Arxitektura va shaharsozlik

Qadimgi Eron

arxitekturasi

Muallif: “Arxitektura va shaharsozlik” kafedrasi o’qituvchisi Mo’minxo’jayeva N.



G‘arbdan Tigr va Yefirat arxitekturasidagi vodiyda sharqdan Ind vodiysi

oraligida Eron tekisligi joylashgan. Bu yerda qadimdan Sharqiy Eronliklar (0‘rta

Osiyo xalqlarining avlodi) g'arbda (hozirgi forslar avlodlari) ajralgan holda

yashaganlar. Bu ajralishning natijasida, bir-biriga qardosh, ikki etnik

guruhlarning mustakil tarixi vujudga keldi. Bulanian eng qadimgisi Sharqiy

Eronliklar, madaniyati boiib hozirgi Ozarbaydjon hamda Eroning shimoliy

g‘arbiy qismini tanlagan Midiya davlatidir Er. avv. X asrda midiyaliklar

madaniyati haqida birinchi ma’lumot paydo boia boshlagan. Er. aw. VIII

asrga kelib, ular poytaxti Ekbatonda (hozirgi hamadon) joylashgan kuchli

davlatni tashkil etganlar. Qadimgi tarixchilaming yozishicha baland tog‘ yon

bag‘rida joylashgan Ekbaton shahrining umurnan devori bo‘lmagan faqat

baland ko'tarib to‘rgan shahridan uchtasigina mustahkam devorlari bilan

himoyalangan. Kal’ aga tutashgan saroy inshootlari ham uzunligi 1 km dan

ortiq devorlar bilan o‘rab olingan.



Saroy binolari bir necha peshayvonli zallardan iborat bo4 lib, ularni bir-biridan

xovlilar ajratib turgan. Zalllarining tomlari va ulami ushlab turuvchi ustun

(qolonna) lar kedr, keparis (sadaf) daraxtlaridan ishlangan va ular ustidan

oltin va kumush qoplamalar bilan qoplangan.



Midiya Ekbatondan tashqari, yana ko‘pgina boshqa sbaharlar mavjud boiib,

kanallar, katta-katta turar uylar, bogiar va uzumzorlar shahaming asosiy hayot

qismini tashkil etgan. Suriyaliklar ishlagan suratda, midiyaliklaming KISHESSUM

shahri va unda minorasimon uylar aks ettirilgan. Midiyaliklar otashparastlik

diniga mansub boiganlar. Shuning uchun ham ular ibodatxonalar va

ehromlar o‘rniga ochiq havoda olov o'chogini qurib, o‘shanga siqinganlar.



Midiya Ekbatondan tashqari, yana ko‘pgina boshqa shaharlar mavjud bolib,

kanallar, katta-katta turar uylar, bogiar va uzumzorlar shahaming asosiy hayot

qismini tashkil etgan. Suriyaliklar ishlagan suratda, midiyaliklaming KISHESSUM

shahri va unda minorasimon uylar aks ettirilgan. Midiyaliklar otashparastlik

diniga mansub boiganlar. Shuning uchun ham ular ibodatxonalar va

ehromlar o‘rniga ochiq havoda olov o'chogini qurib, o‘shanga siqinganlar.



Midiyaliklaming turar uylarga tahlid qilingan maqbaralari, baland qoyalarga

o‘matilgan boiib, Forslaming so‘ngi davrdagi maqbara- laridan birmuncha

farq qiladi.



Maqbaraning tarzi (fasadi) baland g‘oya toshlarga o‘yib ishlangan. Biz bu

yerda qadimgi Rim madaniyatiga xos boigan, ikki ustunli, muqamasli, ionik

orderi tim solida peshayvon (portik ) ni va uning tepa qismi «antablimenti»ni

ko‘ramiz. Ular qoyaga o‘yib ishlangan. Haqiqatdan ham ustun va to‘sinlari

yog‘ochdan boigan bu maqbaralar shaklan turar joylami eslatadi. Er. av. VII

asming oxiri va VI asming boshlariga kelib midiyaliklar bobilliklar bilan til

biriktirib, kuchsizlangan Assuriyani tor-mor etadilar va Amudaryodan to fors

ko‘ rfazigacha bo‘ lgan yerlami egallaydilar.



Ko‘p o‘tmay er. av. 553-yilda, fors qabilalari. Axmoniylar sulolasining asoschisi

Kir boshchiligida dastlab Urartu podsholigini o‘ziga bo'ysindiradi va keyin

Midiya shoxi Astita ustidan g‘alaba qozonadi, ammo, midiyaliklar yaratgan

madaniyat oimadi chunki midiyaliklaming memorchilik an’analari, fors

memorchiligining shakllanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan edi.



