Auditorlik tekshiruvlari ish sifatini nazorat qilish yo'llari Reja: Kirish

1-qadam

Auditlar majburiy va tashabbuskor hisoblanadi. Birinchi holda, ular har yili o'tkaziladi va Rossiya qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Majburiy auditga aktsiyadorlik jamiyatlari, kredit tashkilotlari, sug'urta kompaniyalari, tovar va fond birjalari, investitsiya fondlari kiradi.

2-qadam

Tashabbus auditi - bu auditorlik kompaniyasi bilan tuzilgan shartnoma asosida firmaning buxgalteriya hisoboti va hisobotini tekshirish. Shu bilan birga, tekshirish ko'lami butun buxgalteriya hisoboti va hisobot tizimidan uning alohida qismigacha farq qilishi mumkin. Firma uchun proaktiv auditning eng muhim maqsadi bankrotlikni bashorat qilish qobiliyatidir.

3-qadam

Auditorlik tekshiruvini o'tkazishning asosiy printsipi xarajatlar va natijalar o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlashdir. Kompaniya bilan ish hajmini, tekshirish vaqtini, shuningdek, kompaniya faoliyati to'g'risida ma'lumot berish usulini oldindan kelishib olish kerak. Ba'zi hollarda auditorlar to'g'ridan-to'g'ri korxonaga borishadi, ba'zida firma ma'lumotlarni mustaqil ravishda taqdim etadi.

4-qadam

Auditorlik tekshiruvi kompaniyaning hisobotini ko'rib chiqish, tekshirishga tayyorgarlik ko'rish bilan boshlanadi. Shu bilan birga, xarajatlar qiymati hisoblab chiqiladi, shuningdek auditorlik tekshiruvi paytida uning tavakkalchiligini baholaydi.

5-qadam

Keyinchalik, auditorlik protseduralari to'g'ridan-to'g'ri amalga oshiriladi, uning yordamida kompaniyaning ichki nazorat tizimining talab qilinadigan standartlarga muvofiqligi aniqlanadi. Shundan so'ng, auditorlik xulosasi tuziladi, so'ngra u kompaniya rahbariga o'tkaziladi. Shu bilan birga, tekshiruv davomida aniqlangan qoidabuzarliklar ko'rsatiladi va taqdim etilgan hisobotlarning ishonchlilik darajasi hisoblanadi.

1. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning tamoyillari va bosqichlari

Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot ma’lumotlarining xaqqoniy-ligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini taftish qilish, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasi prospektining ma’lumotlarini tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustaxkamlash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi qonunchilik hujjatlari bo’yicha aniq maslahat (konsultatsiya) o’tkazish va xokazo.

Mijoz – auditorlik firmasining munosabatlari bo’lib, auditorlik firmasi mijozni baholaydigan, keyin mijozni “maqbul” deb topsa, bitim (tuzilishi) yopilishi haqida kelishuv xati yuboriladigan “bir yoqlama harakatli bitta ko’cha” emas. Auditorlik xizmatlari bozori raqobatbardosh hisoblanadi va boshqa har qanday biznes kabi har qanday auditorlik firmasi auditda huquqiy munosabatda bo’lishini xohlovchi o’ta kerakli mijozlar ham bor. Garchi, hamisha shunday bo’lmasa ham, auditorlik firmalariulardan ko’plab mijozlarni, ayniqsa, yirik mijozlarning takliflarini tayyorlaydi va taqdim etadi. Shuningdek, auditorlik mijozga nisbatan munosabatlarini tushunish auditorlar agar etika va kasbi talablari (mustaqillik, vakolatlik va boshqa) belgilangan majburiyatlar uchun tipik bo’lsa bajarish majburiyatlar uchun tipik bo’lsa bajarish mumkinligini ko’rib chiqish imkonini beradi. Bu mijozni qabul qilishdagi ikkinchi bosqich hisoblanadi. Biz, bu erda raqobatni muhokama qilamiz va bozorlar auditini o’tkazamiz: qiymatlar tasavvurlari, auditorlik xizmatlari sifati. Auditorlik firmasi mijozga majburiyatlar bo’yicha takliflarni yozib, ko’rsatishi lozim (buni ayrim auditorlar mijoz obro’sining tanlovi deb ham hisoblanadi).
Agar mijoz yangi bo’lsa auditor avvalgi auditor bilan maslahatlashish va oldindan axborot qidiruvini kengaytirish lozim. Auditorlar nazoratdagi mijozlar haqidagi o’z axborotlarni 3 ta asosiy manbadan oladilar: ularning mijozlar bilan tajribalari umum olish mumkin bo’lgan axborotlar va mijozning o’zidan mustaqil ravishda axborotlarni baholash uchun foydalaniladigan metodlar jamoatchilik ma’lumotlari bazasining qidirishdan variatsiyalanadi. Mijozning shtatlari va boshqaruvini muhokama qilish boshqaruv nazoratining ichki vositalari va extimoliya risklarni baholashda muhim hisoblanadi. Bu muxokamalar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:

