Atomlarning nisbiy elektromanflyligi. Kovalent bog'lanishning

vositasida hosil bo’yagan bog’lanishdir. Bunla kimyoviy bog’lanishda ishtirok etuvchi atomlaryaagi bir yoki bir nechta toqspinli elektronlarboshqa atomdagi toqspinli elektronlar bilan elektron juftlari hosil qilib, xar bir elektron jufti bitta kimyoviy bog’lanish hosil qilayai. SHunga ko’ra, atomlar o’rtasida bir bog’, qo’shbog’, uchbog’ hosil bo’laai. Elektron juftlari bir xil element yoki turli element
Kovyalent bog’lanish hosil bo’lishida atomning tashqi atomlari urtasida hosil bo’lishi mumkin:elektron kavatidagi barcha toq elektronlar va ba’zi KOLlarla juft elektronlar ham ishtirok etadi. Bu elektronlar soniga ko’ra birikmalarda har bir element atomining valentligi (hosil qilgan bog’lanishlar soni) aniqlanadi.
Xar qanday kovalent bog’lanish quyidagi xossalari bilan boshqa bog’lanishlardan ajralib turadi.

1. 
   Kovalent bog’lanishning to’yinuvchanligi.
   
2. 
   Molekulalar aro o’zaro tasirlar.
   
3. 
   Donor akseptor bog’lanish
   

Kovalent bog’lanish Yonaluvchanlik xossasiga ega. Kovalent bog’lanish s,p elektron orbitallardagi elektronlarning o’zaro juftlashuvi sababli yuzaga keladi. Ma’lumki. bu orbitallar fazoda ma’lum yo’nalish (X, Y, Z) bo’yicha joylashgan. SHu sababli, xar bir bog’lanishning hrsil bo’lishida toq elektroilar joylashgan elektron orbitallari bir birlari bilan aniq yo’nalish boyicha "bog’lanib" kimyoviy bog’ hosil qiladi. Agar ularning yo’nalishlari bir biriga mos kelmasa, bu toq elektronlar o’zaro juftlasha olmaydi va kimyoviy bog’lanish hosil bulmaydi.