Midiyaliklar ustidan qozonilgan g‘alabadan so‘ng, forslar tez orada o‘sha

davridagi madaniyatlashgan olamning talaygina qismini bosib oladilar va

qadimgi Sharq davlatlari orasida eng qudratliligini tashkil etdilar. Fors

axmoniylari san’ati va arxitekturasi ulami kuchmanchi halqlarga xos bo'lgan

amaliy bezak san’atini nazarga olmaganda an’anasiz yaratildi. Toshlami

qayta ishlash, qoyalami yo‘nib maqbaralar o‘matish urartu va midiyadan

qulchilik ziynati mesopatamiyadan, ba’zi bir shakllar assuriya, bobil, misr va

yunonliklardan o'tgan. er. av. VI asming o'rtalarida taxminan 559-550- yillarda

shox kir forslaming daslabki poytaxtiga pasarganga asos soldi, chunki forslar

endigina o‘troq hayotga o‘ta boshlagan edilar. Shahar atrofi togiar bilan

o‘ralgan baland tepalikka joylashgan piramida shaklidagi tepalikning ichida

katta ayvon (terassa 78*79) ko‘ri!gan. bu yerda shox qo‘rg‘oni joylashgan.



Tepalikning ostidagi vodiy alohida chodirlar bilan toidirilgan shaharning bu

qismi

ko‘chmanchilaming

vaqtinchalik

manzili

boiib

xizmat

qilgan

qo‘rg‘ondan g‘arbga qarab, saroylar maydonlari orqali о igan yoida

Pasargadaning eng asosiy yodgorligi - Kir maqbarasi joylashgan.



Kir maqbarasi uncha katta boimagan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi xona

(316m*218m) 6 zinapoyali asosga o‘rnatilgan va 2 nishabli tom bilan yopilgan.

Maqbara katta hajmdagi toshlardan terilgan boiib, uning umumiy balandligi

11 m teng. Maqbarani 3 tomonidan o‘rab to‘rgan qo'sh devor va ustunlar

qatori,

o'rta

asrda

musulmonlar

tomonidan

quriigan

Iskandar

Makedonskiyning yurishlari davrida unga hamrohiik qilgan yunon tarixchisi

Aristotilning aytishicha, maqbarining atrofi har xil daraxtlar oikazilgan va

suqorib turiladigan o‘tli ko‘klamzorlardan iborat boigan.



Takidlash lozimki, maqbarani yaratishda me’mor qoilagan uslub yani terilgan

toshlar balandligini sekin asta qisqarib borishi, bu su’niy perspektiva

masshtabini hosil qilish orqali inshootni o‘zini haqiqiy oichamidan ulug‘vor qilib

ko‘rsatishdir. Shox Kiming vafotidan so‘ng u asos solgan davlatda qalayenlar

boshlandi, faqatgina Doro I ning olib borgan ehtiyotkoriik va uzoqni ko‘ra

oladigan ziyrak siyosati tufayligina bostirildi.



Elam davrida (mil. av. 3—2 ming yilliklar) bir qancha shahar-davlatlar boMgan. Ular

qatorida poytaxti Suza (Shushan) boMgan Suziyona, Anshan (Anzan), Simashkinni

ajratish lozim. Elam Old Osiyo bilan mustabkam (chambarchas) bogMiq bo‘lib,

shaharlarida zikkuratlar katta mavqega ega boMgan. Choga Zambil (hozirgi Dur-

Untosh) mil. av. XI11—VII asrlar davomida hayot kechirgan. Tashqi shahar

devorining uzunligi 4 km atrofida edi. Shahaming sharqiy qismida saroy (70x54 m)

boMgan. Ichki shahar (muqaddas daha) devorining uzunligi esa 1,5 km dan ortiq

edi. Ichki shahaming zikkurati (105,2x105,2 m) besh pog‘onali (yarusli) boMib, uning

dastlabki balandligi 53 m ni tashkil etgan. Shaharning mazkur qismida

ibodatxonalar guruhi ham qurilgan edi.



Persepol (Taxti Jamshid) saroyi qoldiqlari tepalikda joylashgan. Saroy Doro va

Kserks tomonidan barpo etilgan. Shahar tashqarida, Naqshi Rustamda

otashparastlar ibodatxonasi — Kabai Zardusht joylashgan. Saroydan 6 km

masofada ahamoniylar tomonidan Istaxr shahri ham barpo etilgan. Deyarlik besh

asr yashab, X asrda vayron etilgan. Suz (Shish) mil. av. 4-mingyillikda vujudga

kelgan. Elam davlati davrida ham poytaxt bo‘lgan. Shahar to'rt tepalikdan iborat,

Bular: yuqori shahar («akropol») tepaligi, apadan tepaligi, podsho shahri tepaligi

va hunarmandlar shahri tepaligidir. Mil. av. VI asrda yuqori shahar, apadan va

podsho shahri tepaliklari devor bilan o‘rab olindi. Yuqori shahar (akropol) qal’a

vazifasini o ‘tadi.



