Auditorlik tekshiruvlar natijalarini umumlashtirish va baholash
Download 48.94 Kb.
|
AUDITORLIK TEKSHIRUVINING YAKUNIY BOSQICHI (4)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bahslashuv turlariga misollar
|
Huquqiy xatlar
Mijozlarning huquqshunoslariga yuborilgan audit so’rovnoma xati (huquqiy xat) bahslashuvlar,da’volar yoki baholar haqidagi ma’lumotlarni qo’lga kiritish yoki tasdiqlashni bildiradi. Auditorlar odatda butun muddat uchun huquqiy hisobotni tahlil qiladi va menejment bilan maslahatlashgan har bir huquqshunosga huquqiy xatni yuboradi. Auditorlar qonun bo’yicha xavfsizlikni yoki aniq qonundagi maxsus huquqshunoslar va faoliyatning umumiy advokatiga xatlarni yuborishda ziyrak bo’lishi zarur, chunki umumiy advokat bahslashuvlarning muhim asoslarini: asosiy tortishuvlar, patent qonunini buzish va qonun xavfsizligidan xabardor bo’lishi kerak. Qo’shimcha qiladigan bo’lsak, agar shunday vaziyat mavjud bo’lgan holda huquqiy xatni faoliyat advokatidan olinishi lozim. 1 jadvalda auditor duch kelishi mumkin bo’lgan bahslashuvlar turlariga misollar keltirilgan. 20-bo’lim auditor javobgarligi va bahslashuvlariga aloqador masalalarni batafsil o’z ichiga oladi.
Auditor menejmentdan huquqiy xatlarni huquqshunoslarga yuborishni so’rashi lozim, ular quyidagi ma’lumotlar bilan ta’minlanishi talab etiladi: Huquqshunos katta e’tibor ajratishi lozim bo’lgan hal qilinishi kutilayotgan yoki tahdid solayotgan bahslashuvlar ro’yxati va hisobi. Ro’yxat mijozlar tomonidan ta’minlab berilishi kerak; Mantiqan noqulay oqibatga olib kelishi mumkin bo’lgan va tasdiqlanishi ehtimoli mavjud bo’lgan , menejment tomonidan muhokama qilingan tasdiqlanmagan da’volar va baholar ro’yxati; Har bir hal qilinishi kutilayotgan yoki tahdid solayotgan bahslashuvlarning huquqshunos tasvirlagan va oqibatini hisoblagan talabnoma. U holat jarayoni, faoliyatda rejalashtirilayotgan harakatlar, nomuvofiq oqibatlar ehtimoli va ehtimoliy zarar qiymati yoki chegarasini o’z ichiga olgan bo’lishi zarur; Menejment tomonidan ta’minlangan ro’yxatga qo’shimchalar yoki tuzilgan ro’yxatga bayonotlar uchun talabnoma; Huquqshunosning menejment baholaridan farqli qarashlari bo’yicha fikrlariga talabnoma; Menejment tomonidan mavjud tasdiqlanmagan da’volar va baholarga huquqshunosning professional javobgarligi bo’yicha kelishuvlarni tasdiqlash bayonnomasi; Agar huquqshunos o’z javobgarligini chegaralangan deb ko’rsatsa, bunday chegaralar sabablarini talab qilish; Tadqiqot va javobgarlik maqsadlari uchun rozilik. Huquqshunoslar odatda mavjud yoki hal qilinishi kutilayotgan sudlashuvlarda dalillarni keltirishga tayyor turishadi. Shunga aramasdan, ular ba’zida tasdiqlanmagan da’volar va shikoyatlarga ma’lumot berishni istashmaydi. Tasdiqlanmagan da’vo yoki shikoyatlarda mumkin bo’lgan da’vo yoki shikoyatlarning faoliyati shikastlangan qism yoki ehtimoldagi shikoyatda hali bildirilmaydi. Masalan, ko’mir konlarining biridagi konchilarning ma’lum qismi halok bo’lishdi. Kelgusi tergovlar mijozning zaruriy xavfsizlik jihozini o’rnatishda yiqilganligini ko’rsatadi. Faoliyatning fiscal yili tugashi mumkin va ma’lum muddat uchun falokat taqdim qilingan moliyaviy bayonotlar tuziladi. Ishchilarning oila a’zolari hali sud orqali tahdid solishmagan bo’lishsa ham tasdiqlanmagan da’vo moliyaviy bayonet sanasida keltiriladi. Bunday holatda faoliyatdagi huquqshunoslar mijoz-huquqshunos ustunligi tamoyili asosida auditorni tasdiqlanmagan da’volar haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashni istamasliklari mumkin. Huquqshunoslar sud jarayonini haqiqatda qiziqtirishi mumkin bo’lgan yoki o’zini himoya qilish uchun qiyinchilik tug’diradigan tasdiqlanmagan da’volarni moliyaviy bayonotda oshkor qilishlari ham mumkin. Bunday vaziyatda mavjud tasdiqlanmagan da’volar va holatlarda menejmentlarning professional javobgarliklarini huquqshunoslar tomonidan tasdiqlash orqali masala hal etiladi. Huquqiy xatda auditorga huquqshunoslar mijozlarning talablarini xabar qilish tarsi keltirilgan. Umuman olganda, da’voning tasdiqlanish ehtimoli mavjud bo’lmaguncha va oqibatda mantiqiy sodir bo’lishi mumkinligi isbotlanmaguncha tasdiqlanmagan da’volar oshkor qilinmaydi. Huquqshunoslar faqat alohida e’tibor talab qilingan predmetlargagina javob berishi mumkin. Huquqshunoslar vaziyatning oqibatiga javob berishga layoqatsiz bo’lishlari mumkin, chunki vaziyatdagi omillar ehtimoliy zararni hisoblash yoki taxminan hisoblash oqibatlarini aniqlashga imkon bermasligi mumkin. Huquqiy xatda ma’lumot yig’ishda mijozlar huquqshunoslarining noroziligi auditda ma’lumotsiz fikrlarning oldini olish uchun etarli audit imkoniyatlarini chegaralaydi. Majburiyatlar Kompaniyalar xomashyolarni sotib olish yoki o’zlarining mahsulotlarini belgilangan narxlarda sotish uchun tez-tez uzoq muddatli majburiyatlarni kiritib turadi. Bunday sotib olish yoki sotish shartnomalarini kiritishdan asosiy maqsad qulay narx kelishuvlariga erishish yoki xomashyolarning yaroqliligini himoya qilishdan iborat. Uzoq muddatli shartnomalar odatda daromadlarni va xarid qilish jarayonlarini taftish qilish davomida mijoz-xodimlar tadqiqotlari orqali, uchrashuvlar doskasidagi vaqtlarni ko’zdan kechirish orqali ifodalanadi. Ko’p holatlarda, bunday kelishuvlar moliyaviy hisobotlarning havolalarida ko’rsatiladi. Shunga qaramasdan, faoliyatning bunday namunalari tovar ayirboshlanmaganda ham uzoq muddatli kelishuvlardagi zararlarni tan oladi. Misol uchun, ayollar liboslari uchun jundan tayyorlangan kiyimlar ishlab chiqaradigan korxona 31-dekabr kuni yilni tugatadi. Mijoz 2007-yil 30-sentabr kuni har bir pound junni $1,00 dan 1 million pound miqdorida xarid qilish, 2008-yil 31-martda qabul qilib olish uchun qaytarilmas shartnoma tuzadi. Yil so’ngida (2007-yil 31-dekabr) auditor junning joriy