Avstraliya Ittifoqi (Commonwealth of Australia)- janubiy

Avstraliya

Ittifoqi

Commonweal

th of

Australia

 

Bayroq

Gerb

Shior: Y'o

Madhiya

: 

Advance A

(Royal Anthem: 

G

Queen

Poytaxt

Ka

Rasmiy til(lar) Ing

Hukumat

Ha

Aholisi

---

shotlandlar bo‘lib,

ular av-

straliyaliklar

millatini tashkil

etadi (qarang

Avstraliyaliklar).

Tub joy aholi va

duragaylar

Avstraliya

aholisining 1,5% ni

tashkil etadi;

ukrainlar,

italyanlar,

nemislar, greklar,

gollandlar va

boshqa ham

yashaydi. Bir

• 

Rohib

• 

Gubernator-

General

• 

Bosh Vazir

Mustaqillik

 

Birlash

Qirollig

• 

Sana

 

1 yanva

1901

Maydon

 

• Butun

7,6

• Suv (%)

0.7

Aholi

 

• 2007 roʻyxat

20

oʻr

• Zichlik

2/

YaIM (

XQT

)

20

roʻ

---

necha yuz o‘zbek

bor. Rasmiy tili –

ingliz tili.

Aholining o‘rtacha

zichligi – 1 km² ga

salkam 2 kishi.

Aholining 80% ga

yaqini materikning

sharqiy va janubi-

sharqiy sohilida

istiqomat qiladi;

aholining – 2/3

qismi yirik

shaharlarda

yashaydi. Eng yirik

shaharlari: Sidney,

Melburn, Brisben, Adelaida, Pert.

• Butun

AQ

mi

• Jon boshiga

AQ

Pul birligi

AA

Do

(

A

do

Vaqt

Mintaqasi

(U

• Yoz (DST)

(U

Qisqartma

AS

Internet

domen

.au

Telefon

prefiksi

+

---

18-asrgacha Avstraliya aborigenlari

ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida

yashagan. Yevropaliklardan birinchi bo‘lib

mate-rikka golland dengiz sayyohlari V.

Yans-zon (1606) va A. Ya. Tasman (1642)

kelganlar. Yangi qit’ani o‘rganish uchun

Angliya bir necha ekspeditsiya, jumladan

J. Kuk rahbarligidagi ekspeditsiyani

yubordi (1770). 1788 yilda A. Angliya

hududi deb e’lon qilindi.19-asrning 20-

yillaridan boshlab A.da qo‘ychilik

rivojlandi, 30-yillarda dast-labki sanoat

korxonalari paydo bo‘ldi. 19-asrning 2-

yarmidagi "oltin talvasasi" (1851–61)

munosabati bilan ko‘chib keluvchilar

Tarixi

---

ancha ko‘paydi. Angliya hukumati A.dagi

mustamlakalarda boshlangan keng xalq

harakati (oltin izlovchilarning 1854 yildagi

Evrika qo‘zg‘oloni va boshqa isyonlar)

tazyiqi ostida 1855 yilda ularning

ko‘pchiligiga o‘zini o‘zi boshqarish

xuquqini berishga majbur bo‘ldi. 1901 yil

A.dagi mustamlakalar 6 shtatdan ibo-rat

federatsiyaga – Avstraliya Ittifoqiga

birlashtirildi va u dominion maqomini

oddi. 1906 yilda unga Britaniyaning Pa-

pua mustamlakasi (Yangi Gvineya o.ning

janubi-sharqiy qismi), Birinchi jahon

urushidan keyin esa (bu urushda A.

qo‘shinlari Bri-taniya armiyasi tarkibida

jang qildi) Germaniyaning sobiq Yangi

Gvineya mu-stamlakasi (Yangi Gvineya

---

o.ning shimoli-sharqiy qismi) va Nauru

orol (Millatlar Ittifoqi mandati ostidagi

hudud sifa-tida) berildi. Ikkinchi jahon

urushi vaqtida A. gitlerchilarga qarshi

koalitsiya tarafida harakat qildi. 1945

yildan Avstraliya– BMT aʼzosi. Urushdan

keyin A. Buyuk Britaniya boshchiligidagi

Hamdo‘stlik tarkibida qolgan holda

mustaqil davlatga aylandi. Urushdan

keyin deyarli doimo hokimiyat tepasida

burjua partiyalari – liberal va agrar (1975

yildan milliy agrar) partiyalari koalitsiyasi

bo‘ldi. Faqat 1949 yilgacha, 1972-75

yillarda va 1983 yilda hukumatni

leyboristlar tuzdi. Bu par-tiya tashki va

ichki siyosatda mustaqil yo‘ldan borish

uchun bir qancha tadbirlarni amalga

---

oshirdi. A. hukumati Nauru (1968) va

Papua Yangi Gvineya (1975)ga

mustaqillik berishga majbur bo‘ldi. 1991

yilda A. bilan Oʻzbekiston Respublikasi

o‘rtasida diploma-tiya munosabatlari

o‘rnatilgan. Milliy bayrami – A. kuni (26

yanvar).

