Asarida kiyim-kechak nomlarining berilishi

Batg’a - qalpoqlar uchun ishlatiladigan namat va yung qo‘yib qirqiladigan taxta.
Yan - qolip, andaza (III, 373).
Qari - bo‘z o‘lchaydigan o‘lchov gaz (III, 242).
Xulosa sifatida shuni ta‘kidlamoqchimizki, Mahmud Koshg‘ariyning —Devonu lug‘otit turk” asaridagi leksemalar hamda atamalar tizimini atroflicha tasnif va tahlil qilish nafaqat o‘zbek tilshunosligi, balki turkologiya fani oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi³⁰. —Devon" tili leksikasini har tomonlama chuqur o‘rganish, jumladan, maishiy atamalarni tadqiq qilish tilshunosligimizdagi haligacha yechilmagan ayrim muammolarni hal qilish uchun muhimdir. Shuningdek, bu lug‘atning turkologiya tarixini, uning XI asrdagi holatini o‘rganishda ham ahamiyati katta. “Devonu lug’at-it-turk”da keltirilgan kiyim-kechak otlarining
qardosh tillarda nomlanishi Qadimgi va eski turkiy tilda —yomg’irpo’sh" ma‘nosini ifodalash uchun jalma (Malov PDP, 383, DLT, III, 41) so‘zidan foydalanilgan. Olim mazkur so‘zni: —...forslar buni turkiy xalqlardan olib yalma shaklida ham talaffuz qiladilar. Arablar forslardan olib jalmaq shaklida qo‘llaydilar. Hech kim bu so‘zni turklar forslardan olganlar deb da‘vo qila olmaydi. Chunki men bu so‘zni eng qirg‘oq chegaralarda yashovchi oddiy turk xalqlaridan ham eshitganman. Bular boshqa xalqlardan ko‘ra, bu xil yomg‘ir yopinchig‘iga muhtojdirlar. Chunki bularning yurtlarida qor, yomg‘ir ko‘pdir"³¹ deb izohlagan. Keyinroq EDALda turk. yalma; t-manj. nelme-; mo‘g‘. nolom —kimxob" so‘zlari ayni guruhda keltirilgan. Tahlilga tortilgan yalma —yomg‘irpo‘sh" so‘zi ya - yopmoq", —qoplamoq" o‘zagi + -l va kiyim-kechak nomi yasovchi -ma affikslarining qo‘shilishidan yasalgan. Qiyoslang: jama, jamak —yamoq", ya-—yopmoq", —qoplamoq"; tur. shev. ualpak —ro‘mol", ya-—yopmoq", —qoplamoq". Ko‘rilayotgan leksemaning ma‘nodoshi jag(k)u bo‘lib, u esk. turk. jayqu, jaqu (DTS 225, 238), olt. Jaki (AMS 59), qirg‘. shev. jaqi, qoz. shev. zaqi, boshq. jaqi —yomg‘irpo‘sh”, —po‘stin” (ESTYa 4, 60-61, Leksika 476) shakllarida uchraydi. —Devonu lug‘otit turk”da jaqu so‘zi —yomg‘irli joy” ma‘nosida ham qayd qilingan bo‘lib, Mahmud Koshg‘ariyning izohlashicha, bu so‘z asli jayqu bo‘lgan; uning yengillatilgan shakli jaqudir³². J. Klosonning fikricha, jaqu so‘zi jay-—yog‘moq” o‘zagidan shakllangan³³. Turkiy tillarda —po‘stin” ma‘nosi ichik so‘zi yordamida ham anglashiladi. Esk. turk. ichuk “suvsar, olmaxon va shu kabi hayvonlarning mo‘ynasi” (DTS, 203), qirg‘. Ichik —qoplama matodan tikilgan yoqasi mo‘ynali po‘stin”³⁴, o‘zb. shev. ichik “ichi tukli nimcha” Bulardan tashqari ichmak shakli ham keng tarqalgan. Masalan, esk. turk. ichmak —qo‘zi terisidan qilingan po‘stin” (DLT I, 127), o‘zb. shev. ichmak “ichdan kiyiladigan issiq kiyim”, qirg‘. Ichmek “terlikning tagiga solinadigan yumshoq kigiz”, turkm. Ichmek “mo‘ynali po‘stin”, uyg‘. shev. ishmak “ot-arava abzalining tagiga solinadigan qavilgan to‘shama” ma‘nolarini ifodalab keladi.

