladi - 
umumiy stsenariy, talablar, ma'lum cheklovlar va sifat parametrlariga qarshi 
sinovdan o'tkazilishi mumkin bo'lgan umumiy dizayn. Arxitekturaning keyingi 
versiyasini aniqlashtirish jarayonida qo'shimcha tafsilotlar va dizayn ma'lumotlari 
aniqlanadi, natijada asosiy stsenariylarning kengayishi, dasturning umumiy 
ko'rinishi va muammolarni echishga yondashish moslashtiriladi. 

2. Model (lat. modulus – o`lchov, me`yor) - biror ob`ekt yoki ob`ektlar tizimining obrazi yoki namunasidir.

Masalan, yerning modeli - globus, osmon va undagi yulduzlar modeli - planetariy ekrani, pasportdagi suratni shu pasport egasining modeli deyish mumkin.
Insoniyatni farovon hayot shartsharoitlarini yaratish, tabiiy ofatlarni oldindan aniqlash muammolari qadimdan qiziqtirib kelgan. Shuning uchun ham insoniyat tashqi dunyoning turli hodisalarini o`rganishi tabiiy holdir.
Aniq fan sohasi mutaxassislari u yoki bu jarayonning faqat ularni qiziqtirgan xossalarinigina o`rganadi. Masalan, geologlar yerning rivojlanish tarixini, ya`ni qachon, qaerda va qanday hayvonlar yashaganligi, o`simliklar o`sganligi, iqlim qanday o`zgarganligini o`rganadi. Bu ularga foydali qazilma konlarini topishlarida yordam beradi. Lekin ular yerda kishilik jamiyatining rivojlanish tarixini o`rganishmaydi bu bilan tarixchilar shug`ullanadi.
Atrofimizdagi dunyoni o`rganish natijasida noaniq, va to`liq bo`lmagan ma`lumotlar olinishi mumkin. Lekin bu koinotga uchish, atom yadrosining sirini aniqlash, jamiyatning rivojlanish qonunlarini egallash va boshqalarga xalaqit etmaydi. Ular asosida o`rganilayotgan hodisa va jarayonning modeli yaratiladi. Model ularning xususiyatlarini mumkin qadar to`laroq akslantirishi zarur.
Modelning taqribiylik xarakteri turli ko`rinishda namoyon bo`lishi mumkin. Masalan, tajriba o`tkazish mobaynida foydalaniladigan asboblarning aniqdigi olinayotgan natijaning aniqligiga ta`sir etadi.
Modellashtirish - bilish ob`ektlari (fizik hodisa va jarayonlar) ni ularning modellari yordamida tadqiq, qilish mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash va o`rganishdir.
Modellash uslubidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda. U ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba`zi hollarda esa murakkab ob`ektlarni o`rganishning yagona vositasiga aylanadi. Mavhum ob`ekt, olisda joylashgan ob`ektlar, juda kichik hajmdagi ob`ektlarni o`rganishda modellashtirishning ahamiyati katta. Modellashtirish uslubidan fizika, astronomiya, biologiya, iqtisod fanlarida ob`ektning faqat ma`lum xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham foydalaniladi.
Modellarni tanlash vositalariga qarab uni uch guruhga ajratish mumkin. Bular abstrakt, fizik va biologik guruhlar.
Abstrakt modellar qatoriga. matematik, matematik-mantiqiy va shu kabi modellar kiradi. Fizik modellar qatoriga kichiklashtirilgan maketlar, turli asbob va qurilmalar, trenajyorlar va shu kabilar kiritiladi.
Modellarning mazmuni bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
1. Fizik model. Tekshirilayotgan jarayonning tabiati va geometrik tuzilishi asl nusxadagidek, ammo undan miqdor (o`lchami, tezligi, ko`lami) jixatidan farq qiladigan modellar, masalan, samolyot, kema, avtomobil, poyezd, GES va boshqalarning modellari fizik modelga misol bo`ladi.
2. Matematik modellar tirik organizmlarning tuzilishi, o`zaro aloqasi, vazifasiga oid qonuniyatlarning matematik va mantiqiy-matematik tavsifidan iborat bo`lib, tajriba ma`lumotlariga ko`ra yoki mantiqiy asosda tuziladi, so`ngra tajriba yo`li bilan tekshirib ko`riladi.
Biologik hodisalarning matematik modellarini kompyuterda o`rganish tekshirilayotgan biologik jarayonning o`zgarish xarakterini oldindan bilish imkonini beradi. Shuni ta`kidlash kerakki, bunday jarayonlarni tajriba yo`li bilan tashkil qilish va o`tkazish ba`zan juda qiyin kechadi. Matematik va matematik-mantiqiy modelning yaratilishi, takomillashishi va ulardan foydalanish matematik hamda nazariy biologiyaning rivojlanishiga qulay sharoit tug`diradi.
3. Biologik model turli tirik ob`ektlar va ularning qismlari - molekula, hujayra, organizm va shu kabilarga xos biologik tuzilish, funksia va jarayonlarni modellashda qo`llaniladi. Biologiyada, asosan, uch xil modeldan foydalaniladi. Ular biologik, fizik va matematik modellardir.
Biologik model - odam va hayvonlarda uchraydigan ma`lum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab ko`rish imkonini beradi. Bunda shu holat yoki kasallikning kelib chiqish mexanizmi, kechishi, oqibati kabilar tajriba asosida o`rganiladi. Biologik modelda har xil usullar: genetik apparatga ta`sir qilish, mikroblar yuqtirish, ba`zi organlarni olib tashlash yoki ular faoliyati mahsuli bo`lgan garmonlarni kiritish va bosha usullar qo`llaniladi. Bunday modellarda genetika, fiziologiya, farmokologiya sohasidagi bilimlar tadqiq qilinadi.
4. Fizik-kimyoviy modellar biologik tuzilish, funksiya yoki jarayonlarni fizik yoki kimyoviy vositalar bilan qaytadan hosil qilishdir.
5. Iqtisodiy modellar taxminan XVIII asrdan qo`llanila boshlandi. F.Kenening "Iqtisodiy jadvallar"ida birinchi marta butun ijtimoiy takror ishlab chiqdrish jarayonining shakllanishini ko`rsatishga harakat qilingan.
Iqtisodiy tizimlarning turli faoliyat yo`nalishlarini o`rganish uchun har xil modellardan foydalaniladi. Iqtisodiy taraqqiyotning eng umumiy qonuniyatlari xalq xo`jaligi modellari yordamida tekshiriladi. Turli murakkab ko`rsatkichlar, jumladan, milliy daromad, ish bilan bandlik, iste`mol, jamg`armalar, investitsiya ko`rsatkichlarining dinamikasi va nisbatini tahlil qilish, uni oldindan aytib berish uchun katta iqtisodiy modellar qo`llaniladi. Aniq xo`jalik vaziyatlarini tekshirishda kichik iqtisodiy tizimlardan, murakkab iqtisodiy tizimlarni tekshirishda, asosan, matematik modellardan foydalaniladi.
3. Xisoblash serverlari. Web tizimlariga misollar