Eron salavkiylar (mil. av. IV—III asrlar) davlati tarkibiga kirgan davrda

shaharsozlikda ellinistik jihatlar yorqin nam oyon boMdi. Bu jihatlar Iroqdagi

salavkiylarning, keyin parflarning poytaxti boMgan va yuqorida zikr qilingan

Salavkiya shahrida ko‘rindi. Parfiyaning (mil. av. Ill — mil. Ill asrlar) saroylar me’-

morligida hovlili va toq shaklida yopilgan ayvonli va alohida hovlida

ibodatxona qurish usuli qaror topdi. Ko‘xi Xo‘ja saroyini (Afg‘oniston

chegarasida) bunga misol tariqasida ko‘rsatsa bo’ladi.



Parfiyaning diniy markazi Fraaspa (hozirgi Taxti Sulaymon)dir. U Eron

Ozarbayjoni hududida, mamlakatning shim oli-g‘arbida joylashgan boMib,

nafaqat Parfiya podsholari sulolasi, balki sosoniylar sulolasi hokimligi davrida

ham zardushtiylik dinining markazi vazifasini o ‘tagan (X III—XIV asrlargacha

hayot kechirgan). Fraaspa tarxi oval shaklida boMib, uzunligi 1200 m, eni 5 m,

balandligi 14 m ga yetgan qo‘rg‘on devorida 2 darvoza, 27 burji boMgan.

Fraaspaning

o‘rtasida

koM

mavjud

edi.

Shaharda

saroylar,

olov

ibodatxonalari boMgan.



Eron yerlarini birlashtirib, uning tarkibiga qator mamlakatlar ham kiritilgan

Sosoniylar davrida (III—VI asrlar) shaharsozlik jadal rivoj topdi. Muntazam tarhli

shaharlar paydo boMdi. Me’morlikda xarsangtosh, pishiq va xom g’isht, ganch

qo’llanilgan. Ravoqlarning linga chizig’i elliptik shaklga ega boMgan.

Muntazam tarxli shaharlar (Gur, Nishopur) ulkan saroylar (masalan, Iroqdagi

Ktesifonda), bogMar (Qasri Shirinda), ko‘prik-to‘g‘onlar (Dizfulda, Shushterda)

qurilgan.



Eron janubidagi Gur (hozirgi Feruzobod) shahari 224 yilda tarxi doira shaklida

barpo boMgan. Shahar o‘rtasini ikki konsentrik qo‘rg‘on devor o'rab olgan.

Markazda hajmi 9x9x33 in boMgan olov minorasi boMgan edi. Shaharning

atrofida Ardasherga va boshqa shaxslarga tegishli saroylar qad ko’targan.



Eronning shimoli-sharqida (Xurosonda) III asrda barpo etilgan Nishopur shahari

ham to‘g‘ri to‘rtburchak tarxga ega bo’lgan (Shaharda keyinchalik Umar

Xayyom maqbarasi paydo bo’lgan).



Mamlakat g‘arbidagi Dizful shaharidagi ko‘prik-to‘g‘on Rim asirlari tomonidan

toshdan, 22 ravoqli qilib qurilgan edi. Uzunligi 400 m atrofida bo’lgan.



Slnishtar shahari ham g‘arbda joylashgan bo’lib, dastlab, mil. av. 2-ming yillikda barpo

bo’lgan. Ill asrda esa Qorun daryosida «Bandi qaysar» («Valerian ko‘prigi») nomi bilan

ataladigan ko‘prik-to‘g‘onning uzunligi 550 m ni tashkil etgan.



Eron shaharsozligida hashamli saroylar katta rol o‘ynagan. Saroy me’morligida dastlabki

devorlarda mahalliy toqli ayvon bilan ellepistik gipostil tarqalgan bo’lsa, keyinchalik

yunon jihatlar tamoman yengilib, faqat toqli ayvonga asosiangan saroylar barpo

etilgan.



Mil. av. 1-mingyillik davomida Afg‘oniston Ahmoniylar (m.av. IV—VI asr), Maqduniy

(m.av. IV asr), Yunon-Baqtra (m.av. II —III asr) davlatlari tarkibida boMgan. M.av. Ill asrda

ellinistik. keyin Kushon madaniyati bilan bog’liq bo’lgan.



Balx (hozirgi Vazirobod) m.av. 1-mingyillikda karvon voMlar tiziinida muhim rol o ‘ynagan

shahardir. Kushon va undan keyingi davrlarda buddaviylik diniy markazi vazifasini

o'tagan.



Hirot Osiyoning eng qadimgi shaharlaridan. Maqduniy davrida Oriyona deb atalgan.

Kobul milodiy I asming boshidayoq hayot kechirnyotgan edi. Hoziigi Kobulning janubi-

sharqida buddaviylar shahari qoldiqlari mavjud.



Oyxonim-Aig‘oniston shimolidagi olimlar tomonidan nisbatan yaxshi o'iganilgan ellinistik

shahardir