1^ Маҳмуд Саттор. Ўзбек удумлари. - Т.: “Фан”, 1993. 90-б.

2^ Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни.. 280-181-б

3^ Иванов Г.П. Қадимги Қува шаҳри // Фарғона водийсининг қадимий шаҳарлари... 90-б.

4^ Эркин Идрис. “Туркий тиллар девони”даги кийим-кечак маданиятимизга доир атағулар устида дастлабки изданиш // Шинжонг тазкирачилиги. Урумчи. 2006. № 2, 51-52-б.
⁵ Назирова Ҳ. Маҳмуд Қошгарийнинг “Девону луғотит-турк” асарида кийим-кечаклар тавсифи // Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномаданий жараёнлар. 2-қисм. Тошкент, 2005. 81-б.

5

6^ Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. III том...373-б.

7^ Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. I том...99, 337, 339, 378, 454-б.

8^ Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. I том...101, 371-б.

9^ Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. I том...130, 138, 155, 314, 316, 375, 377, 432, 443-б.

10^Бу ҳақида қаранг: Содиқова Н. Ўзбек миллий кийимлари. - Т., 2004.

11^Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. I том...129-б.

12^http://www.kitab.uz/cms/qode/223 o1.04.08.

13^Аджи М. Европа, тюркии, Великая степь. - M., 1998. - C. 51.

14^Merich A. Afyonkarahisar Muzesindi Bulunan Tarihi Kiyafetler Uzerine Bir Arashtirma// V. Afyonkarahisar
Sempozyumi Bildirileri. - Afyonkarahisar. 2000. - S. 2016.

15^Асомиддинова М. Кийим-кечак номлари. - Тошкент: Fan, 1981. - B. 9.

16^ M. Кошғарий. Девону луғотит турк. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М. Муталлибов. - Тошкент: ФзФА

17нашриёти, 1961, III.

18Н. А. Поппе. Mанголиский словарь ^Mуқаддиматул адаб”. T. I, II. M., 1936.

19М. Кошғарий. Девону луғотит турк. Нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов. - Т.: ФзФА, III, 1961.

20^А. К. Боровков. Бадан ал-луғат. M., 1961.

21^Qozoq tilin tusingihvt sozgire. I, II. Almati.

22^Уйгурского-русский словарь. М., 1968.

23^Татарсско-русский словарь. М., 1966.

24М. Солих. Шайбонийнома.

25В.В. Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. СПБ. Т.1893, Т. II-1899, Т. III-1900, Т.IV-19O5.

26

27^К.К. Юдахин. Киргизско-русский словарь. М., 1965.

28^Н.А. Баскаков, А.М. Индекова. Хакасско-русский словарь. М., 1953.

29^А. Ишаев. Корақалпоғистондаги ўзбек шевалари. Т.: 1977. -Б. 161.

30^Г. Шукурова . “Девону луғатит турк”да кийим-кечак қисмлари номлари // Тил ва адабиёт таълими. - Тошкент, 2004. - Б. 43-50.

31^М.Кошғарий. Девону луғотит турк. III. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов. - Т.: ФзФА нашриёти. 1963. - B. 41-42.

32^М.Кошғарий. Девону луғотит турк. III. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов. - T.: ФзФА нашриёти. 1963. - B.31.

33^Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre - Thirteenth-Century Turkish.-New-York: Oxford Press, 1972.-P.

34898.
Bang W. Vom Ko‘kturkischen zum Osmannischen. Vorarbeiten zu einer vergleichenden Grammatik des