Avstraliyaning relyefi

Avstraliyaning geografik joylashuvi xususiyatlari

Avstraliya - Yerdagi eng kichik materik. Qo'shni orollar bilan birgalikda u butunlay janubiy yarim sharda joylashgan. Boshqalarga qaraganda kechroq kashf etilgan va yashaydigan bu qit'aning nomi lotincha australis - janubiy so'zidan kelib chiqqan.
Janubiy tropik Avstraliyani kesib o'tadi, shuning uchun materikning kichikroq qismi uning shimolida joylashgan. Shimolda materikning eng chekka nuqtalari - Keyp -York (10 ° 41 "S), janubda - Keyp -Janubi -Sharqiy nuqta (39 ° 11" N), g'arbda - Keyp tik nuqtasi (113 ° 05 "E). , sharqda - Cape Bayron (153 ° 34 "E). Avstraliyaning shimoldan janubga uzunligi 3200 km, g'arbdan sharqqa qariyb 4100 km, maydoni 7614,5 ming km2 (Romanov A.A. 2006).
Qit'aning zamonaviy nomi xaritalarda nisbatan yaqinda - 1920 -yillarning boshlarida paydo bo'lgan. XIX asr. Bundan oldin, qit'aning ba'zi qismlari kashfiyotchilardan olingan nomlar bilan atalgan. Shunday qilib, gollandlar shimoliy erlarni Yangi Gollandiya, sharqdagi birinchi ingliz koloniyasi Yangi Janubiy Uels deb atashdi. Qirollik dengiz floti kapitani Metyu Flinders materik atrofida suzib yurganida "Avstraliya" nomi paydo bo'lgan.
Shimolda, Avstraliya qirg'og'ida, Melvill, Bathurst, Groot oroli va boshqalar orollari, janubda - qit'a shelfida joylashgan Tasmaniya, King, Flinders va Kanguru orollari. G'arbda eng katta orol - Derk Xartog, sharqda - Fraser.
Avstraliyani Tinch va Hind okeani suvlari yuvadi. U boshqa materiklar bilan quruqlik orqali bog'lanmagan. Shuning uchun, Avstraliyaning kichikligini ham hisobga olib, ba'zan materik oroli deb ataladi.
Avstraliyaning tabiati Antarktidadan boshqa barcha qit'alar tabiatidan ko'ra o'ziga xosdir. U landshaftlarning qadimiyligi, o'ziga xosligi, endemizmi va qadimiyligi bilan ajralib turadi. organik dunyo, inson tomonidan tabiiy sharoitlarning rivojlanishi va o'zgarishi xususiyatlari.
Avstraliyaning shimoli va sharqida, Tinch okeanining janubi -g'arbiy qismida, materikning ko'plab katta va kichik orollari, marjon va vulqon kelib chiqishi bor. Bu orollarning umumiyligi Okeaniya deb ataladi. Okeaniya orollarining umumiy maydoni taxminan 1,3 million km2.
Okeaniya odatda bir necha qismlarga bo'linadi.
Eng kattasi g'arbiy orollar Avstraliyaga eng yaqin, Yangi Zelandiya bundan mustasno, Melaneziya deb ataladi. Melaneziya Yangi Gvineya, Solomon orollari, Yangi Kaledoniya va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Ayniqsa janubda joylashgan Yangi Zelandiya alohida ajralib turadi.
Kichik orollar Melaneziyaning shimolida va 177 ° g'arbida (Mariana, Karolinskiy, Marshall va boshqalar) Mikroneziya deb ataladi.
Tinch okeanining markaziy va janubidagi boshqa barcha orollar 177 ° E. sharqda. Polineziyaga tegishli. Bular Gavayi orollari, chiziq, jamiyat va boshqalar.
Bu bo'linish tarixiy va etnografik bo'lib, u Okeaniyaning genetik va fizik-geografik xususiyatlarga ko'ra bo'linishiga to'g'ri kelmaydi.
Yangi Gvineyadan Yangi Zelandiyagacha bo'lgan orol yoyi, shu jumladan sharqda Fidji orollari va suv havzalari bilan orollar va materikni ajratib turuvchi Tinch okeani yoylarining kengaytmasi.