bozor narxi bilan shartnoma narxini solishtiradi. Agar junning joriy bahosi $1,00 yoki yuqoriroq bo’lsa, muhim bo’lgan taqdirda faqatgina shartnomaning havolasida keltiriladi. Shunga qaramasdan, agar junning narxi $1,00 dan past bo’lsa, zarar 2007-yil 31-dekabrda rasmiy tan olinadi. Masalan, junning joriy bozor narxi har bir pound uchun $0,75 bo’lsa, mijoz yil yakunida $250000 zararni tan oladi. (1000000 pound * $0,25 ) Ba’zida hodisa yoki bitimlar balans ro’yxati sanasidan keyin sodir bo’ladi, lekin ular moliyaviy hisobotlarga ta’sir ko’rsatadi. Bunday hodisa yoki kelishuvlar kelgusi tadbirlarni anglatadi va moliyaviy hisobotlarda o’zgartirish kiritish yoki havolada keltirish talab qilinadi. Ikki turdagi kelgusi tadbirlar menejment mulohazalarini va auditor hisoblarini talab qiladi: I tur: Balans varaqasidagi sanada mavjud holat haqida qo’shimcha dalil beradigan va moliyaviy hisobot tayyorlash jarayonidagi baholashga ta’sir ko’rsatadigan tadbirlar II tur: Balans varaqasidagi sanada mavjud bo’lmagan holat haqida qo’shimcha dalil beradigan, lekin o’sha sanadan keyin paydo bo’ladigan tadbirlar. II turdagi tadbirlar odatda moliyaviy hisobotlarda qayd etilishi talab qilinadi. Ba’zi misollarda voqea yoki kelishuv juda sezilarli ta’sir ko’rsatadi, moliyaviy hisobotlarning notog’ri fikr hosil qilishini oldini olish maqsadida moliyaviy hisobotlarning o’rnini bosuvchi shakllardan foydalaniladi. I turdagi voqea yoki hodisalarga misollar: Balans varaqasi sanasidan keyingi bankrotlikka olib keluvchi xaridorning moliyaviy holatining keskinlashuvi davom etishi natijasida qabul qilingan yig’ib bo’lmaydigan hisoblar FAS 5 bilan mos keladigan yil yakuni moliyaviy hisobotlarida yozilgan qiymatdan farq qiladigan, balans varaqasi sanasidan keyingi sud jarayoni murosasidagi qiymatlar Bu ikki turdagi misollar moliyaviy hisobotlarda ilgari baholangan masalalarga qo’shimcha dalillar keltiradi. Kelgusi tadbirlar asosiy vositalar realizatsiyasiga ta’sir ko’rsatganda moliyaviy hisobotlarda baholangan javobgarliklar jamlanmasiga o’zgartirish kiritishni talab qiladi. II turdagi hodisalarni oshkor qilish natijalari quyidagilarni o’z ichiga oladi: Biznes faoliyatidagi xarid yoki kelishuv; Faoliyatdagi aksiya va obligatsiya sarmoyalari savdosi; Yong’in yoki suv toshqini sababli asosiy vositalar yoki ishlab chiqarish imkoniyatlarining yo’qotilishi; Balans varaqasi sanasidada biznes muvaffaqiyatsizligining oshib borishi sababli ziyon ko’rish holatlari. Er urilishi mobaynidagi kelgusi tadbirlar diagrammasini ko’rsatadi. Moliyaviy hisobotlar sanasidan boshlab (2007-yil 31-dekabr) auditor hisoboti sanasigacha (2008-yil 15-fevral) bo’lgan muddat kelgusi tadbirlar uchun rasmiy muddat qilib belgilanadi. Shu davr mobaynida auditor joriy yil auditiga aloqador audit jarayonlarini faol boshqarib turadi. Auditor hisoboti sanasidan boshlab moliyaviy hisobotlar berishgacha (2008-yil 5-mart) ham kelgusi tadbirlar muddatining bir qismi, ammo auditor audit hisobotini topshirgan sanasidan keying jarayonlarni boshqarish yoki savollar uchun javobgar emas. Shunga qaramasdan, bu vaqt davomidagi tadbirlar auditor e’tiborini jalb qilishi mumkin. Agar kelgusi tadbir I tur bo’lsa, moliyaviy hisobotlar to’g’irlanishi lozim. Hodisaga va uning moddiy ahvoliga bog’liq bo’lgan qo’shimchalar havolalarda keltirilishi mumkin. Kelgusi tadbir II turdagi bo’lsa, hodisani tasvirlayotgan havola moliyaviy hisobotni o’z ichiga olgan bo’lishi zarur. Audit amalga oshirilgan va moliyaviy hamda audit hisobotlari tarqatilib bo’lgandan keying davrni ham o’z ichiga oladi. Biz bu muddatni bo’limda auditorning auditni amalga oshirishdagi boshqa bosqichlaridan keyin muhokama qilamiz. Ikki taraflama sanada kelgusi tadbir auditor yetarli muvofiq dalillarga ega bo’lgan sanadan keyin, lekin moliyaviy hisobot berishdan oldin moliyaviy hisobotda yozilganda yoki oshkor etilganda, auditor hisobotni sanasini ko’rib chiqishi shart. Misol uchun, er to’qnashuvi Willis & Adamsning hisoblashlariga qaraganda kompaniya 2008-yil 1-martda boshqa catalog bo’yicha chakana savdogardan xarid qilishga rozilik kiritdi. Bunday holat balansda aks ettirilmaydi va shu sababli 2007-yil 31-dekabrda moliyaviy hisobotlarda havolada keltirilishi talab etiladi. Audit hisobini sanasini ko’rsatishning 2 turi amal qiladi: (1) Willis & Adamsning hisobotning “ikki taraflama sanasi”, misol uchun “15-fevral 2008 yil, 10-qaydnomadan tashqari, 1-mart 2008-yil sanasiga kelsak” kabi, yoki (2) kelgusi tadbirning sanasidan foydalanish. Ikki taraflama sana auditorning havolada aks ettirilgan maxsus kelgusi tadbirga etarli muvofiq audit dalillariga ega bo’lishi sanasida auditorning javobgarligini cheklashni nazarda tutadi. Agar audit hisoboti 2008-yil 1-mart sanasidagina belgilangan bo’lsa, auditorning javobgarligi o’sha sanagacha davom etadi. Bu misolda, Willis & Adamsning hisobotlari ikki taraflama sanada keltirilgan. Kelgusi tadbirlar uchun audit jarayonlari biznes jarayonlari va ularga aloqador moliyaviy hisoblar uchun yil yakunidan oldin boshqariladi, boshqalar esa kelgusi tadbirlar davomida boshqarilishi ham mumkin.Bu audit jarayonlarining ba’zilar, masalan haqiqiy savdoni va xarid qilish chegarasini tekshirish balansdan keyingi kelishuvlarga tegishli bo’lishi mumkin. Qo’shimcha qilib aytganda, auditor balans sanasidan to audit hisoboti sanasigacha bo’lgan jarayonlarnining maxsus auditini boshqarishi lozim. Bunday audit jarayonlariga misollar: Kuzatilayotgan masala haqida menejment so’rovi: Balans yoki tekshiruv sanasida katta ehtimoliy majburiyatlar yoki kelishuvlarning mavjud yoki mavjud emasligi Sarmoya aksiyasi, uzoq muddatli qarz yoki ishlatilayotgan investitsiyalarda muhim o’zgarishlar bo’lganligi Dastlabki yoki qat’iy bo’lmagan ma’lumotlarga asoslangan moliyaviy hisobotlarning