Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi fanidan kurs ishi mavzu: Gamma nurlanish modda orqali o’tishi, Fottoeffekt, Kompton effekt, Elektron-Pozitron jufti hosil bo’lishi va bog’liqlik tomonlari

1-rasm Gamma nurlar
Yadro bir energetik sath Et dan ikkinchi energetik sath Ef ga oʻtganda u-nurlanishning harakat miqdori momenti t=\ boʻlsa, bunday G.-n. dipol nurlanish, 1—2 boʻlsa kvadrupol nurlanish, /=3 boʻlsa aktupol nurlanish deyiladi va h.k. Yadroning elektr zaryadlari qayta taqsimlanishi natijasida elektr nurlanish Ye spin va orbital magnit momentlari oʻzgarishi natijasida magnit nurlanish M sodir boʻladi. Yadroning G.-n. roʻy berishi uchun yarim yemirilish davri 10** — 1015 s ga teng boʻlishi kerak. Yadroning yarim yemirilish davri G.-n. energiyasi, massa soni va yadro spiniga bogʻliq. Har xil energetik holatdagi yadrolar spini farqi katta boʻlsa ( | D/| >4) yadro yemirilishi qiyinlashadi va yashash vakti ortadi. Bu izomer holat, uygʻongan yadro esa izomer yadro deyiladi. Yadro bir energetik sathdan ikkinchi energetik sathga oʻtganida G.-n. roʻy bermasdan konversion elektronlar chiqarishi mumkin.
Uygʻonish energiyasi atom qobigʻidagi elektronlarga utishi natijasida elektron atomdan ajralib chiqadi. Bu hodisa ichki konversiya, elektronlar esa ichki konversion elektronlar deyiladi. Konversion elektronlar sonining u-nurlar son i ga nisbati ichki konversiya koeffitsiyenti deyiladi.Konversion elektronlar energiyasini magnit spektrometrlar bilan oʻlchab, Y-nurlar energiyasi aniqlanadi. u-nurlar energiyasi katta (£>1,02MeV) boʻlsa, magnit-spektrometr, ssintillyatorlar INaJ(TI) kristall), yarimoʻtkazgich [Ge(Li)], detektor bilan oʻlchanadi.G.-n. dan inson faoliyatining turli sohalarida keng foydalaniladi. Mas, tibbiyotda zararli shishlarni davolash uchun kobalt toʻplar qoʻllaniladi (u-nurlar energiyasi-1,3 MeV), kasalliklarni oldindan bilish uchun radioaktiv ioddan (£g~0,3 MeV) va b. oʻnlab gamma-faol preparatlardan foydalaniladi. Tabiiy kaliy tarkibidagi kaliy = 40 tabiiy radioaktiv izotopning gammanurlanishi inson gavdasidagi radioaktivlikni aniqlash uchun xizmat qiladi. Uzoq va qisqa muddatli radionuklidlar
Alfa, beta va gamma nurlanishlar atom yadrosining parchalanish jarayoniga hamroh bo'ladi. Radionuklid yadrolari nima turg'un emas - ular boshqa barqaror izotoplardan shunday farq qiladi. Muayyan nuqtada radioaktiv parchalanish jarayoni boshlanadi. Keyin radionuklidlar boshqa izotoplarga aylanadi, bunda alfa, beta va gamma nurlari chiqariladi. Radionuklidlar turli darajadagi beqarorlikka ega - ularning ba'zilari yuzlab, millionlab va hatto milliardlab yillar davomida parchalanadi.
Masalan, tabiatda uchraydigan barcha uran izotoplari uzoq umr ko'radi. Bundan tashqari, soniyalar, kunlar, oylar ichida parchalanadigan radionuklidlar mavjud. Ular qisqa umr deb ataladi.Alfa, beta va gamma zarralarining chiqishi hech qanday parchalanish bilan birga kelmaydi. Ammo, aslida, radioaktiv parchalanish faqat alfa yoki beta zarralarining chiqishi bilan birga keladi. Ba'zi hollarda bu jarayon gamma nurlari bilan birga sodir bo'ladi. Sof gamma-nurlanish tabiatda uchramaydi. Radionuklidning parchalanish darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, uning radioaktivlik darajasi shunchalik yuqori bo'ladi.
Ba'zilar tabiatda alfa, beta, gamma va delta parchalanishi borligiga ishonishadi. Bu haqiqat emas. Delta parchalanishi mavjud emas.

1.