• 
  Mijozning boshqaruvda tashkiliy tuzilmalarida va operatsiyalaridagi o’zgarishlar;
  
• 
  Bazaning mijozga ta’sir qiluvchi ijtimoiy texnik va iqtisodiy omillarining joriy rivojlanishi;
  
• 
  Joriy yoki kelgusidagi moliyaviy qiyinchiliklar yoki xisob muomalalari;
  
• 
  Korxona moliyaviy xisobotlarini xato yoki firibgarlik oqibatidagi moddiy jixatdan noto’g’ri yozishma (ariza) larga tasirchanligi;
  
• 
  Bog’liq tomonlarning mavjudligi;
  
• 
  Yangi yoki yopiq ko’chmas mulk va ishlab chiqarish korxonalari vositalari;
  
• 
  Texnologiyadagi mahsulotlar yoki ishlab chiqarish xizmatlari yoki taqsimlash kabi yaqindagi yoki osilib qolgan o’zgarishlar;
  
• 
  Buxgalteriya tizimi va ichki boshqaruv tizimidagi o’zgarishlar;
  
• 
  Mijozni yangi tekshirish.
  

Yangi mijozni qabul qilishdan oldin auditorlik firmasi mijoz maqbulligini aniqlash uchun to’liq tekshirish ko’radi va agar auditor mustaqillikning etika talablarini, ma’lum vakolatlikni qondira olsa (ishni qabul qiladi) va boshqa.
Auditor, shuningdek, mijoz uchun auditni davom ettirmaslik haqida qaror qilish ham mumkin, chunki u risk haddan tashqari ko’p (yuqori)ligini xis qiladi. Masalan, xukumat agenti va mijoz orasida mijozni moliyaviy layaqatsizlikka olib keluvchi va oxir oqibat qarshi davo qo’zg’atuvchi tartibga soluvchi (boshqaruvchi) nizolar bo’lishi mumkin. Yana shunday ham bo’lishi mumkin: auditorlar moliyaviy (xizamtlar kabi) mavjud auditor uchun maqbul bo’lgandan ko’p risk taklif qilayotganinin xis qiladi.
Auditorlik faoliyatida rejaning to’g’ri tuzilishi uni samarali tashkil etilishi bilan izohlanadi. Shu singari, auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish jarayoni ham “Auditni rejalashtirish” deb nomlangan 3-sonli auditorlik faoliyatining milliy standarti asosida tartibga solinadi. Shuningdek, auditorlik tekshiruvlari kam vaqt talab qilishi va iqtisodiy tejamkor bo’lishida rejaning optimal tuzilishi talab etiladi. Buning uchun esa, auditni rejalashtirishning maqsadi, uning bosqichlarini to’liq o’rganish, undagi muammolarga xolisona baho berish, ularni bartaraf etish asosida rejalashtirish jarayonini takomillashtirish zarur. Bu borada uning huquqiy zaminini mustahkamlash talab etiladi. Biroq, ta’kidlash joizki, auditorlik xizmatining ish sifati uni to’g’ri rejalashtirishga bevosita bog’liqdir.
Ma’lumki, qonunchilikda auditorlik tekshiruvini rejalashtirishda auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar №3 «Auditni rejalashtirish» nomli AFMS asosida amalga oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda esa auditorlik tashkilotlari tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga tekshiruvlar jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha yondashuvlar asosidagi mazmun va shakllarda tayyorlanib kelinmoqda. Bu esa, tekshiruv muddatini uzayishiga, tekshiruvlar jarayonida qatnashuvchi har bir auditor yoki yordamchi auditorning o’z vazifasini aniq belgilab berilmaganligi sababli, ular tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni ko’payishiga va tekshiruv jarayonini ma’lum ketma-ketliksiz yoki tartibsiz ravishda amalga oshirilishiga olib keladi.