joriy maqomi Kelgusi tadbirlar muddati davomida noodatiy o’zgarishlar bo’lganligi Yil yakunidan so’nggi vaqtinchalik moliyaviy hisobotlarni o’qish, avvalgi hisobotlar bilan taqqoslash, bir qancha muhim o’zgarishlarni o’rganib chiqish Kelgusi tadbirlar muddati va noodatiy o’zgarishlarni o’rganish uchun asl hujjatlarni tekshirish (masalan, savdo jurnali, xarid jurnali, kassa kvitansiyalari va kassa chiqim jurnallari, bosh daftar) Kelgusi tadbirlar muddatida aksiyadorlar, direktorlar yoki boshqa komitetlar uchrashuv vaqtlarini o’qish Kompaniyaga qarshi tortishuvlar, da’volar yoki shikoyatlar haqida huquqiy maslahat so’rash. Menejmentdan vakillik xatini qo’lga kiritish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy ahvolini mustahkamlashning shart-sharoitlaridan biri boʼlib, hisob-kitob ishlarini toʼgʼri yoʼlga qoʼyish va moliyaviy intizomga qatʼiy rioya qilish hisoblanadi. Moddiy neʼmatlar va xizmatlar bilan bogʼliq boʼlgan barcha hisoblashuvlar umuman olganda «Debitor va kreditorlar bilan boʼladigan hisob-kitoblar» tariqasida yuzaga keladi. Koʼpgina korxonalarda moliyaviy ahvolning yomonlashuvi koʼp jihatdan katta hajmdagi debitorlik va kreditorlik qarzlarining toʼplanib qolishiga bogʼliq boʼladi. Debitorlik qarzlarning katta hajmda paydo boʼlishi korxona mablagʼlarini muomaladan chiqaradi, oʼz aylanma mablagʼlarining yetishmovchiligiga sababchi boʼladi, natijada kreditorlik qarzining oshishiga olib keladi, bular hammasi moliyaviy holatga salbiy taʼsir qiladi. Shuning uchun ushbu qarzlar bilan bogʼliq boʼlgan jarayonni uzluksiz ravishda oʼrganish va tahlil etib turish katta ahamiyatga egadir. Korxona tomonidan boshqa korxona va tashkilotlarga toʼlanishi zarur boʼlgan majburiyatlar kreditorlik qarzlari deb, korxonaga boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan toʼlanishi zarur boʼlgan majburiyatlar esa debitorlik qarzlari deb tushuniladi. Debitorlik majburiyatlari tarkibi deganda uning yuzaga chiqish qatorlari yoki o'rni tushiniladi. Korxona balansi bo’yicha uning quyidagi qatorlarini tarkidlab o’tganmiz. Xaridor va buyurtmachilarga bo’lgan Debitorlik majburiyatlari, xodimlar bilan hisob-kitoblar bo’yicha Debitorlik majburiyatlar, ish haqidan ajratmalar yuzasidan Debitorlik majburiyatlari, soliqlar va turli boshka to’lovlar bo’yicha Debitorlik majburiyatlari va x.k. Shuningdyek Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari tarkibida muddati o’tgan, to’lov muddati kelgan va to’lov muddati o’tmagan majburiyatlarni a'loxida tarkiblash mumkin. Muddati o’tgan, to’lash muddati kelgan majburiyatlar a'loxida hisobga olinadi va boshqariladi. Muddati o’tgan Debitorlik majburiyatlar Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari to'g'risidagi ma'lumotnomada alohida qatorlanadi. Ularning Respublika ichkarisidagi korxonalar va Respublikadan tashqaridagi korxonalar o'rtasida muddati o’tgan majburiyatlarga ajratish mumkin. Muddati o’tkazib yuborilagn majburiyatlar korxona moliyaviy holatini og’irlashtiruvchi asosiy sabab faktori sifatida olinadi va muxim etibor beriladi. Tahlil etishda Debitorlik majburiyatlarining xajmi tarkibi xamda vujudga kelish muddati bo’yicha o'rganish asosida ularning holatiga, aylanuvchanlik darajasiga, Debitorlik qarzlari bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy holat ko'rsatkichlariga baxo beriladi. Xojalik yurituvchi subyektlar bilan o`zaro hisob-kitob munosabatlarida korxonada tugallanmagan hisob-kitoblar bo`yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzaga keladi. Debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor avvalo debitor va kreditor qarzlarning paydo bo`lishi sabablarini aniqlashi zarur. Hisob-kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq keladigan qarzlardan tashqarisi, katta miqdordagi debitor va kreditor qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi. «Debitorlik qarzi tovarlar haqiqatda yuklab jo`natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko`rsatilgan kundan boshlab 90 kun o`tgach muddati o`tgan hisoblanadi». Debitorlik va kreditorlik qarzlari bo`yicha muomalalarni tekshirishga kirishishdan oldin qarzlarning tegishli qoldiqlari balans moddalari bo`yicha to`g`ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. Buning uchun tekshirish davri boshidagi hisob-kitoblarning har qaysi turi yuzasidan analitik hisob registrlarining ma'lumotlari bo`yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo`ljallangan schyotlar bo`yicha qoldiqlari balansning tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So`ngra hisob-kitoblar har qaysi turi bo`yicha alohida tekshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo bo`lishi sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo`lganligi, uni undirib olish mumkin yoki mumkin emasligini, ya'ni debitorlar o`z qarzlarini tan olgan xatlar yoki hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da'vo qilish muddatlari o`tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun qanday choralar ko`rilayotganligini aniqlashi lozim. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda quyidagilarni aniqlash lozim: kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar to`g`riligi; shartnomalar mavjudligi; xaridorlar topshiriqnoma-majburiyatlarining taqdim etish muddatlari; kreditni qoplash tartibi va boshqalar. Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar holati 4700 - “Xodimning boshqa operatsiyalar bo`yicha qarzi hisobi schyoti” schyotlar guruhi bo`yicha, shuningdek, 4710 - “Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimning qarzi” schyot ko`rsatkichlari asosida o`rganiladi. Eng muhimi, Xaridorlarning muddati o`tgan qarzlari bo`yicha hisob-kitoblar o`rganib chiqiladi va muddati o`tgan qarzlar paydo bo`lishi sabablari aniqlanadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: kredit berish qoidalariga rioya qilmaslik; ijro varaqalari bo`yicha boshqa korxonalar yoki jismoniy shaxslar foydasigasummalar to`g`ri va asosli ushlab qolinganligi, shuningdek, ushlab qolingan summalar oluvchilarga o`z vaqtida o`tkazilmaganligi; korxona ixtiyoridagi xonadonlarda istiqomat qiluvchilar va yotoqxonalarda, mehmonxonalarda yashovchi shaxslar bilan korxona hisobidagi xonadonlardan foydalanganligi va maishiy xizmat ko`rsatilganligi uchun hisob-kitoblar to`g`ri hisoblanmaganligi. Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi bo`yicha 4800 - «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 - «Turli kreditorlarga bo`lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarning hisob registrlari va hisobotlardagi buxgalteriya yozuvlari hamda ulardagi hisobda turgan qarzlar tekshiriladi. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish uslubiyoti va ketma-ketligi boshqa barcha hisob-kitob muomalalarini tekshirishga o`xshash. Yuqorida keltirilgan schyotlarda hisobga olinadigan muomalalarning xilmaxilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-kitoblar ahvolini tahlil qilish mobaynida ushbu schyotlar qo`llanishining qonuniyligini aniqlaydi. (Ya'ni, 4800, 6900 schyotlarida aks ettiriladigan muomalalar boshqa schyotlarda aks ettirilmayotganligini aniqlaydi yoki aksincha). Auditor yil oxirida to`lanmagan, deponentlanmagan summalar bo`yicha haqiqatda to`langan ish haqi summalaridan hisoblanishi lozim bo`lgan daromad solig`ining qayta hisoblanganligini aniqlash zarur. Ijro varaqasi bo`yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar (alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va h.k.) to`g`riligi va asoslanganligi hisob yozuvlarini hisoblashuv-to`lov vedomostlari va ushlash uchun asos bo`lgan boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali tekshiriladi. Bunday summalarni o`tkazishning o`z vaqtidaligi va to`liqligi shaxslar bo`yicha qarzlarning ahvoli va harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan hamda o`tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Budjet tashkilotlari bilan hisob-kitoblarni tekshirishda shartnomalar mavjuddigi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashning to`g`riligini tasdiqlash uchun zarur. Chunonchi, o`qitish, malaka oshirish bilan bog`liq va ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur bo`lsa, O`quv uchun to`lovlar xarajatlar tarkibi to`g`risidagi nizomga muvofiq tannarxga qo`shilishi mumkin. Ayrim hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta bo`lgan tashkilotlardagi tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko`rish tavsiya qilinadi. Bunday qarama-qarshi tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta'minot tashkilotlarida o`tkaziladi. Debitor va kreditor qarzlarining da'vo muddatlari hamda debitor qarzlarni undirish bo`yicha xojalik sudiga murojat qilish tartibi tekshiriladi. Shunindek, debitor va kreditor qarzlarining inventarizatsiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. Buning uchun auditor turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishni yakunlashda ishchi hujjatlardagi malumotlarni umumlashtiradi va 4800, 6900 – schyotlar bo`yicha hisob hamda hisobot ma'lumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish to`g`riligini baholaydi. Xojalik yurituvchi subyektlar bilan o`zaro hisob-kitob munosabatlarida korxonada tugallanmagan hisob-kitoblar bo`yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzaga keladi. Debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor avvalo debitor va kreditor qarzlarning paydo bo`lishi sabablarini aniqlashi zarur. Hisob-kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq keladigan qarzlardan tashqarisi, katta miqdordagi debitor va kreditor qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi. “Debitorlik qarzi tovarlar haqiqatda yuklab jo`natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko`rsatilgan kundan boshlab 90 kun o`tgach muddati o`tgan hisoblanadi” Debitorlik va kreditorlik qarzlari bo`yicha muomalalarni tekshirishga kirishishdan oldin qarzlarning tegishli qoldiqlari balans moddalari bo`yicha to`g`ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. Buning uchun tekshirish davri boshidagi hisob-kitoblarning har qaysi turi yuzasidan analitik hisob registrlarining ma'lumotlari bo`yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo`ljallangan schyotlar bo`yicha qoldiqlari balansning tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So`ngra hisob-kitoblar har qaysi turi bo`yicha alohida tekshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo bo`lishi sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo`lganligi, uni undirib olish mumkin yoki mumkin emasligini, ya'ni debitorlar o`z qarzlarini tan olgan xatlar yoki hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da'vo qilish muddatlari o`tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun qanday choralar ko`rilayotganligini aniqlashi lozim. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda quyidagilarni aniqlash lozim: kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar to`g`riligi; shartnomalar mavjudligi; xaridorlar topshiriqnoma-majburiyatlarining taqdim etish muddatlari kreditni qoplash tartibi va boshqalar. Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar holati 4700 - “Xodimning boshqa operatsiyalar bo`yicha qarzi hisobi schyoti” schyotlar guruhi bo`yicha, shuningdek, 4710 - “Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimning qarzi” schyot ko`rsatkichlari asosida o`rganiladi. Eng muhimi, Xaridorlarning muddati o`tgan qarzlari bo`yicha hisob-kitoblar o`rganib chiqiladi va muddati o`tgan qarzlar paydo bo`lishi sabablari aniqlanadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: kredit berish qoidalariga rioya qilmaslik; ijro varaqalari bo`yicha boshqa korxonalar yoki jismoniy shaxslar foydasigasummalar to`g`ri va asosli ushlab qolinganligi, shuningdek, ushlab qolingan summalar oluvchilarga o`z vaqtida o`tkazilmaganligi; korxona ixtiyoridagi xonadonlarda istiqomat qiluvchilar va yotoqxonalarda, mehmonxonalarda yashovchi shaxslar bilan korxona hisobidagi xonadonlardan foydalanganligi va maishiy xizmat ko`rsatilganligi uchun hisob-kitoblar to`g`ri hisoblanmaganligi. Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi bo`yicha 4800 - «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 - «Turli kreditorlarga bo`lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarning hisob registrlari va hisobotlardagi buxgalteriya yozuvlari hamda ulardagi hisobda turgan qarzlar tekshiriladi. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish uslubiyoti va ketma-ketligi boshqa barcha hisob-kitob muomalalarini tekshirishga o`xshash. Yuqorida keltirilgan schyotlarda hisobga olinadigan muomalalarning xilmaxilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-kitoblar ahvolini tahlil qilish mobaynida ushbu schyotlar qo`llanishining qonuniyligini aniqlaydi. (Ya'ni, 4800, 6900 schyotlarida aks ettiriladigan muomalalar boshqa schyotlarda aks ettirilmayotganligini aniqlaydi yoki aksincha). Auditor yil oxirida to`lanmagan, deponentlanmagan summalar bo`yicha haqiqatda to`langan ish haqi summalaridan hisoblanishi lozim bo`lgan daromad solig`ining qayta hisoblanganligini aniqlash zarur. Ijro varaqasi bo`yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar (alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va h.k.) to`g`riligi va asoslanganligi hisob yozuvlarini hisoblashuv-to`lov vedomostlari va ushlash uchun asos bo`lgan boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali tekshiriladi. Bunday summalarni o`tkazishning o`z vaqtidaligi va to`liqligi shaxslar bo`yicha qarzlarning ahvoli va harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan hamda o`tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Budjet tashkilotlari bilan hisob-kitoblarni tekshirishda shartnomalar mavjuddigi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashning to`g`riligini tasdiqlash uchun zarur. Chunonchi, o`qitish, malaka oshirish bilan bog`liq va ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur bo`lsa, O`quv uchun to`lovlar xarajatlar tarkibi to`g`risidagi nizomga muvofiq tannarxga qo`shilishi mumkin. Ayrim hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta bo`lgan tashkilotlardagi tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko`rish tavsiya qilinadi. Bunday qarama-qarshi tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta'minot tashkilotlarida o`tkaziladi. Debitor va kreditor qarzlarining da'vo muddatlari hamda debitor qarzlarni undirish bo`yicha xojalik sudiga murojat qilish tartibi tekshiriladi. Shunindek, debitor va kreditor qarzlarining inventarizatsiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. Buning uchun auditor turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o`tkazishni yakunlashda ishchi hujjatlardagi malumotlarni umumlashtiradi va 4800, 6900 – schyotlar bo`yicha hisob hamda hisobot ma'lumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish to`g`riligini baholaydi. . Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarlari hisob – kitoblarning doimiy yoʼldoshi hisoblanadi. Toʼlov muddatining choʼzilib ketishi korxonalarning moliyaviy ahvoliga katta salbiy taʼsir qiladi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bevosita korxona bilan Qarshi tamon o'rtasidagi o’zaro hisob kitoblarda kelib chiqadigan majburiyatlardir. Bu majburiyatlar korxona bilan mol yetkazib beruvchilar yoki haridorlar o'rtasidagi munosabatlarda, korxona bilan bank tashkilotlar o'rtasida, korxona bilan soliq organlari o'rtasidagi, korxona bilan ijtimoiy taminot bo’limlari va turli jamoat tashkilotlari, shuning xodimlar, mulk egalari, aksionerlar va investorlar bilan bo’ladigan munosabatlarda yuza keladi. Ularning yuzaga kelishining asosiy sababi hisob kitoblarda vaqtning o’zgaruvchanligidir. Ya'ni bugun ortilgan mahsulot xam puli to’langunga qadar Debitorlik va kreditorlik majburiyatlar qatoriga kiritiladi. Bunda daromad va xarajatlarning yuzaga chiqishi bilan ular bo’yicha hisob kitoblarning amalga oshishi orasida farqlanish kelib chiqadi. Debitorlik kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishi bo’yicha quyidagi sabab qatorlarini tarkiblash mumkin: -o’zaro hisob kitoblarda tamonlarning to’lov layekatiga ega emasligi; -tavarlarni ortib junatish va sotishda hisob kitoblarning zamonaviy shakllarining cheklanganligi; -mulk va unga egalik qilishda ma'sullik xissining yo’qligi; -o’zaro shartnomaviy munosabatlarning yaxshi yo’lga quyilmaganligi; -daromadlarni tan olish yuzasidan korxonalar tarmoq hususiyatidan kelib chiqilmaganligi; -xarajatla tarkibiga kiruvchi ish va xizmatlarni hisobga olishda qat'iy xujjatlashtirish mezonlarining yo’qligi; -xodimlar va kapital egalari bilan korxona o'rtasidagi munosabatlarda qa'tiy shartlarning yo’qligi; -kredit tashkilotlari bilan mijoz o'rtasida bo’ladigan munosabatlarda korxonalar faoliyatini baxolashning uslubiy asoslaridagi kamchiliklar; -sugurta tashkilotlari bilan korxonalar o'rtasidagi munosabatlarda qat'iy davlat qonunchilik myexanizmining mavjud emasligi va x.k. sabablarni kritish mumkin. Biz yuqorida belgilagan edikki korxonada Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining yuzaga kelishining asosiy sababi hisob kitoblarda to’lovlar muddatining yoki sanasining turli hisobot davriga tushib qolishidir. Bunda Debitorlik kreditorlik majburiyatlarining yuzaga chiqishiga har qanday holda xam yo’l qo’yiladi. Agarda mahsulotlar ortib junatish orqali