Ату ва ииа маърузалар матни doc

eslab  qolishdan  muhimroqdir»  degan  edi.  I.P.Pavlov  -  «Fan  uslubidagi 
muvaffaqiyatlarga  bog’liq  ravishda  sakrashlar  ko’rinishida  rivojlanadi»  deb 
aytgan  edi.  Fanning  rivojlanishi  uslublarning  takomillashishiga,  yangilarining 
paydo bo’lishiga bog’liq. Bunda fan va uslub bir vaqtda  rivojlanadi. Ko’p uslublar 
parallel  ravishda  yangi  agrokimyoviy  muammolarni  paydo  bo’lishi  va 
rivojlanishiga sabab bo’ladi. 
Agrokimyo  fani  spesifik,  ya’ni  maxsus,  o’ziga  xos  va  tegishli  bo’lgan 
tadqiqot  uslublariga  ega  (dala,  vegetasiya,  laboratoriya).  Lekin  shu  bilan  birga 
agrokimyo 
fani 
kimyo, 
fizika, 
matematika, 
o’simliklar 
fiziologiyasi, 
tuproqshunoslik, mikrobiologiya kabi fanlarning uslublaridan ham foydalanadi. Bu 
uslublar  o’simlik  va  tashqi  muhit  sharoitida  olib  boriladigan  kuzatishlar  bilan 
birgalikda ilmiy agronomiyaning muhim instrumentlarini tashkil qiladi. 
Agrokimyoviy  uslublar  ikkita  guruhga  bo’linadi:  biologik  va  iqtisodiy  – 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

statistik. 
Biologik  uslublar  o’z  navbatida:  dala,  fiziologik,  agrokimyoviy  va 
laboratoriya uslublariga bo’linadi. Dala tajribalariga: qisqa muddatli, uzoq mudatli 
stasionar,  ishlab  chiqarish,  geografik,  kichik  paykalli,  ko’chib  yuruvchi  kabi 
tajribalar  kiradi.  Fiziologik  –  agrokimyoviy  uslublarga:  vegetasion  (uychalarda, 
pavilon), lizimetrik va fitotronda o’tkaziladigan tajribalar kiradi. 
Laboratoriya  uslublariga:  kimyoviy,  fizik-kimyoviy  uslublar  kiradi.  Ular 
ham  o’z  navbatida:  fotometrik,  xromatografik,  spektroskopik  rentgenofluoressent, 
neytronnoaktivasion, 
mass-spekrometrik,  atom-absorsion  spektrofotometriya 
kabilar kiradi. 
Agrokimyoning  maqsad  va  vazifalariga  mos  ravishda  tadqiqot  uslublari 
ham kengaydi.  
Dala 
tajribasi 
dehqonchilikning 
asosiy 
masalalarini 
ekprimental 
o’rganishning muhim uslubi hisoblanadi. Dala tajribasining o’ziga xosligi madaniy 
o’simliklarning  oziqlanishini,  o’g’itlash  tizimini  bevosita  ishlab  chiqarish  yoki 
unga  yaqin  sharoitda  tuproq,  iqlim  va  agrotexnologik  tadbirlar  majmuasi  bilan 
birga o’rganishdir. Dala tajribasi hosil va unga ta’sir qiluvchi vositalar o’rtasidagi, 
agrokimyodagi  nazariy  tadqiqotlar  bilan  qishloq  xo’jalik  amaliyoti  o’rtasidagi 
bog’liqlikni  aniqlaydi.  Dala  tajribasi  natijalari  bo’yicha  xulosa  qilish  va  ishlab 
chiqarishga  tavsiyalar  berishdan  oldin  ularni  ishlab  chiqarishda  joriy  qilingan 
agrotexnologik tadbir bilan qiyosiy o’rganilishi kerak. 
Tajriba,  falsafa  nuqtai  nazaridan,  insonlar  jamoat  va  ishlab  chiqarish 
faoliyatning  bir  qismi  bo’lib,  bu  faoliyat  tabiat  sirlarini  bilish  va  inson  hukmiga 
bo’ysundirish  maqsadida  material  dunyoning  obyektiv  qonunlarini  ochib  berishga 
yo’naltirilgan. 
Tajriba,  texnikaviy  nuqtai  nazardan,  bu  shunday  o’rganishki,  bunda 
tadqiqotchi  tabiat  hodisalarini  sun’iy  ravishda  yuzaga  keltiradi  yoki  sharoitni 
shunday  o’zgartiradiki,  bunda  hodisaning  mohiyati  kelib  chiqishi,  sababi  hamda 
predmet va hodisalarning o’zaro bog’liqligini juda yaxshi ochib beradi. 
Agrokimyoviy  dala  tajribasi  bu  o’g’itlarning  qo’llash  dozasi,  muddati, 
uslubi,  shakli,  turi,  nisbatini  konkret  tuproq-iqlim  sharoitida  qishloq  xo’jalik 
ekinlari hosildoriligiga va mahsulot sifatiga, tuproq unumdorligi va dehqonchilikda 
moddalarning  aylanishiga  ta’sirini  aniqlash  maqsadida  dala  sharoitida  maxsus 
ajratilgan  uchastkada  tadqiqot  ishlarini  amalga  oshirishdan  iborat.    Dala  tajribasi 
har bir ekin turi va tuproq-iqlim sharoiti uchun alohida o’tkaziladi. Bir ekin uchun 
olingan  ma’lumotlar  ikkinchi  ekin  turi  uchun,  ma’lum  bir  tuproq-iqlim  sharoitida 
olingan  ma’lumotlar  boshqa  xil  sharoit  uchun  to’g’ri  kelmaydi.  Dala  tajribasi  – 
tajriba  sxemasi,  variantlar,  qaytariqlar,  yarus,  paykal,  paykal  maydoni,  yo’nalishi 
va  shakli  kabi  tushunchalarni  o’z  ichiga  oladi.  Ularning  ko’pchiligi  dala  tajribasi 
ma’lumotlarining aniqligiga katta ta’sir ko’rsatadi.  
Variant  bu  o’rganiladigan  agrotexnik  tadbir,  yoki  boshqalariga 
o’xshamaydigan  oziqlanish  sharoiti.  U  sun’iy  ravishda  yaratiladi.  Variantlar 
majmuasi tajriba sxemasi deyiladi.  
Dala  tajribasi  kamida  3–4  qaytariqdan  iborat  bo’ladi.  Har  qanday  tajriba 
sxemasidagi  variantlar  soni  va  mazmuni,  mavzu  nomi,  maqsadi  va  vazifasidan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