Iqlimiy shakllanishi va organik dunyoning shakllanishi, bu orollar Avstraliya bilan chambarchas bog'liq bo'lib, Evrosiyoga nisbatan Sharqiy Osiyo orollari bilan bir xil pozitsiyada joylashgan, garchi bu holda orollarning tabiati o'xshash bo'lsa. materik tabiati bilan biroz kamroq ifodalangan. Tinch okeanining ochiq qismidagi orollar genetik jihatdan okean qobig'i bilan bog'liq va ular mavjud bo'lgan davrda hech qachon katta er maydonlarining ta'sirini boshdan kechirmagan. Ularning tabiati o'ziga xosligi va odatda okeanik xususiyatlari bilan ajralib turadi (Malaxovskiy K.V. 2009).
Asosiy dengiz savdo yo'llari Avstraliyadan qochadi.
Avstraliyaning shimoli-g'arbiy qismida (G'arbiy Avstraliya) ning shimoli-g'arbida katta qumli cho'l yoki g'arbiy cho'l.
Cho'lda 360 km masofada joylashgan va taxminan cho'kindi konserva havzasi chegaralarida joylashgan. U Shimoliy hududda Hindiston okeanidagi Hindiston okeanining Shimoliy hududida, Shimoliy hududdagi Hindiston okeanining Shimoliy hududidagi 900 km,, shuningdek, Kimbron tumanidagi janubga, Gibson cho'liga o'tish.
Shimoliy va G'arbning ichi bo'sh tomchilari janubiy qismdagi o'rtacha balandligi 400--500 m, shimoliy - 300 m. O'rtacha balandlik - bu o'rtacha balandligi 10-12 m, Maksimal - 30 m gacha. uzunligi 50 km gacha cho'zilgan tizmalar ustiy savdo shamollari yo'nalishi tufayli yuzaga keladi. Vaqt o'tib, vaqti-vaqti bilan suv bilan to'ldirilgan ko'plab tuzli ko'llar mavjud, ular janubda, sharqda Makkada, Shimoldagi Grigoriy.
Katta qumli cho'l Avstraliyaning eng issiq mintaqasidir. Yozda, dekabr oyidan fevralgacha haroratning o'rtacha harorati 35 ° C ga etadi, qishda - 20--15 ° C gacha. Yog'ingarchilik kam uchraydigan va tartibsiz, asosan yozgi ekvatorial musofirlar bilan olib ketilishi mumkin. Shimoliy qismda qariyb 450 mm yog'ingarchilik, janubiy - 200 mm gacha, ko'p bug'lanadi va qumlarda tiklanadi.
Cho'l qizil rang bilan qoplangan, tiniq kerofit donlar (Spinifex va boshqalar), grafiyalar (janubda) va past darajadagi klanik-tuzli tekisliklar bilan ajralib turadi Exish evkalipt (shimolda) rivojlanmoqda.
Cho'lda doimiy populyatsiya qilinmaydi, ulardan tashqari, jumladan Karadjeri qabilalari (Nyjjeri). Cho'lning chuqurliklari minerallar bo'lishi mumkin deb taxmin qilinadi. Mintaqaning markaziy qismida uzoq janubda Rudall daryosi milliy bog'i bor - Uluru-Kata milliy bog'ining jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan.
Evropaliklar avval sahroni (sharqdan g'arbgacha) kesib o'tishdi va uni 1873 yilda mayor P. Karberton boshchiligida baholadilar. Shimoliy-sharqiy yo'nalishda cho'l hududi orqali Viloning (Wiluna shahridan) Mals Creek ko'chasi (Zalls Creek) galasilasi bilan Viloning (Wiluna) shahridan 1600 km masofada joylashgan (Viloning konteynri yo'nalishi) o'tkaziladi. Cho'lning shimoli-sharqiy qismida WRAER WUFF KONEKTION bor.
Katta cho'l Viktoriya


Katta cho'l Viktoriya Avstraliyada (Avstraliya xodimlari va Janubiy Avstraliya).