Avstraliya milliy partiyasi, 1916 yilda

tashkil etilgan; Avstraliya liberal partiyasi,

1944 yilda tuzilgan; A. leyboristlar

partiyasi, 1891 yilda tashkil etilgan; A.

demokratlari partiyasi, 1977 yilda tashkil

etilgan. Avstraliya kasaba uyushmalari

Siyosiy partiya va kasaba

uyushmalari

---

kengashi 1927 yilda tuzilgan. Xalqaro

erkin kasaba uyushmalari

konfederatsiyasiga kiradi.

Avstraliya– yuksak darajada rivojlangan

industrial agrar mamla-kat. Iqtisodiyotda

yirik monopoliyalar hukmron, xorijiy

sarmoya, asosan AQSH va Buyuk

Britaniya sarmoyasi katta mavqega ega.

A. temir ruda, boksit, rutil, qo‘rg‘oshin, jun,

shakarqamish mahsuloti eksport qilish

sohasida yetakchi o‘rinda, 106ko‘mir, rux,

mis, marganes, bug‘doy, go‘sht eksport

qilishda oldingi o‘rinlardan birida turadi.

Xoʻjaligi

---

Avstraliya sanoati yalpi milliy

mahsulotning 30% ni beradi. Uning aso-

siy tarmoqlari: konchilik, metallurgiya,

kimyo, mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil

sanoat. Asosiy energetika resurslari –

kumir va tabiiy gaz. Issiklik elektr

stansiyalari elektr energiyaning 80% ga

yaqinini hosil qilib beradi. 1994–95 yil

155 mlrd. kVt-s elektr energiyasi hosil

qilingan. Eng katta temir ruda havzasi –

G‘arbiy A.dagi Pilbara koni, rangli metall

rudalari, asosan Broken-Xill (Yangi

Janubiy Uels) va Maunt-Ayza (Kvin-

slend), boksitlar Ueypa koni (Kvin-slend)

va Gov (Shimoliy hudud)dan qazib

Sanoati

---

olinadi. 1994–95 yil Ill mln. tonna temir

rudasi, 202 mln. tonna toshko‘mir, 32,9

mln. tonna neft, 20,7 mlrd. kub-metr tabiiy

gaz, 256 t oltin qazib olingan. Sanoatda

mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, neft

kimyosi (oltin-gugurt kislo-tasi, mineral

o‘g‘itlar) va neftni qayta ishlash

tarmoqlari ustunlik qiladi. 1994–95 yil 6,2

mln. t po‘lat, 237 ming t mis, 211 ming t

qalay, 1,2 mln. t alyu-miniy va 360 min-

gga yaqin avtomobil ishlab chiqarilgan.

Oziq-ovqat sanoati ko‘proq eksportga

(go‘sht, un, qand-shakar, sariyog‘-pishloq,

pivo, vino) moslangan. To‘qimachilik,

tikuvchilik, poyabzal korxonalari bor.

Asosiy sanoat markazlari: Sidney,

Melburn, Brisben, Adelaida, Pert.

---

Vullogong – Port-Kembla, Nyukasl,

Jilong, Kuinana port-sanoat majmualari

shakllangan.

Avstraliya – yirik yer egaligi mamlakati.

Foydalaniladigan yerlarning 80% dan

ortig‘i yirik yer egalari qo‘lida. Fermalar

sertovarligi, mexani-zatsiyalashuvi va

ixtisoslashuvi bilan ajra-lib turadi.

Avstraliya (davlat) mahsuloti qiymatining

60% dan ko‘prog‘ini chorvachilik beradi.

Qo‘ylar 174 mln., qoramol – 24,1 mln.

boshni tashkil etadi. Qo‘ychilikning asosiy

rayonlari – janubi-sharqiy va janubi-

g‘arbiy sohil; sut yetishtiruvchi rayon

Qishloq xoʻjaligi

---

janubi-sharqiy sohil, go‘sht yetishtiruvchi

rayon mamlakat sharqi va shimoli.

Salkam 15 mln. gektarga ekin ekiladi,

shundan 1,5 mln. gektari sug‘oriladi.

