Асарнинг бошида муқаддимага ўхшаш нарса, аммо ҳикматлар билан берилади. Айтайлик, муҳтожнинг

Фирибгарлик инсонни хароб қилади 
 
“Албатта, то бир қавм ўзларини ўзгартирмагунларича, Аллоҳ 
уларнинг ҳолини ўзгартирмас” (Раъд сураси 11 оят). 
 
Устозимиз шу оятни доимо такрорлаб, бизларга эслатиб турарди.
-Ўғлонларим, ёдларингда бўлсин, фикрлашларинг ўзгармагунча, 
ҳаётларинг ўзгармайди. Ўзларингни ўзгартирмагунларингча, Аллоҳ ҳам 
сизларни ўзгартирмайди.
Биз олдинлари инсонни ўзгалар ўзгартиради, устоз тарбиялаб қўя қолади, 
деган фикрлар билан яшарканмиз. Аслида инсон аввало ўзгаришга ўзи қарор 
қилиши ва устозга бориши керак экан. Акс ҳолда ҳеч ким инсонни ўзгартириб 
қўёлмас экан.

---

Ҳозир орада бир воқеани айтиб ўтишни лозим топдим. Биз ҳам бу воқега 
озгина алоқадормиз. 
Биз тижоратни бошлаган вақтда бир катта фирибгар ҳақида эшитдик. У 
одамлардан қарз олар, муддати келганида бошқадан қарз олиб ёпар, иш касодга 
учраганини айтиб, тўловни йиллар ортга сурарди. Баъзи пулдорлар билан 
музораба қилар ва шерикликни бузиб, сувдан қуруқ чиқарди (Музораба 
шериклик қилишдир. Бунда бир томон пул иккинчи томон меҳнатини тикади. Иш 
касод бўлса, пул берган пулига, меҳнат қилган одам меҳнатига куяди). У бошқа 
шаҳарлардаги бойларнинг қизига уйланиш учун совчи қўяр ва тўйгача бойдан 
пул олиб, еб кетарди. Аксар бузғунчилигини Куфада эмас бошқа шаҳарларда 
қиларди.
Ўша пайтларда туя айниқса, қизил туя ҳақиқий обрў эди. У мана шундан 
ҳам устамонлик билан фойдаланган. Қизил туя савдоси султонлик тасарруфидаги 
иш эди. У одамларга арзонроқ нархларда қизил туя олиб бермоқчи бўлган. 
Султоннинг амалдорлари билан келишиб, ишни бошлаган. Улар фирибгарлик 
йўлида бирлашган ва натижада туя сотиш яккаҳокимликка айланган. У 
одамлардан пул йиғиб олиб, аввал бошда туяларни етказиб берган, аммо оҳирида 
туя танқислигини, амалдорлар пора бермаса сотмаслигини айта бошлаган ва 
одамлардан туя нархидан зиёдроқ пул олган. Амалдорларга ҳам бир қисмини 
доимий етказиб турган. Султон уларнинг ишини билиб қолгач, туя сотувини 
эркинлаштиришга буйруқ берди ва бошқа туясотарларни ҳам мамлакатга жалб 
қилди. Аммо фирибгар ва Худобехабар амалдорлар дастидан туя нархи ўша 
кўтарилгани билан қайтиб тушмади. Одамлар ижарага туя олиб минадиган, айни 
туя керак бўлганида ижарачилар ҳам нархни кўпроқ сўрайдиган бўлиб қолди. 
Вазият шундай келдики, энди амалдорлардан таниши борлар кўплаб туяларни 
навбатсиз сотиб оладиган ва икки баравар нархида халққа пуллайдиган бўлди... 
Айтганча фирибгарнинг исми Қосим эди. Ишларимиз айни авжида бўлган 
паллада олдимизга келиб, шериклик таклиф қилган. Абдуллоҳ билан бироз 
суҳбатлашганди. 
-Исмим Қосим, катта савдогарман. Амалдорларнинг ярми билан танишман. 
Чегарадан мол олиб кириш муаммо эмас. Отам ҳам савдогар ўтган. Сизлар билан 
савдода шериклик қилмоқчиман. Айтишларича бозорда энг арзон баҳода 
сифатли газлама ва мўйна сотаётган экансизлар. 
-Исмим Абдуллоҳ. Отам қул эди. Ўзим илм толибиман. Савдо 
қилаётганимиз рост. Аммо ҳозирча шерикка эҳтиёжимиз йўқ. 
-Хато қиляпсизлар. Катта савдогарлар мен билан иш бошлагач, савдолари 