Qirolicha Viktoriya sharafining ismi 1875 yilda Evropadagi Evropa Ernest Giles shahrida Britaniya tadqiqotchisi Ernest Gilesni berdi.
Sharqqa Sharqning g'arb uzunligi 7004,400 km, 700 km dan ortiq maydon. Cho'lning shimolida Gibson cho'l - janubga - Nalarbor. Sohat sharoitida salbiy iqlim sharoiti tufayli qishloq xo'jaligida qishloq xo'jaligi faoliyati yo'q. U g'arbiy Avstraliya hududida himoya qilinadi.
Janubiy Avstraliya shtatida cho'lda, Avstraliyaning 12 biosferasi zaxiralaridan biri bo'lgan qo'riqchi Mamungariy zonasi mavjud.
O'rtacha yillik yog'ingarchilik yog'ingarchilik 200 dan 250 mm yomg'irgacha o'zgaradi. Momaqaldiroqlar ko'pincha (yiliga 15-620). Yozdagi kunduzgi harorat 32-240 ° S Q qishamiz 18-23 ° C. Cho'lda qor hech qachon tushmaydi.
Viktoriya katta cho'l Avstraliya Aboriginal, shu jumladan Krikor va Mirning qabilalari tomonidan hal qilinadi.
Gibson cho'l


Gibson cho'l - Avstraliyadagi qumli cho'l (G'arbiy Avstraliya markazida), shimoldagi katta qumli cho'l va janubdagi katta cho'l Viktoriya o'rtasida joylashgan.
Gibsonning cho'lida 155,530 km masofada joylashgan bo'lib, ular shaffof tog 'jinslaridan tashkil topgan va qadimgi bezli qobiqning yo'q qilinishi natijasida hosil bo'lgan tülpl bilan qoplangan. Viloyatdagi birinchi tadqiqotchilardan biri buni "shag'aldan katta tog 'cho'l" deb ta'riflagan. Cho'lning o'rtacha balandligi 411 m, sharqiy qismida Izchanikning granitlari bilan 762 m gacha bo'lgan past tizmalari mavjud. G'arbdan, cho'l Hammersley oralig'ida cheklangan. G'arbiy va sharqdagi qismlarda uzoq parallel qumli langarlar mavjud, ammo markaziy qismda relyef mos keladi. G'arb qismida Solonchoqov, shu jumladan katta qumli cho'l bilan chegarada joylashgan 330 km masofada istiqomat qiladigan umid bor.
Chekish hosil bo'ladi, juda tartibsiz ravishda tushadi, ularning soni yiliga 250 mm dan oshmaydi. Tuproqlar temirga boy, temirga boy, qattiq shishiradi. Ba'zi joylarda kamdan-kam yog'ingarchilikdan keyin yorqin gullar bilan yorqin gullar bilan yorqin gullar bilan gullab-yashnagan qarama-qarshi akasiyalar qalinlari bor.
1977 yilda Gibson cho'l hududida zaxira tashkil etildi (Gibson cho'l tuqar qo'riqxonasi), uning maydoni 1 859,286 ga. Zaxirada turli xil cho'l hayvonlari katta Bilbi (vayronagarchilik tahdidi ostida), qizil kanguru, Avdaotka, Avstraliyalik Avdotka, Chiroyli genbolli perballi pivo bilan qoplangan. Ko'lda noyob yomg'irdan keyin paydo bo'lgan, umidsizlik va qo'shni ko'llarda qushlar qurg'oqchil iqlimdan himoya qilishni qidirmoqdalar.
Asosan Avstraliya aboriges tomonidan yashaydigan cho'l hududi yaylovli chorvachilik uchun keng qo'llaniladi. 1873 yilda sahro 1873 yilda (yoki 1874 yilda) 1876 yilda qayta hisoblab chiqilgan Ernest Giles ingliz ekspeditsiyasi tomonidan ochiq. Suv qidirayotganda, cho'lning nomi Alfred Geson ekspeditsiyasi a'zosi bo'lgan.
Kichik qumli cho'l


Kichik qumli cho'l - Avstraliya g'arbidagi qumli cho'l (G'arbiy Avstraliya).