Asosiy ekinlar – bug‘doy (hosili yiliga

o‘rtacha 14,3 mln. t) va shakarqamish,

shuning-dek arpa, suli, supurgi, jo‘xori,

sholi, makkajo‘xori, kartoshka, paxta,

tama-ki, uzum, mevali daraxtlar. Bir yilda

o‘rtacha 3,7 mln. t. shakar xom ashyosi,

3,7 mln. t. go‘sht, 720 ming t. jun

yetishtiradi.

1996 yilda avtomobil yo‘llari 900 ming

km, jumladan qattiq qoplamali yo‘llar –

Transporti

---

420 ming km, temir yoʻl– 40,6 ming km ni

tashkil qildi. Asosiy dengiz portlari –

Sidney, Melburn, ixtisoslashtirilgan portlar

– Port-Xedlend, Dampir (temir ruda

jo‘natish). Xalqaro aeroportlari: Sidney,

Mel-burn, Pert, Darvin.

Eksportda qishloq xoʻjaligi mahsulotining

ulushi 30%, mineral xom ashyo 27,8% va

tayyor sanoat mahsulotlari 20% ni tashkil

etadi. Tayyor iste’mol mollari, asbob-

uskunalar, neft chet eldan keltiriladi.

Asosan Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya

bilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi – A.

dollari.

Tashqi savdosi

---

Davlat kasalxonalaridan tashqari tibbiy

xizmat aso-san xususiy shifokorlar

tomonidan ko‘rsatiladi. Shifokorlar soni

18 ming (721 kishiga 1 shifokor).

Shifokorlarni universitetlarning 8 tibbiyot

fakulteti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va

madaniy-ma’rifiy muassasalari.

Avstraliyada bolalarga 6 yoshdan 15 yoki

16 yoshgacha (har bir shtatda har xil)

majburiy ta’lim beriladi. Tub joy aholining

40% savodsiz. Davlatga va xususiy

shaxslarga karashli makta-blar bor. Oliy

ta’lim – pulli. Avstraliyada 26 universitet,

35 kollej bor. Eng yirik oliy o‘quv yurtlari:

Sidney, Adelaida, Melburn universitetlari,

Tibbiy xizmati

---

Adelaida, Melburn texnika institutlari. Bir

qancha akademiyalar, shu jumladan

Avstraliya Fanlar Akademiyasi, institut

institutlari va ilmiy jamiyatlar bor. Eng

yirik kutubxonalar: Kanberradagi Milliy ku-

tubxona, Sidney universiteti kutubxonasi

va boshqa 107Muzeylar: Avstraliya

muzeyi (Sidney), Viktoriya shtatining Milliy

galereyasi (Melburn) va boshqa.

Avstraliyada 70 dan ko‘proq kun-dalik

gaz. (10 asosiy gaz.ning tiraji – 5 mln.

nusxadan ziyod) va 592 boshqa davriy

nashrlar chiqadi. Kundalik "Gerald-san

Matbuoti, radioeshittirishi,

telekoʻrsatuvi

---

nyus piktorial" ("Xabar-noma – Quyosh",

1990 yildan), "Sidney morning gerald"

("Sidney tong xabar-nomasi", 1831 yildan)

eng salmoqli gaz.lar hisoblanadi. Asosiy

axborot agentligi – Ostrelian

assoshieyted press (1935 yilda asos

solingan). 100 radiostansiya va 85

telemarkaz ishlaydi. "Ey-bisi" va "Ey-bi-es"

umummilliy teleradio-eshittirish

kompaniyasi mavjud. Radio-eshittirishlar

1923 yil, teleko‘rsatuvlar 1956 yildan

yo‘lga qo‘yilgan.

Avstraliya adabiyoti ingliz tilida

(aborigenlarning o‘z yozuvi yo‘q). 19-

Adabiyoti

---

asrning 1-yarmida metropoliya adabi-yoti

ta’sirida rivojlandi. Milliy realistik adabiyot

90-yillardagi ijti-moiy-siyosiy yuksalish

muhitida yuzaga keldi. Unga T. Kollinz, X.

Louson va boshqa asos soldi. Birinchi

jahon urushi voqealari A. adabiyotining

yanada ravnaq topishiga ko‘maklashdi.

Bu davr asarlarida jabr-zulm fosh qilindi,

aborigenlarning fojiasi aks ettirildi (K. S.

Prichard, X. X. Richardson, E. V. Palmer,

K. Tennant, B. Penton va boshqalarlar). A.

Marshall, J. Morrison prozasida, B.

Adamson, M. Gilmor poeziyasida jamiyat

nuqsonlari tanqid qilindi, milliy mustaqillik

g‘oyalari tarannum etildi. Irqiy kamsi-tish

adiblarning muhim mavzuidir. Bunga F. B.

