Auditorlik tekshiruvlar natijalarini umumlashtirish va baholash

Ijobiy auditorlik xulosasida buxgalterlik balansi va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. Qoidaga ko’ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holati va sodir etilgan moliya-xo’jalik muomalalarining O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi degan fikrga kelingan vaqtda tuzilishi lozim.
Salbiy auditorlik xulosasi moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy ahvoli to’g’risida ishonarli ma’lumot bermagan va buxgalterlik hisoboti hamda uning moliya-xo’jalik faoliyati hisobi amaldagi me’yoriy qonunchilik talablariga mos kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi. Bunday xato-kamchiliklar o’z vaqtida tuzatilmasa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg’itishi mumkin.
Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuzilib, uning ikki nusxasi auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi ya’ni korxona rahbariyatiga taqdim qilinadi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so’ng 15 kun ichida auditorlik xulosasining bir nusxasini o’zlari joylashgan hududdagi soliq organiga taqdim qiladilar.
Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun tushunarli bo’lib, unda auditorning ikkilanish va(yoki) noroziligidan kelib chiqqan cheklashlar aniq ko’rsatilishi lozim. Auditorlik xulosasi barcha moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar olish imkoniga ega bo’lgan ochiq axborot hisoblanadi. Auditorlik xulosasi tegishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan chop ettirilishi mumkin.
Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi uchun javobgarlik. «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvini o’tkazmay tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tuzilsada, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o’rganilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo’lmagan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi.
Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi.
Tasodifiy javobgarliklarni ko’zdan kechirish
Tasodifiy javobgarlik bu mavjud talab, vaziyat yoki sharoitda kelajakda voqealar sodir bo’lishi yoki muvaffaqiyatsizlikka uchrashini hal qilish uchun mumkin bo’lgan yo’qotishlar haqidagi noaniqlikni aniqlashni bildiradi.
“Ehtimollik hisobi” tasodifiy javobgarlik mavjudligini bildiradi, 3 kategoriyadan foydalanib kelajakda hodisa natijasida zarar ko’rish ehtimoli aniqlanadi:

1. 
   Ehtimol. Kelajak hodisasi sodir bo’lishi mumkin.
   
2. 
   Mantiqiy ehtimollik. Kelajak hodisasi yuz berish riski yiroq, sodir bo’lish ehtimoli pastroq.
   
3. 
   Uzoq. Kelajak hodisasi yuz berish ehtimoli past.
   

Moliyaviy hisob kurslarida o’rganganingizdek, agar hodisa yuz berishi mumkin bo’lsa va zarar ko’rish qiymatini mantiqiy baholay olinsa, ziyon daromadga mos oshib boradi. Hodisa oqibati mantiqiy amalga oshishi mumkin deb baho berilsa yoki qiymati baholay olinmasa, tasodif moliyaviy hisobotda oshkora havola qilinadi. Yillik hisobotdan olingan shunday oshkoralikka misol bo’la oladi. Umuman olganda, zarar ehtimollari yiroq deb baholansa, u na moliyaviy hisobotlarda yig’iladi va na havolalarda aks ettiriladi.
Tasodifiy javobgarliklarga quyidagilar misol bo’la oladi:

• 
  Tugallanmagan yoki tahdid solayotgan tortishuvlar
  
• 
  Haqiqatda mavjud yoki yuz berishi mumkin bo’lgan tasdiq va baholar
  
• 
  Daromad solig’i bahslari
  
• 
  Mahsulot kafolatlari yoki nuqsonlari
  
• 
  Obligatsiyalarning boshqalarga kafolatlari
  
• 
  Sotilganlarni qayta xarid qilib olishga roziliklar.
  