kelib chiqadi.  
Variantlar  soni  tajriba  tipikligiga  ta’sir  qila  olmaydi,  lekin  tajriba 
xatoligiga ishonarli ta’sir qilishi mumkin.  
Tajriba xatoligiga paykal  maydoni va shakli, qaytariqlarlar soni ham ta’sir 
ko’rsatadi.  1942  yilda  TSXA  va  NIUIF  ning  O’rta  Osiyo  filiali  Samarqandda 
tajriba o’tkazgan va ikkita mazmuni bir xil (variant) paykaldan ikki xil hosil olgan: 
9-paykaldan – 612,7 s/ga; 20-paykaldan – 269,3 s/ga. Ushbu parallel paykalar bir-
birdan 2,5 marta farq qilgan (N
90
P
135
K
90
). Mineral o’g’itlardan olingan samara 40 – 
60 % dan oshmagan. Bunga sabab 20-paykal suv yumalab oqib ketadigan joyda, 9-
paykal  esa  suv  to’planadigan  pastlikda  joylashganligidadir.  Varinlar  soni  12-16 
tadan oshmasligi kerak. Dala tajribasida nishablik 0,01-0,02 dan oshmasligi kerak. 
Dala  tajribasi  natijalarining  qimmati  ma’lum  bir  uslubiy  talablarga  rioya  qilishga 
bog’liq.  Bulardan  muhimlari  quyidagilar:  tipiklik,  yagona  mantiqiy  farq  prinsipi, 
tajribani maxsus ajratilgan va unumdorligi bo’yicha yetarli darajada bir xil bo’lgan 
uchastkada  o’tkazilishi  kerakligi,  hosildorlikni  albatta  hisobga  olishlik,  tajriba 
aniqligi, ishonchliligi. 
Kichik paykalli tajribalarda bitta paykal maydoni 10 m
2
 dan kichik bo’lib, 
ko’pincha  3–5  m
2
  ni  tashkil  etadi.  Bu  tajribalar  chuqur  yoki  izlanuvchan 
(dastlabki)  eksperimentlar  olib  borish  uchun  o’tkaziladi.  Bu  tajriba  ko’pincha 
vegetasion va lizimetrik tajribalar bilan qo’shib olib boriladi.  
Kichik  paykalli  tajribalarda  ko’pincha  nishonlangan  atomlar  (izatoplar) 
ishlatiladi,  tuproqlarni  yuqori  unumdorli  modeli  yaratiladi  va  tekshirib  ko’riladi, 
o’g’itlarning  yangi  turi  va  shakli  sinovdan  o’tkaziladi.  Qisqa  muddatli  dala 
tajribalarida  ma’lum  bir  tuproq  sharoitida  o’g’itlaning  ta’siri  kamida  uch  yil 
o’rganiladi.  Bu  tajriba  amaliy  ahamiyatga  ega.  Uzoq  muddatli  dala  tajribasi  –  bu 
stasionar  tajriba  bo’lib,  u  almashlab  ekishning  bitta  rotasiyasidan  ko’p  vaqtni  o’z 
ichiga oladi. Uzoq muddatli stasionar tajribalar almashlab ekishda har xil o’g’itlash 
tizimlarining  samaradorligini  baholashga  imkon  beradi.  Almashlab  ekishni 
o’g’itlar  bilan  qanday  to’yinishi  kerakligini,  almashlab  ekish  ekinlari  bo’yicha 
organik  va  mineral  o’g’itlarni  optimal  taqsimlash  yo’llarini  aniqlab  beradi. 
O’g’itlarni  uzoq  muddatli  ta’sirini  aniqlab  beradi.  Oziq  moddalar  balansini 
o’rganish imkonini beradi. 
Vegetasion tajriba – dala tajribasiga yordamchi bo’lib, u maxsus idishlarda 
va  vegetasion  uychalarda  o’tkaziladi.  Bu  usulning  asoschilaridan  biri  bo’lib 
fransiyalik  olim  J.B.Bussengo  hisoblanadi.  U  o’z  tadqiqotlari  asosida  –