sotiladigan bo’lsa bunda to’lovlar amalga oshish sanasiga qadar, agarda tovarlar pulini oldindan to’lash asosida sotiladigan bo’lsa bunda xam tovarlarni junatish sanasiga qadar majburiyat, qarz sifatida hisobda aks etttiriladi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlar bo’yicha hisobot, ma'lumotnoma har oyning 1- sanasiga tuziladi va tegishli tashkilotlarga topshiriladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari korxona balansi yani har chorakda tuziladigan korxona aktivlari, kapitali va majburiyatlari holati to'g'risidagi hisobotda xam aks ettiriladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi ular orasidagi o’zaro tengilik nisbatini xaraktyerlaydi. Bunda Debitorlik majburiyatlarining kreditorlik majburiyatlaridan ortib ketishi yoki aksincha holatlari ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar bank kreditlaridan tashqari boshqa qarz beruvchilarning mablag’larini ham jalb qilish imkoniyatlaridan foydalanishlari mumkin. Masalan, boshqa korxonalardan qarz olish, qimmatli qog’ozlar (obligatsiyalar) chiqarib sotish, moliyaviy veksel berish va shu kabilar. Lekin moliyaviy veksel ko’rinishidagi qarzdan foydalanish ma’lum doiradagi investorlar uchun ruxsat etiladi. Qarzlarga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish uslubiyoti asosan kreditlarga doir muomalalar auditidan farq qilmaydi. Auditor qarz shartnomasining to’g’ri rasmiylashtirilganligi va tuzilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Qarz shartnomasi kredit shartnomasiga qaraganda soddaroq rasmiylashtiriladi. Uning mazmuni va shakli hamda boshqa jihatlari O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 732-739 moddalarida bayon etilgan. Korxona uchun yozma shakldagi shartnomaning yo’qligi nohush oqibatlarga olib kelishi mumkin (Masalan, qarzlardan foydalanganlik uchun foizlar miqdori, qarzni qaytarish tartibi va muddatlari, bo’yicha munozarali masalalar yuzaga kelganida; hatto tomonlar o’rtasida kelishmovchiliklar bo’lmaganida ham soliq organlari qarz shartnomasi bo’yicha muomalalarni amalga oshirish faktlarini tasdiqlovchi hujjat - shartnomaning yo’qligi bilan bog’liq da’vo qo’zg’atishi mumkin). Korxonalar boshqa yuridik shaxslardan (banklardan tashqari) qarz olishlari mumkin. Buxgalteriya hisobida qarzlar ham kreditlar kabi, qisqa muddatli (bir yil muddatgacha beriladigan) va uzoq muddatli (bir yildan oshiq muddatga beriladigan) qarzlarga bo’linadi. Qarz shartnomasi ko’p hollarda qarz oluvchi oldiga qo’yiladigan ma’lum shartlarga rioya qilish talablarini o’z ichiga oladi. Bunday shartlarga, xususan, quyidagilar kiradi: o’z aylanma mablag’lari va daromadlarining darajasi; kreditorga vaqti-vaqti bilan ma’lumot taqdim qilib turish. Ayrim qarz shartnomalariga majburiyatlarni bajarmaslik bilan bog’liq bo’lgan, jumlalar kiritilgan bo’lib, majburiyatlar bo’yicha oldingi to’lovlar to’lanmaganligi yoki boshqa kelishuvlarning buzilganligi oqibatida kreditorning to’lov uchun huquqlarini tezlashtirishi mumkin. Kelishuv yoki shartlarning buzilishi qarzdor oldiga qarz majburiyatlarini qisqa muddatli qarz deb tasniflash talablarini, agar kreditor bunday talabni rad qilmasa, keltirib chiqarishi mumkin. Qarzlarning qaytarilishini tekshirishda ularning qimmatli qog’ozlar bilan, ularni nominal qiymatidan yuqori bahoda sotish yo’li bilan qaytarilishiga, shuningdek berilgan veksel bo’yicha qarzni hisobga olishni tekshirishga; xorijiy valyutada berilgan qarzlar bo’yicha kurs tafovutlari va qarzlarni ularning ishlatilish yo’nalishlari bo’yicha hisobda aks ettirishga e’tibor qaratiladi. Auditor qarzlardan foydalanganlik uchun to’lanadigan foizlarning to’g’ri hisoblanganligi va hisobda aks ettirilganligini aniqlaydi. Kredit shartnomasi hamma vaqt foizli bo’lib, qarz shartnomasi esa farqli o’laroq ham foiz to’lanadigan, ham foizsiz (beg’araz) bo’lishi mumkin. Shunday qilib, olingan kreditlar va qarzlar bo’yicha xatolarga yo’l qo’yish xavfiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: kredit munosabatlarini rasmiylashtiradigan hujjatlar yo’qligi; kreditlar va qarzlar bo’yicha foizlarning mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shilishi; mulklarni baholash tamoillarining buzilishi; kreditlar hisobidan qilingan kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlashga foyda solig’i bo’yicha imtiyozlarni noto’g’ri qo’llash; moliyaviy natijalarni shakllantirish tamoillarining buzilishi. Тekshiruv natijalarini umumlashtirib, auditor korxonaning kelajakda o’z faoliyatini davom ettira olish layoqati to’g’risida hulosa qiladi, ya’ni amaldagi korxona tamoyiliga qanday rioya qilinayotganligini aniqlaydi. Тekshiruvning ushbu bo’limi bo’yicha, amaldagi korxonaga nisbatan muammolarni ko’rsatuvchi ma’lumotlar quyidagilar bo’lishi mumkin: shartnoma chegarasidan chiqib ketgan kreditlar va qarzlar mavjudligi; kreditlar va qarzlarning qaytarilmaganligi; foizlar to’lanmaganligi; xususiy kapital va majburiyatlar nisbati. Kreditorlik majburiyatlari Qarshi tamonga korxonaning to’laydigan majburiyatlarini xaraktyerlaydi. Biz yuqorida uning tarkibiga nimalar kirishini va ularning yuzaga kelish sabablarini tarkiblab o’tgan edik. Kreditorlik majuriyatlarining yuzaga chiqishining asosiy sababi sifatida bevosita Debitorlik majburiyatlarining vaqtida kelib tushmasligini xam tarkiblash mumkin. Kreditorlik majburiyatlarining tarkibi tahlilida qarzdor bo’lgan tamonlar bo’yicha majburiyatlarning katorlanishi, ularni to’lash muddatlari bo’yicha tarkiblanishiga baxo beriladi. Shuningdyek Debitorlik majburiyatlarining aylanish koeffisenti va aylanish davrini aniqlashdagi kabi bunda xam kreditorlik majburiyatlarining aylanishi koeffisenti va davari aniqlanadi. Lekin bunda qatnashuvchi ko'rsatkichlar farqlanadi. Kreditorlik majburiyatlari aylanishini o'rganishda assosiy