Vikersning "Sarob" (1955), D. Kyuzekning

---

"Quvg‘indagi quyosh" (1955) va "Qora

chaqmoq" (1964), G. Keysining "Snoubol"

(1958), D. Styuartning "Yen-di" (1959), M.

Dyurekning "Uni saqla, ona yurtim" (1955)

asarlari va boshqa asarlar misol bo‘ladi.

Dramaturgiyada hozirgi zamon

muammolariga murojaat etilgan: A.

Terner, S. Lokk-Elliot, K. Dankan, D.

Kyuzek, O. Grey, R. Louler, M. Brend

pesalari.

A.da me’morlik 18-asr oxirlarida ingliz

klassitsizmi va yangi gotikasi ruhida

rivojlana boshladi. 19-asrning 2-yarmidan

Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida

Meʼmorligi

---

shaharlarida to‘g‘ri bur-chakli ko‘p qavatli

uylar qurildi. 20-asrning 20-yillaridan A.

me’morligida yangi oqimlar, asosan

konstruktivizm yoyi-la boshladi (poytaxt

Kanberra, 1913–1927, me’mor U. Griffin).

Zamonaviy inshootlar orasida Sidneydagi

opera teatri (me’mor G. Zaydler),

Melburndagi olimpiada stadioni (1956)

va boshqa diqqatga sazovor.

Avstraliya badiiy mada-niyati ikki ilk

asosga ega. Ularning biri aborigenlar

san’ati (o‘ymakorlik, bumeranglarga

naqsh solish, g‘orlardagi qoya toshlarda

inson qiyofasini tasvir-lash), ikkinchisi –

Tasviriy sanʼati

---

yevropacha madaniyat. 18-asrning oxiri –

19-asrning boshlarida A. tabiatining

aynan aniq tasviri (K. Martene, A. L.

Byuvelot), hajviy grafika (S.T.Xill) paydo

bo‘ldi. 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida

hayotiy rangtasvir milliy maktabi

rivojlandi (rassomlar J. U. Lambert, F.

Mak-Kabin, N. Kuni-xon, haykaltarosh P.

Dadsuel). 20-asrning 40-yillarida

aborigenlarning yangi san’ati vujudga

keldi (Namatjir va Pa-rerulya oilalari).

Avstraliya tub joy aholisining musiqiy xalq

ijodiyoti oddiy usullar jo‘rligida raqsga

tushib, qo‘shiq aytishdan iborat: cholg‘u

Musiqasi

---

asboblari – qayroq, dovul, dijeridu va

shahrik. 18-asr oxirlaridan yevropacha

musiqa rasm bo‘la bosh-ladi. 1847 yilda

Sidneyda A. Natanning "Avstriya Don

Joni" degan birinchi A. operasi

sahnalashtirildi. Adelaida, Melburn,

Sidney, Brisben, Kanberra, Xobartda

konservatoriyalar bor. A. musiqa

arboblari – kompozitorlardan A. Xill, J.

Antil, A. Benjamin, dirijyor B. Xeynse,

skripkachi B. Kimber, xo-nandalar N.

Melba, X. Bleyr va boshqa

Avstraliyada dastlabki spektakllar 18-

asrning 80-yillarida ko‘chib kelgan yevro-

Teatri

---

108paliklar tomonidan qo‘yilgan. 19-

asrning 30–40-yillarida Sidney va boshqa

shaharlarda doimiy ishlovchi teatrlar

barpo etildi. Milliy teatrning

shakllanishida 20-asrning 10–30-yillarida

adabiy-teatr birlashmalari ko‘mak berdi,

ular aso-san mamlakatda yaratilgan

pesalarni sahnalashtirdilar (K. S.

Prichard, L. Esson, U. Mur, K. Uotson).

Avstraliyaning "Odd tout", "Independent

tietr" yetakchi mil-liy teatrlari tijorat

teatrlariga ("Ti-vali" va boshqalar)

qarama-qarshi turadi. Yangi teatrlar deb

atalgan yarim professional teatrlar ham

ishlab turibdi.

Kinosi

---

Mamlakatda kino ishlab chiqarish 1900-

yilda boshlandi. 70-yillarda A. kinoni

rivojlantirish federatsiyasi tuziddi. Hujjatli

kino ommalashgan. Melburndagi Davlat

ilmiy va sanoat tadqiqotlari tashkiloti

ilmiy fil-mlar chiqaradi.

[1]

---

Avstraliya Sputnikdan

Jakson porti

---

Yangi Parlament binosi (Canberra)

Kuala