Auditorlik nazoratining bosqichlari O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq auditorlik faoliyatining milliy standartlarida belgilangan majburiy talablarga asosan o’tkazilishi belgilangan. Jumladan, auditni rejalashtirish bosqichi O’zbekiston Respublikasi 1999 yil 10 noyabrda Adliya Vazirligi tomonidan 837-sonli raqam bilan ro’yxatga olingan 3-sonli auditorlik faoliyatining milliy standarti(keyingi o’rinlarda AFMS) hamda «Auditni rejalashtirish» nomli 300-sonli xalqaro audit standartiga muvofiq amalga oshiriladi. «Auditni rejalashtirish» nomli 3-AFMSga muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja hamda dasturda keltirilgan vazifalarni qat’iy tartibda amalga oshirishlari lozim.
«Auditni rejalashtirish» nomli №3 AFMSga muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja hamda dasturda keltirilgan vazifalarni qat’iy tartibda amalga oshirishlari lozim. Standartga muvofiq, auditorlik tekshiruvini rejalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim:
1. Auditni dastlabki rejalashtirish;
2. Auditning umumiy rejasini tayyorlash;
3. Audit dasturini tayyorlash.
Qonunchilikda belgilangan tartibga ko’ra, auditorlik tekshiruvini rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar 3-sonli “Auditni rejalashtirish” nomli AFMS asosida amalga oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda auditorlik tashkilotlari tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga tekshiruvlar jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha yondashuvlar asosida tayyorlanib kelinmoqda.
Yuqorida ta’kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik tekshiruvi o’tkazish mumkin emas. Shu boisdan ushbu standartga batafsilrok to’xtalib o’tamiz. Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu holat ko’p hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzilmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan ta’minlanishi to’g’risidagi savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda auditni dastlabki rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik xizmatining umumiy qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi lozim. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvini boshlangich bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari lozim.
«Auditni rejalashtirish» nomli №3 AFMS har qanday korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda ham audit rejasini, ham audit dasturini tuzishni talab etadi. Darhaqiqat, yirik xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisobotlarini tasdiqlash uchun katta auditorlik guruhi tomonidan tekshiruv o’tkazilganida bunday ko’p bosqichli rejalashtirish zarur. Biroq, bizning fikrimizcha, unchalik katta bo’lmagan xo’jalik muomalalari kam sodir bo’ladigan, bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat bajarish) bilan shugullanuvchi mikrofirmalarda audit o’tkazganida, bunday keng qamrovli reja tuzish maqsadga muvofiq emas.
Shuningdek auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy rejalar ham tuzishi mumkin. Agar umumiy audit rejasi sifatida namunaviy reja tanlansa, u holda rejalashtirish chog’ida asosiy e’tiborni audit dasturini tuzishga qaratish zarur. Rejalashtirish auditorlik guruhi rahbari tomonidan audit o’tkazishning umumiy tamoyillari kabi, xususiy tamoyillariga ham muvofiq amalga oshirilishi lozim.
Ular:

• 
  uyg’unlik (komplekslik);
  
• 
  uzluksizlik;
  
• 
  maqbullik.
  
•