Xosil bo’lgan kimyoviy bog’lar ham fazoda o’z yo’na bog’larning fazoda joylashuviga lishlariga ega bo’ladi. Bu ko’ra — "sigma" va — "pi" bog’lanishlar bor, Sigma bog’lanish — ikkala birikuvchi atomlarning yalrolarini tugashtiruvchm to’g’ri chiziq (chizikdar) bo’ylab joylashgan bog’lanishlir.
l — bog’lanish fazoda st— bog’lakishga nisbatan perpendikulyar joylashgan tekislik bo’yicha r — elektron orbigallarning o’zaro qoplanishilan hosIL bo’ladigan bog’lanishdir. 71 — bog’lari asosai qushbog’ yoki uchbog’lar xosil bo’lg’anda gozaga keladi, Barcha birlamchi bog’lar, qush va uchbog’lardan bittasi o— bog’lardir, qolg’anlari l bog’lar bo’lib, ular o—bog’lariga nisbatan kuchsizdir (16rasm).
Kovalent bog’lanish to’yinuvchanyaik xosasiga ega. CHunki bu bog’lanish toq elektronlarniig juftlashishi hisobig’a hosil bo’lgani uchun atomda nechta toq elektron bo’lsa, u shuncha kovapent bog’ hosil qiladi. Masalan: vodorod atomila 1 ta toq elektron bor, shuning uchun u bitta kovalent bog’ hosil qiladi, kislorodyaa 2 ta toq elektron — 2 ta kovalent bog’, azotda 3 ta toq elektron — 3 ta kovalent bog’ hosil qiladi, Boshqacha qilib aytganla, kovalent bog’lanishda ishtirok etuvchi atomlar uz toq elektronlari soniga teng bog’lar hosil qilib, valentliklarini to’yintiradi, Lekin kovalent bog’lar donoraktseptor mexanizm bo’yicha ham hossht bo’la oladi SHuniig uchun azotNENG maksimal kovalentligi to’rtg’a teng’, Bunga atomlarning kovalentligi ham deyiladi.
Kovalent bog’lanish qutbsiz sh qutbli kovalent bog’lanishga bo’linadi, Bu bog’lanishningdonoraktseptor turi ham mavjud bo’lib, alohida o’rganiladi.
Qutosiz kovalent bog’lanish. Elektromanfiyliklari bir xil (yoki o’zaro juda yaqin) bulgan elementlar atomlari o’rtasila yuzaga keladigan bog’lanish qutbsiz kovalent bog’lanish
deyiladn. Masalan: N₂ O₂, — kabi molekulalardagi bog’lanishlar elektronlar jufti vositasida xrsil bo’lgan. Har ikkala birikuvchi atomlar bir elementga tegishli bo’lgani uchun ularning elektromanfiyliklari birbiriga teng SHu sababli ikkala atom yadrolari bog’lovchi elektronlar juftini barobar kuch bilan o’z tomoniga tortayai va bu elektronlar jufti ikkala yadroning o’rtasida bir xil masofada joylashadi, zaryadlarning markazi molekula simmetriya o’qi bilan mos tushadi, molekula qutbsiz bo’ladi. Qutbsiz kovalent bog’lanishli moddalar asosan gaz xolatida, suyuq va ba’zan (1₂) kristall holatida bo’ladi. Suyuqxoldagilari oson bug’lanaligan, kristall holatidagilari (1_g) bosim past bo’lganda suyuklanmasdan gaa holatiga o’tish (sublimatsiyalanish) xossasiga ega bo’ladi, Ular suvda kam eruvchan moldalar qatoriga kiradi.
Qutbli kovalept bog’lanish. Elektromanfiyliklari bir biridan farq qiluvchi turli elementlar atomlari o’rtasida hossht bo’ladigan kovalent bog’lanish — qutbli bog’lanish deyiladi.
Qutbli bog’lanishli molekulalar qatoriga: N₂O, larni kiritish mumkin,
Agar HCl molekulasidagi kovalent bog’ning qosil bo’lishi tahlil etilsa, vodorol atomining elektromanfiyligi 2,1, xlor atominiki — 3,0 ga teng. Ko’rinib turibdiki, xlorning elektromanfiyligi vodorodnikiga nisbatan qariyb 1,5 marta ko’p. SHu sababli H—Cl bog’ini hosil qilgan elektronlar juftini S1 atomi o’z tomoniga tortadi HCL va molekulada zaryadlarning notekis taqsimlanishi tufayli vodorod qisman musbat (<5⁺) va xlor atomi manfiy (<5~) zaryadlanib qoladi Molekula simmetrik bo’lmasdan, "ellips" ko’rinishida bo’lib, musbat va manfiy zaryadlarning og’irlik markazlari o’zaro mos tushmay qoladi, molekula qutbli zarracha — "dipol"ga aylanadi,
Qutbli molekulalardan iborat molekulalar gazsimon (N11,, NG’, HCL , NVg’, SH< N₂5) va suyuq (N₃O) holatda bo’ladi, Ularning suvda eruvchanliklari, reakiiyaga kirishish qobiliyatlari qutbsiz kovalsnt bog’lanishli moddalarga nisbatan ancha yuqori, Qutbli molekulalarning qutblanganlik darajasini tavsiflash uchun dipol momenti tushunchasi kiritilgan.
Molekulaning dipolь tomenti
kovalent bog’lanishli molekulalarda musbat va manfiy zaryadlarning asimmetrik taqsimlanishini miqdoriy tavsiflovchi vektor kattalikka molekulaning dipol mamenti deyiladi.
Agar kimyoviy bog’ning dipolь momenti noldan farqli bo’lsa, bog’ qutblangan deyiladi. Molekulalarda bog’lar dipolь momentining vektor yig’indisi hisobga olinadi.
SHunga ko’ra: SO_? molekulasidagi har bir S = O — bog’i qutbli, lekin SO₂ — molekulasi qutbsiz molekula, chunki unda 2 ta S = O bog’i bo’lib, ular birbiriga nisbatan 180° burchak ostida joylashgan; O = S = O simmetriktuzilishli molekula bo’lgani uchun o’zaro qaramaqarshi yo’nalg’an ikki vektorning yigindisi 0 ga teng, SHu singari SN₄ molekulasidagi har bir S—N bog’i ham qisman qutbli. Lekin SN₄ molekulasi simmetrik (tetraedrik) bo’lgani uchun qutbsiz, CC1₄ molekulask ham shunday xususiyatga ega.
Molekula tuzilishi, konformaiiyasi, izomeriyasyni aniqlashda moldalarning dipolь momentn qiymatilan foydalani l adi.
VIII. 3. Molekulalararo ta’sir turlari
Molekulalar o’rtasida o’zaro orientatsion, induktsion va dispersioi va donoraktseptor ta’sir bo’lishi mumkin.
Dispersion ta’sir. Ma’lumki, volorod, azot, va inert gazlar ma’lum temperaturada gaz xolatidan suyuq holatga o’tadi. Buning sababini tushuntirish uchun London "o’zaro ta’sirlashayotgai molekulalar orasida dispersion kuchlar paydo bo’ladi" degan tushunchani kiritdi. Bu kuchlar xar qapday atom oa molekulalar o’rtasida yuzaga keladi va ularning tuzilishiga bog’liq emas. Bu kuchlarning paydo bo’lishiga sabab: molekulalar musbat va manfiy zaryadlangan zarrachalardan tashkil topganligi tufayli juda qisqa vaqt yashab turuvchi ^<ьdipolь" hosil bo’ladi. Ana shu dipollarning kelishilgan bir vaqtda sodir qiladigan o’zaro ta’sir guri — dispersion taьsir leyiladi.
Orieptatsion ta’sir. Bu ta’sir qutblangan molekulalar o’rtasida ro’y beradi. Issiqlik harakati tufayli tartibsiz joylashib qolgan qutbli zarrachalar qaramaqarshi zaryadli tomonlari bilan birbirlariga tortilib, bir xil zaryadli tomonlari bilan o’zaro itarishadilar. Bu ta’sir "orientatsion ta’sir" deyiladi. Molek>la qanchalik qutbli bo’lsa, orientatsion ta’sir shunchalik kuchli bo’ladi, Temperatura qancha yuqori bo’lsa, orientatsion ta’sir shunchalik kuchsizlashadk va aksincha.
Iiduktsion tasir. Bu ta’sir induktsirlangan dipolь momenti zarrachalar o’rtasida sodir bo’ladi. Ya’ni qutbsiz va qutbli molekulalar ta’sirlashib, qutbli molekula qutbsiz molekulani qutblantiradi, Bu yangi qutbli molekula doimiy qutbli molekula bilan o’zaro ta’sirlashib birbiriga tortiladi. Bu kuch ta’sirida qutbsiz molekula induktsiyalangan dipol momentiga ega bo’lib qoladi. Bu kuch temperaturaga deyarli bog’liq bo’lmasdan, qutbli molekulaning dipol momentiga va qutbsiz molekulaning qutblanuvchanligiga bogliq bo’ladi.
8 maruza
Mavzu: Atom orbitallarning gibridlanishi Ularning turlari molekulalarning fazoviy shakllari
Reja

9. 
   Atom orbitallarning gibridlanishi
   
10. 
    Ularning turlari
    
11. 
    Molekulalarning fazoviy shakllari