Asosiy qoida va tushunchalar

K I r I s h
Hozirgi zamon fani va texnikasining jadal ravnaqi muxandis-pedagog xodimlarning nixoyatda yuksak bilim saviyaga ega bo’lishini, binobarin, oliy o’quv yurtlarida ularni tayyorlash usul-uslubini muttasil takomillashtirishni taqozo etmoqda. Bu muammoni hal etishda, ya’ni talabalarni samarali o’qitishda mashg’ulotlarda nazariya bilan amaliyotni puxta, birga qo’shib olib borish ayniqsa muhim ahamiyatga ega, chunki amaliy ishlarni izchil o’tkazish talabalarning ma’ruza darslarida olgan bilimlarini mustaxkamlash imkonini beradi.
Asosiy qoida va tushunchalar:
Har bir muxandis-pedagog har tomonlama qobiliyatli, ma’rifatli, bozor munosabatlari sharoitida o’z bilim va ko’nikmalari bilan Informatika va elektr energetikasi yo’nalishlari bo’yicha kichik mutaxassislarni tayyorlashda samarali faoliyat ko’rsata oladigan bo’lishi lozim.
«Analog va raqamli sxemotexnika» fanini o’qitishdan maqsad bakalavriat talabalarini xalq ho’jaligining turli sohalarida shaxsiy kompyuterlardan oqilona foydalanish uchun zarur bo’lgan kompyuterning ishlash prinsipini o’rganishdan iborat. Shu bilan birgalikda uning barcha ichki sxemalarini yaxshi bilishi, ichki energiya manbalari haqida mukammal tushunchaga ega bo’lishi hamda ushbu mutaxassislik talabalarda elektron qurilmalar va boshqa elektrotexnik qurilmalarning ish rejimlarini o’rganishda ko’nikma hosil qilish va bilim berishdir. Bu qurilmalarga mantiqiy va raqamli elementlar, yarim o’tkazgichli elementlar tuzilishi va bular bo’yicha talabalarga nazariy bilim berish va amaliyotda o’rgatishdan iborat. Talabalarga, fanni o’qitishda asosiy e’tibor mantiqiy va raqamli qurilmalar (trigger, schyotchik, multivibrator. ATSP. TSAP. va x,k ) ishini va ularni EHM larda foydalanishning fizik printsiplariga qaratiladi. Shuningdek elektron qurilmalar yordamida mantiqiy elementlar. Hotira elementlari hamda odam-EHM muloqatidagi o’zaro informatsiya almashuvining fizik printsiplari sxemotexnika yordamida tushuntiriladi. Talabalarga elektron xisoblash mashinalarining tuzilishi ularning ishlash printsiplari va EHM larda ishlatiladigan elementlarning qo’llanishi, tuzilishlarini va ular ustida bajariladigan amallarni o’rgatishdan iborat.
Sxemotexika fani nisbatan yangi fan bo’lib u bevosita EHM lar va uni qo’llanilishi bilan bog’liqdir. Ma’lumki xozirgi kunda EHM lar xalq xo’jaligi va kundalik hayotimizga to’la kirib kelmoqda. SHunday ekan biz o’z navbatida xar bir mutaxassis hattoki oddiy insondan EHM to’g’risida to’laroq bilimga ega bo’lishni va undan samarali foydalanishni taqozo etadi. Buning uchun esa albatta EHM larni ishlash printsipi va uni mantiqiy tuzilishini bilish zarur. SHu nuqtai nazardan «Sxemotexnika» fani elektronikaning eng ilg’or yutuqlaridan kelib chiqib yaratilayotgan zamonaviy yarim o’tkazgichli qurilmalar ishini va ularni tuzilishini o’rganadi. Hozirgi zamon fani va texnikasining jadal ravnaqi muxandis-pedagog xodimlarning nixoyatda yuksak bilim saviyaga ega bo’lishini, binobarin, oliy o’quv yurtlarida ularni tayyorlash usul-uslubini muttasil takomillashtirishni taqozo etmoqda. Bu muammoni hal etishda, ya’ni talabalarni samarali o’qitishda mashg’ulotlarda nazariya bilan amaliyotni puxta, birga qo’shib olib borish ayniqsa muhim ahamiyatga ega, chunki amaliy ishlarni izchil o’tkazish talabalarning ma’ruza darslarida olgan bilimlarini mustaxkamlash imkonini beradi.
Asosiy qoida va tushunchalar:
« Analog va raqamli sxemotexnika » fanini o’rganishdan maqsad, raqamli va qisman, analog raqamli, EXM va sistemalari sxemotexnikasining qurilishi, ishlash va qo’llanishi printsiplarini o’rganishdir. Bu fan avval o’qitilgan «Informatika» «Mashina arifmetikasi va avtomatlar nazariyasi» va «Elektrotexnika va elektronika» fanlariga tayangan bo’lib, uni o’rganish natijasida talaba EXM va sistemalar uchun ishlab chiqariladigan:
I-BOB. Summatorlar va ularning asosiy turlari.
1,1 Masalaning qo‘yilishi, uning dolzarbligi va ahamiyati, kurs ishning maqsadi.
« Analog va raqamli sxemotexnika » fanini o’rganishdan maqsad, raqamli va qisman, analog raqamli, EXM va sistemalari sxemotexnikasining qurilishi, ishlash va qo’llanishi printsiplarini o’rganishdir. Bu fan avval o’qitilgan «Informatika» «Mashina arifmetikasi va avtomatlar nazariyasi» va «Elektrotexnika va elektronika» fanlariga tayangan bo’lib, uni o’rganish natijasida talaba EXM va sistemalar uchun ishlab chiqariladigan:

• 
  integral sxemalarning turlarini, xususiyatlari va funktsional vazifalarini bilish;
  
• 
  matritsali katta integral sxemalar (IS) asosida EXM sxemalarini loyixalash amaliy ko’nikmalarini hosil qilish;
  
• 
  zamonaviy IS lar asosida kombinatsion va taqribiy sxemalarni loyixalashni o’rganish;
  
• 
  IS da qurilma uzellarini, ko’rsatkichlarini o’lchash, shikastlikni qidirish xamda qurilmalarini sinash ko’nikmalariga ega bo’lish kerak.
  

Fadiman insomnia hisoblash extiyoji paydo bo’lgan, hamda insonlar miqdor o’lchami - sonni azaldan bilganlar. Ibtidoiy odamlar faqat bir necha sonni bilgan va uning «sanash asbobi»- o’z qo’llari bo’lgan. Inson sanashini o’rganib olib, xamisha hisoblash usullarini mukammalashtirdi va turli hisoblash vositalarini yaratdi. Qadimiy Misrda ishlatilgan sanash taxtachasi «abak» dan hozirgi zamonaviy kompyuter vositalarigacha bo’lgan davr - shu rivojlanishning xosilalaridandir.

Birinchi EHMlar 40-yillarda paydo bo’lgan bo’lib, ularning rivojlanishi bevosita elektronika rivojlanishiga bog’liq bo’ldi, EHM sohasida texnik tarqqiyot xususida ga’ ketganda, ularning rivojlanishi yagona fizik-texnik ‘rintsi’ga asoslangan ma’lum bosqichlarga ajratiladi. Bu bosqichda EXM avlodlari deb ataladi.
EXM lar ularda ishlatiluvchi fizik elementlarga bog’liq holda u yoki bu avlodga mansubligi aniqlanadi. Uzellarni tuzishda ulardan soddaroq EXM elementlari
Yarimjamlagichlar: Yarimjamlagich ikkilik qo‘shishda eng kichik qiymatdagi sonlarni qo‘shish uchun ishlatiladi. 2ta A va V ikkilik sonlarni qo‘shishda 4ta har xil kombinatsiya mavjud (7.1-rasm).



rasm.

4ta holatning har birida 2ta sonning yig‘indisi qidiriladi, lekin shuni e’tiborga olish kerak, sababi oxirgi A=1 va V=1 holda yana bitta siljish birligi paydo bo‘ladi. U qo‘shish operatsiyasining keyingi bosqichida hisobga olinishi kerak hamda uni yig‘indiga qo‘shadi.

A _S
B C_siljish

7.2-rasm. Yarimjamlagichning shartli belgilanishi

Bu erda A va V ikkilik sonlariga mos keluvchi 2ta kirish hamda

S yig‘indi va C_siljish keyingi razryadga siljish birligiga mos keluvchi 2ta chiqish mavjud.

Yarimjamlagichning rostlik jadvali 7.1-jadvalda keltirilgan.

jadval.

A	B	S	S
0	0	0	0
0	1	1	0

X U L O S A
Barchamizga ma’lumki bugungi kunimizni zamonaviy texologiyalar, telefon, planshet, kompyuter, notebook va internetsiz tasavvur qila olmaymiz. Bunda elektronikaning o’rni judyam kattadir. Chunki yuqoridagi tex5nologiyalar barchasi sexemlardan iborat, bularni esa Elektronika va sxemotexnika fanida batafsil o’rganishimiz mumkin.
Biz deyarli bir yil monaynida “Elektronika va Sxemotexnika” fanidan o’zimizga kerakli ko’plab bilimlarni, sxemalar bilan ishlashni, biz foydalanayotgan qurilmalarning ishlash prinsiplarini va ularning ichki qurilmalarini qay tartibda joylashganligini o’rgandik va hayotga tadbiq qilishga ham ulgirdik.
Mening bu fan bo’yicha kurs ishim mavzusi “Analogli summatorlarni loyixalash”. Men bu kurs ishini o’rganish mobaynida summatorlar va jamlagichlar haqida ko’plab o’zimga kerakli ma’lumotlarni o’rgandim. Yarim summator va to’liq jamlagicharni, ularning bir biridan farqi, ularning ishlash tamoyillari, raqamli summator va ularni loyihalashni o’rganidm. Va bu o’rgan bilimlarimni kelgusi o’qish va ish faolyatimda hayotga tadbiq qilish bilan birga yanada mustahkamlab o’z bilimimni

Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rо‘yxаti

1. Mirziyоyev SH.M. Buyuk kelаjаgimizni mаrd vа оlijаnоb xаlqimiz bilаn birgа qurаmiz. – T.: “О‘zbekistоn”, 2017. - 488 b.
2. О‘zbekistоn Respublikаsini yаnаdа rivоjlаntirish bо‘yichа Xаrаkаtlаr strаtegiyаsi tо‘g‘risidа. 2017 yil 7 fevrаl, PF-4947-sоn fаrmоni.
3. О‘zbеkistоn Rеspublikаsining “Elеktrоn hujjаt аlmаshinuvi tо‘g‘risidа” gi Qоnun// “Xаlq sо‘zi” gаzеtаsi, 2004 yil 20 mаy.
4. П.Хоровин. У.Хилл Искуство схемотехники Издание 5-е, переработанные Издательство «Мир» 1998 г. -608 с.
5. Титце У., Шенк К. Полупроводниковая схемотехника. 12-изд. Том 1.2: Пер. с нем. –М.: ДМК Прес, 2008.
6. Кучумов А.И. «Электротехника, электроника и схемотехника» М:Высшая школа. 2002 г.
7. Егоров Е.Н., Ремпен И.С. Применение программного прикладного пакета Multisim для моделирования радиофизических схем, 2008, 24с. - URL: http://www.sgu.ru/ files/nоdes/ 30844/ MULTISIM.pdf
8. Общая электротехника и электроника. Компьютерные технологии практическихзанятий / Под ред. А. В. Кравцова. – М.: МГАУ им. В. П. Горячкина, 2001, 96 с.
9. Ибрагимов Э.У.,Эрматов Ш.Т., Аюпов Л.Ф., Абдумаликова Г. Электроника ва схематехника. Дарслик. - Т.: ТДИУ, 2007. - 292 бет.
10. Х.Арипов, А. Абдуллаев, Н.Алимова, Н.Бустанов, Х.Тошматов “Электроника ва схемотехника” Олий ўқув юртлари учун дарслик. Тошкент. 2013 й.
11. Арипов Х.К. ва бошқалар. Электроника ва схемотехника. Ўқув қўлланма. Тошкент, ТАТУ, 2008. – 312 б.
12. Ашанин В.Н., Исаев С.Г., Эрмаков В.В. Схемотехника: Учебное пособие: в 2-хч. - Пенза: Информационно-издательский центр ПГУ, 2007. - Часть 1: Аналоговая схемотехника.-268 с.
13. Алексеенко А.Г.«Основы микросхемотехники» М.Технический университет лоборатория базовых заданий. 2002 г.
14. Основы электроники: Учебное пособие / Х.К. Арипов, А.М. Абдуллаев, Н.Б. Алимова; -Ташкент: ИПТД им. Чулпана, 2007. - 136 с.
15. Каримов И. А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Т.: Ўзбекистан, 2010 - 53 бет.
16. Титов А.А. Лекции по схемотехники аналогових электронних устройств 2015 г.
17. Миленина С.А., Электротехника, Электроника и схемотехника. Учебники практикум для СПО, С-Петербург 2015 г, 400 ст.
18. Муханин Л.Г. Электроника и схемотехники измерителних устройств, 2009 г.
19. В.Н.Павлов, В.Н. Ногин. Электроника и схемотехника аналогових электронних устройств 2011 г.

Internet sаytlаr

1. www.gоv.uz – О‘zbekistоn Respublikаsi hukumаt pоrtаli
2. www.lex.uz-О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Qоnun hujjаtlаri mа`lumоtlаri milliy bаzаsi
3. www.ZiyоNET.uz-О‘zbеkistоn Rеspublikаsi аxbоrоt-tа`lim pоrtаli.
4. www.e-dаrslik.uz
5. https://urаit.ru/bооk/Еlеktrоnikа-i-shemоtehnikа-453210
6. https://urаit.ru/bооk/Еlеktrоnikа-i-shemоtehnikа-v-2-ch-chаst-1-434561
7. https://www.litres.ru/serii-knig/bаkаlаvr-аkаdemicheskiy-kurs/pаge-2/
8. https://rаdiоhаtа.ru/textbооk/2375-Еlеktrоnikа-i-shemоtehnikа-chаst-1.html
9. https://qоmus.infо/encyclоpediа/cаt-t/trаnzistоr-uz/
10. rudоcs.еxdаt.cоm/dоcs/indеx-32616.html.
11. www.bilim.uz; www.ni.cоm/multisim/