ko'rsatkichlar sifatida nasiga olingan yoki hali puli to’lanmagan mollar, ashyolar, ish va xizmatlar summasiga xamda kreditorlik majburiyatlarining xaqiqiy ko'rsatkichlariga murojat qilinadi. Kreditorlik majburiyatlarining to’lash muddatlari bo’yicha quyidagi tarkibini berib o’tish mumkin. -To’lash muddati kelgan majburiyatlar -To’lash muddati o’tib ketgan majburiyatlari Yil kalendar davrining taqsimi bo’yicha kreditorlik majburiyatlarining quyidagi shakllarini berish mumkin -1 oygacha bo’lgan majburiyatlar -1 oydan 2 oygacha bo’lgan majburiyatlar -3 oydan 6 oygacha bo’lgan majburiyatlar -6 oydan bir yilgacha bo’lgan majburiyatlar -1 yildan ortiq mududatga bo’lgan majburiyatlar Korxonalar o'rtasida bo’ladigan, shuningdyek, kredit tashkilotlari va nazorat tashkilotlari o'rtasidagi hisob kitoblarda to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan vaqt bo’yicha farqlanishlar kelib chiqadi. Bunda korxona tomonidan to’lanishi lozim bo’lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi lozim bo’lgan majburiyatlar esa Debitorlik majburiyatlar hisoblanadi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari quyidagicha sharx berish mumkin. Qarshi tamonga to’lanishi lozim bo’lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, Qarshi tamondan olinishi lozim bo’lgan majburiyatlar Debitorlik majburiyatlari deyiladi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari hisob kitoblarning doimiy yo’ldoshi hisoblanadi. Lekin ularning to’lov muddatining oshib ketishi korxonalar moliyaviy axvoliga katta tasir o’tkazadi. Shu maqsadda korxonalar faoliyatini yuritishda Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini to'g'ri boshqarish masalasiga alohida axamiyat beriladi. Muddati o’tgan Debitorlik majburiyatlarining oldini olish bevosita davlat nazariagi va etiboridagi masala xam hisoblanadi. Negaki korxonalar va tashkilotlar o’rtasida bo’ladigan o’zaro munosabatlarda majburiyatlarni tartiblash asosida davlat naqd pul muomalasini boshqarish va iqtisodiy tadbirlar rejasini tuzib chiqish chora tadbirlari belgilanadi. Debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor avvalo debitor va kreditor qarzlarning paydo bo‘lishi sabablarini aniqlashi zarur. Hisob-kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq keladigan qarzlardan tashqarisi, katta miqdordagi debitor va kreditor qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi. Bu muomalalarni tekshirishga kirishishdan oldin qarzlarning tegishli qoldiqlari balans -moddalari bo‘yicha to‘g‘ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. Buning uchun tekshirish davri boshidagi hisob-kitoblarning har qaysi turi yuzasidan analitik hisob registrlarining ma’lumotlari bo‘yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan schyotlar bo‘yicha qol-diqlari balansning tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So‘ngra hisob-kitoblar har qaysi turi bo‘yicha alohida tekshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo bo‘lishi sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo‘lganligi, uni undirib olish mumkin yoki mumkin emasligini, ya’ni de-bitorlar o‘z qarzlarini tan olgan xatlar yoki hisob-kitoblarni taqqoslash da-lolatnomalari mavjudligini, da’vo qilish muddatlari o‘tkazib yuborilma-ganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun qanday choralar ko‘rilayot-ganligini aniqlashi lozim. Ijro varaqasi bo‘yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar (alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va sh. k. ) to‘g‘-riligi va asoslanganligi hisob yozuvlarini hisoblashuv-to‘lov vedomostlari va ushlash uchun asos bo‘lgan boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali tek-shiriladi. Bunday summalarni o‘tkazishning o‘z vaqtidaligi va to‘liqligi shaxslar bo‘yicha qarzlarning ahvoli va harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan hamda o‘tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Notijorat tashkilotlar (budjet tashkilotlari) bilan hisob-kitoblarni tek-shirishda shartnomalar mavjudligi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chi-qarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish man-balarini aniqlashning to‘g‘riligini tasdiqlash uchun zarur. Chunonchi, o‘qi-tish, malaka oshirish bilan bog‘liq va ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur bo‘lsa, o‘quv uchun to‘lovlar «Xarajatlar tarkibi . . . to‘g‘risidagi Nizom»ga muvofiq tannarxga qo‘shilishi mumkin. Ayrim hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta bo‘lgan tashkilotlardagi tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko‘rish tavsiya qilinadi. Bunday qarama-qarshi tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta’minot tashkilotlarida o‘tkaziladi. Tahlil etishda korxonalarning muayyan davrga bo’lgan o’zaro Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining holatiga, tarkibiga, tashkil topish muddatlariga, yuzaga chiqish sababalariga, Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarning oqlanuvchanligiga, Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo’yicha dargumon qarzalarning yuzaga chiqishiga baxo beriladi. Tahlil uchun zarur bo’lgan ma'lumotlar korxona balansi (1-shakl) xamda korxona va tashkilotlar tamonidan tuziladigan Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari to'g'risidagi ma'lumotnomadan (2a-shakl) olinadi. Shuningdyek buxgaltyeriya hisobining analitik schyetlari 45,60, 61, 62, 63, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 76, 78 -schyet ma'lumotlaridan foydalaniladi. Tahlil etishning asosiy maqsadi Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining aylanish davrini tezlashtirish asosida korxona moliyaviy holatini yaxshilash yuzasidan holatni baxolash va chora tadbirlar belgilashdan iborat. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 12 maydagi "Xalq xo’jaligida hisob-kitoblarni o’z vaqtida o’tkazilishi uchun korxona va tashkilotlar raxbarlarining ma'suliyatini oshirish borasidagi chora tadbirlari to'g'risida" gi va 1996 yil 24-yanvardagi "To’lov intizomini va o’zaro hisob-kitoblar tizimini mustaxkamlash chora tadbirlari to'g'risidagi" farmonlarini bajarish borasida muayyan ishlar olib borilayotganligiga qaramasdan Debitorlik-kreditorlik qarzlari boshqarish og’ir axvolda qolmoqda. Debitorlik kreditorlik qarzlarining oldini bitta dastur asosida va uni nazorat qilish asosida uddalab bo’lmaydi. Buning uchun bevosita keng qamrovli dastur ishlab chiqish lozim. Bizning fikrimizcha Debitorlik kreditorlik majburiyatlarining oldini olish maqsadida quyidagi chora tadbirlarni amalga oshirish maqbuldir: -o’zaro shartnomaviy munosatlarda tamonlarning ma'sulligi va ularning shartlariga qat'iy amal etish; -muddati o’tkazib yuborilagn har qanday to’lovlar summasi bo’yicha xuquqiy javobgarlik shartlarini belgilash; -hisob kitoblarning zamonaviy shakllaridan foydalanish; -dargumon qarzlar bo’yicha rezervlar tashkil qilish mexanizmini ishlab chiqish va x.k.; Debitorlik va kreditorlik qarzlarini boshqarishni toʼgʼri yoʼlga qoʼyish orqali ular hajminiing ortib borishining oldini olish borasida quyidagi amaliy chora-tadbirlardan foydalanish mumkin: • xaridor va buyurtmachilar bilan muddati uzaytirilgan hamda muddati oʼtgan hisob-kitoblar ustidan nazoratni izchil tarzda olib borish; • bir yoki bir nechta yirik xaridorlar tomonidan mahsulot va xizmatlar haqining toʼlanmay qolishi riskini pasaytirish maqsadida koʼp sonli xaridorlar bilan ishlashga intilish; • pul mablagʼlari harakati (pul mablagʼlarining kirimi va chiqimi)ni sinxronlashtirish, yaʼni debitorlik qarzlarining toʼlanishi va kreditorlik qarzining soʼndirilishi davrini maksimal darajada bir-biriga yaqinlashtirish. Bu hisob-kitob schyotidagi mablagʼlar qoldigʼini kamaytirish va bank kreditlarini qisqar-tirishga olib keladi; • zamonaviy hisob-kitob usullarini qoʼllash orqali yoʼldagi pul mablagʼlari hajmini qisqartirish; • debitorlik qarzlarini ixtisoslashgan faktoring kompaniyalariga yoki korxona xaridorlaridan qarzlarni qaytarib olish bilan shugʼullanuvchi banklarga sotish; • selektivlik – yaʼni maʼlum tovarlar guruhi va turlari kreditga sotilmay balki faqatgina oʼz vaqtida pul oʼtkazish yoʼli bilan sotiladigan oraliqlarni aniqlash. Bunday vaziyat maʼlum tovarlarga boʼlgan talabning juda ham ortib ketadigan davrlarda vujudga keladi. Debitorlik qarzlarini kamaytirish yuzasidan chora-tadbirlarni belgilash chogʼida Oʼzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida belgilangan majburiyatlarni bekor qilishning turli yoʼllaridan ham foydalanish maqsadga muvofiq, deb hisoblayman. Ular quyidagilardir: • voz kechish haqi – traflarning kelishuviga muvofiq majburiyat uni bajarish oʼrniga voz kechish haqini berish (pul toʼlash, mol –mulk berish va shu kabilar) bilan bekor qilinishi mumkin; • hisobga oʼtkazilishi bilan majburiyatlarning bekor boʼlishi – muddati toʼlgan yoki muddati koʼrsatilmagan yoxud talab qilish payti bilan belgilangan muqobil oʼxshash talab hisobga oʼtkazilishi bilan majburiyat toʼliq yoki qisman bekor boʼladi; • talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechilgan taqdirda qarzdor oʼzining dastlabki kreditorga muqobil talabini yangi kreditorning talabiga qarshi hisobga oʼtkazishga haqli; • qarzdor bilan kreditor bir shaxs boʼlib qolganida majburiyatning bekor boʼlishi; • auditor tomonidan auditorlik faoliyatini faqat bir auditorlik tashkilotida amalga oshirilishi va faqatgina bir auditorlik tashkilotida ta’sischi bo’lish mumkinligi talabi kiritildi; • auditorlik tashkilotlari tomonidan bitta xo’jalik yurituvchi sub’ektning auditorlik tekshiruvini uch yildan ortiq ketma-ket o’tkazishni ta’qiqlash to’g’risidagi talab kiritildi • auditorlik tashkilotlarida auditorlar ish sifatining ichki standartlarining mabjuriy mavjudligi talabi kiritildi. Xulosa Mustaqil mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi natijasida turli mulkchilik shaklidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini samarali tashkil etish va ularga professional auditorlik xizmatlar ko’rsatishni takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Xozirgi kunda O’zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi sharoitida, nazorat shakllarini hamda baholash usullari tizimini takomillashtirish muhim ahamiyat kabs etmoqda. Xususan, mustaqil va muqobil auditorlik faoliyati mexanizmini samarali shakllantirish hamda uni bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida rivojlantirish zarurati yanada kuchaymoqda. Iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish natijasida auditorlik faoliyati samarali tashkil etish uchun auditorlik tekshiruvidan o’tkazish, hamda o’zaro hisob-kitobni yaxshilash maqsadida ularga maslahat, yo’l-yo’riq, huquqiy va boshqa turlardagi yordam ko’rsatadigan malakali xizmat ko’rsatadigan auditorlarga ehtiyoj yanada sezilmoqda. Debitorlik qarzlari bu korxona faoliyati uchun zarur boʼlgan voqelik hisoblanadi. Debitorlik qarzlarisiz korxona faoliyatini tasavvur qilib boʼlmaydi. Аmmo, boshqa tomondan mana shu debitorlik qarzlari summasining meʼyoridan oshib ketishi korxona faoliyati uchun katta xavf tugʼdiradi. Аyniqsa, muddati oʼtgan qarzlar hajmining ortib ketishi mamlakat iqtisodiy barqarorligiga putur yetkazuvchi omil ekanligi yanada xavflidir. Shu sababli ham bugungi kunda debitorlik qarzlari summasini kamaytirish borasida koʼplab amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Fikrimizcha, bugungi kunda debitorlik qarzlarini boshqarishning eng optimal yoʼli bu ularning oʼz vaqtida qaytarilishiga erishishdir. Download 48.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|