---

мислсиз кенгайган. Бош қозининг ўғли, соқчи бошининг жияни, вазирнинг куёви, 
ғазна бошининг ўзи барчаси мен билан ҳамкор. Улар билан катта ишларни амалга 
оширяпмиз. 
-Зарурат туғилса, сизлар билан ишлаймиз. Омон бўлинг.
Абдуллоҳ ўрнидан туриб уни кузатиб қўйди. Кейин менга у ҳақда гапирди. 
-Абдусалом агар уни тўхтатиб қолмасак, келажакда улкан фалокатлар олиб 
келади. Қозидан фойда йўқ. Султонга етказишимиз керак. Чунки у яқинда тахтга 
келди. Халқ дардини эшитади. Аммо ўзимиз унга етолмаймиз. Етказишмайди. 
Бошқа тасири катта инсонлар орқали вазиятни билдирамиз. Шу орада бир ойча 
вақт ўтди. Бир куни қози одам жўнатиб, асоссиз равишда ишларимизни 
текширишни бошлади. Жарима ҳам солди. Шу тариқа сергак тордик. Қосим 
билан ҳамкорлик қилишга рози бўлдик. Унинг бизни чув тушириб кетишини 
ҳисобга олиб, Маккадаги танишлар билан бир ишни келишиб олдик. Савдо 
карвони йўлга тушгач, ясама қароқчилар орқали молни талатиб, Қосимни 
ўғирлатдик (савдо учун беш юзта туя ва икки юз динор тикканди). Макка ҳокими 
орқали султонга хат жўнатдик. Ниҳоят уни Марв зиндонига қамашди. Ишлари 
очилиб, қози, вазир, соқчи боши ва бошқалар амалидан айрилди. Айримлари 
қочиб кетди... 
Сиз шунчалик осон бўлдими, деб ўйлаётгандирсиз. Таассуротингиз тўлиқ 
бўлиши учун ғазна боши аралашуви билан мамлакатда судхўрлик авж олиб 
кетганини ҳам айтмасам бўлмас. Мамлакатда рибо (судхўрликнинг авж олишига 
бозорда исломни билмаган савдогарларнинг кўпайиб кетгани ва порахўрлик авж 
олгани ҳам сабаб бўлди) яширин тарзда ривожлана бошлади. Динни тушунмаган 
одам фоизга аралашиб қолиши аниқ. Шундай қилиб ғазна боши савдогарларга 
фоизга қарз бера бошлади. Ўзи эмас қариндошлари орқали. Ошкора эмас 
яширин. Натижада барака қоча бошлади. Хуллас уларнинг ишларида Қосим 
катта кўмакчи бўлди. У одамларни рибога ўргатди. Рибони муомалага киритган 
яхудийлар ва насоролар энди ошкора иш олиб бора бошлади. Янги султон 
ишларни тартибга солишни бошлади, аммо энди рибони тўхтатиб бўлмасди. 
Чунки рибо расмий тус олган. Пулдорлар уюшиб, рибо уюшмасини тузган ва 
ғазна уларни қўллаб турганди (бугунги банклар, ломбардлар Муаллифдан). 
Шундай бўлсада, султоннинг аралашуви билан фирибгарларнинг фаолияти 
тўхтатилди. 
Қосим ва амалдорлардан азият чеккан халқнинг пуллари секин аста 
эгаларига қайтарилди. Қосим тавба қилмагани учун қатл этилди. Ростдан ҳам 
инсон ўзини ўзгартирмаса, одамларнинг қўлидан ҳеч нарса келмас экан. Суд 
жараёнидан қизиқ бир воқеани айтиб ўтсам. 

---

Амалдорлар ва Қосим суд қилиняпти. Давогарлар кўп. Шунда ғазнабоши ва 
Қосим давогарлар билан музокарага киришмоқчи бўлди. 
-Агар сизлар шикоятларингизни қайтиб олмасангиз, бизни зиндонга 
тиқишса, икки дунёда ҳам пулларингизни қайтариб ололмайсиз, - дейишди улар.
-Пулимизни султон олиб беради. Шикоятларимизни қайтариб олмаймиз, - 
дейишди пули куйганлар.
Хуллас ўртада анча тортишув бўлди. Энг ачинарлиси, халқнинг кўксидаги 
дарди, алами, эзилгани, айрим кучишлатар тизимларнинг дастидан қўрқиб 
қолгани бир жабрдийданинг айтганларида яққол исботини топди.У қози 
ҳузурида шундай деди. 
-Майли шикоятимизни қайтиб оламиз, уларнинг қутулиб қолиши учун 
товон пул ҳам йиғайлик. Агар шундай қилмасак, улар тез орада зиндондан чиқиб 
оддий халқни баттар эзади. Менинг ҳеч кимим йўқ, фарзандаларим, аёлим вафот 
этди. Бу гапларни айтишимдан мурод, бир сафар қўриқчилар бошлиғининг 
устидан арз қилгандик, аввалига арзни кўриб чиқишди, кейин бироз тинчланди, 
аммо бир ойга қолмай шикоят қилганлар уруғ-аймоғи билан зуғумга учради. 
Кўпи қатл қилинди, кўпи зиндонбанд қилинди. Афсуски, ўша бегуноҳ 
ўлдирилганлар ичида икки ўғлим ҳам бор эди. Аёлим фарзанд доғига чидолмай 
оламдан ўтди. Қозининг олдида шу гапларни айтиб қолмасам, билмадим 
ҳақиқатни султонга қандай етказаман... 
Биз айтилганларни кўзда ёш билан тингладик. Сарой уламоларидан бир 
садо чиқмади. Улар зулмга қаршилик қилолмаса, оддий халқ нима қилсин. 
Амалдорлар истаган ишини қилади. Бугун яна шуни ҳам англадикки, агар сарой 
уламоси, амалдорлардан қўрқиб, ҳақиқатни айтолмас экан, оддий халқ эзилиб 
юраверади. Одамлар ҳам Холиқдан эмас махлуқдан қўрқадиган уламонинг 
ҳурматини жойига қўяверар экан, амалдорларни алқашда давом этар экан, тинч 
турмуш, фаровонлик орзу бўлиб қолаверади.