Tasodifiy javobgarliklarni aniqlash uchun audit jarayonlari.
Auditor tasodifiy javobgarliklarni turli audit jarayonlarini boshqarish mobaynida aniqlashi mumkin. Auditorga tasodifiy javobgarliklarni aniqlash uchun yordam beradigan jarayonlarga quyidagilar misol bo’ladi:

1. 
   Direktorlar, komitetlar va aksiyadorlar doskasida uchrashuvlar vaqtlarini o’qish;
   
2. 
   Shartnomalar, qarz shartnomalari, lizing va hokimiyat agentlari bilan aloqadorlik xatlarini ko’zdan kechirish;
   
3. 
   Daromad solig’i javobgarliklari, soliq qaytimlari va IRS agentlarining hisobotlarini ko’zdan kechirish;
   
4. 
   Hujjatlar kafolatlarini va moliyaviy institutlar yoki boshqa qarzdor agentliklardan qo’lga kiritilgan kredit xatlarini tasdiqlash yoki hujjatlashtirish;
   
5. 
   Ehtimoliy kafolatlar uchun boshqa hujjatlarni nazorat qilish.
   

Masalan, auditor odatda direktorlar doskasida asosiy voqealar vaqtlarini o’qiydi va muhim bitimlarni ma’qullaydi.
Odatda direktorlar doskasida mavjud bo’lgan bir qancha noaniq materiallar mohiyati muhokama qilinadi. Shunga o’xshash ravishda, auditor faoliyatning daromad solig’i xarajatlari va oshib borayotgan majburiyatlarni tekshiradi. Agar IRS faoliyatning o’tgan yilgi soliq qaytimlarini taftish qilgan bo’lsa, bunday hisob uchun audit jarayonlari ularni aniqlashni o’z ichiga oladi. Agar shunday bo’lsa, auditor IRS agentlarining hisobotlari bir qancha qo’shimcha soliqlar tahlil qilinganligini tekshirishi va qo’shimcha tahlillar bo’yicha bahslashuvlarni aniqlashi lozim. Qo’shimcha qilib aytganda, auditor tasodifiy javobgarliklarni aniqlash uchun uchrashuvga yaqin qolganda maxsus audit jarayonlarini yuritadi. Shunday jarayonlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

1. 
   Menejment bilan uning siyosat dasturi va aniqlash, baholash va tasodifiy javobgarliklarni hisoblash jarayonlari haqida so’rovnoma va muhokama olib borish. Menejment dasturni yaratish va aniqlash,baholash va tasodiflarni hisoblash jarayonlari uchun javobgar. Katta tarmoqli faoliyatlar shunday dasturlar va jarayonlarni o’zlarining risk tahlillari bilan amalga oshirishi mumkin. Kichikroq xususiy faoliyatlarning menejmentlari ba’zida tasodiflarni aniqlash va hisoblashda huquqiy advokat yoki boshqalarning yordamiga tayanadilar.
   
2. 
   Hal qilinishi kutilayotgan yoki tahdid solayotgan sud jarayonlari uchun huquqshunoslardan faoliyat hisobotlarini, masalan aloqadorlik va faktura hujjatlarini tekshirish. 15 – bo’limda huquqiy xarajatlar hisobi tahlili ko’rsatilgan. To’g’ri, huquqiy xarajatlar hisoboti qiymati ahamiyatsiz bo’lishi mumkin,lekin auditor odatda hisoblashda bitimlarni nazorat qiladi. Bu tekshiruvning maqsadi – mijozga qarshi haqiqiy yoki potensial tortishuvni aniqlashdan iborat. Hisob tahlili faoliyatda maslahatlashilgan huquqshunoslar ro’yxatini rivojlantirish uchun ham ishlatilishi mumkin.
   
3. 
   Bahslashuvlar, da’volar yoki baholar ifodalangan va o’rganib chiqilgan huquqiy xatlarni qo’lga kiritish. Huquqiy xatlar keyingi bo’limlarda muhokama qilinadi.
   
4. 
   Menejmentdan hamma bahslashuvlar, tasdiqlangan va tasdiqlanmagan da’volar va baholar FAS bilan mosligi oshkora qilinganligi haqida yozilgan taqdimotlarini qo’lga kiritish. Bu ma’lumotlar mijozlar tomonidan yetkazib berilgan taqdimot xatida beriladi.(shu bo’limda keyinroq muhokama qilingan)