Katta qumli cho'l janubida sharqda Gibson cho'liga boradi. Cho'lning nomi katta qumli cho'l yonida joylashganligi sababli aniqlanadi, ammo unchalik katta o'lchamlarga ega. Kichik qumli cho'lning eng yaxshi "singlisi" ga o'xshash xususiyatlarga ko'ra.
Viloyat maydoni - 101 ming km. O'rta yozda bo'lgan o'rtacha yillik yog'ingarchilik 150-200 mm bo'lib, o'rtacha yillik bug'lanish 3600-4000 mm. Yozning o'rtacha harorati 22 dan 38,3 ° C gacha, qishda bu ko'rsatkich 5.4-21,3 ° C. bu asosiy oqim - bu odatiy holga keltiradigan, odatiy holga keltiradigan, umidsizlik ko'liga oqib chiqadi mintaqaning shimoliy qismi. Janubda bir nechta kichik ko'llar bor. Rudall va paxta daryolarining kelib chiqishi viloyatning shimoliy chegaralari yaqinida. Qizil qum navli spinifex tuproqlari uchun o'sadi.
1997 yildan beri mintaqada bir nechta yong'inlar qayd etildi, 2000 yilda viloyatning 18,5 foizi jabrlangan edi. Biorxepion hududining qariyb 4,6 foizi atrof-muhitning ahvoliga ega.
Cho'lda katta aholi punktlari yo'q. Erning aksariyati abortiges, ularning eng katta aholi punkti - Parngurr. Shahristonning shimoli-sharqidagi cho'l orqali Aniston Scotopergon yo'nalishi 1600 km uzoqlikda - Villa shaharidan Zalla ko'ylagi orqali Villa shahridan Zalda joylashgan.
Cho'l Simpson


Simpson cho'llari Avstraliya markazidagi qumli cho'l, asosan, Shimoliy hududning janubi-g'arbiy qismida va Kvinslend va Janubiy Avstraliya shtatlarida kichik bir qismi joylashgan.
Uning maydoni 143 ming km va g'arbdan Fink daryosi va sharqdan, sharqdan va janubdan daryodan - katta tuzli efir.
Cho'l 1845 yilda Charlz tomonidan ochildi va 1926 yilda Griffit Xaritning o'yinlari, sahro bilan birga edi. 1929 yilda hududni havoni tekshirib, Geolog Secil Medigen "Allol Simpson" sharafiga cho'lni Avstraliyaning Qirollik geografik jamiyati prezidenti deb nomladi. Evropalarning birinchilari 1939 yilda cho'l - 1939 yilda cho'l - 1939 yilda (tuyalar), ammo 1936 yilda Edmund Albert Kolsonga ekspeditsiya uyushtirdi.
1960-yillarda - Sepson cho'lidagi - 80rsda neft muvaffaqiyatsiz bo'ldi. XX asr oxirida cho'l sayyohlar bilan mashhur bo'lib, barcha g'ildirakli avtomobillarga ekskursiyalar juda qiziq.
Tuproq asosan parallel, parallel, janubi-qebva ko'llar - loy qirg'oqlari bilan qumli. 20-37 m balandlikdagi qumli dunalar shimoliy-g'arbiy janubdan 160 km gacha bo'lgan masofada cho'zish. Ularning orasidagi vodiylarda (450 m) qumli tuproqlarni mahkam ushlash, spinsifex. Shuningdek, Xerofit buta akaslari (Accalanmaydigan) va evkalipt mavjud.
Simpson cho'l - bu noyob avstraliyalik cho'l hayvonlari, shu jumladan ko'k dumsiz sichqonlarning oxirgi boshpanasidir. Cho'lning keng qismlari xavfsizlik hududlarining maqomini oldi:
· Simpson cho'l park, 1967 yilda tashkil etilgan G'arb Queenslend 10 120 km ni oladi
· Ekstral Park Ekologik Park, Janubiy Avstraliya, 1967, 6927 km
· Mintaqaviy rezerv sahro cho'llari, Janubiy Avstraliya, 1988, 29 642 km
Urira Milliy bog'i, Shimoliy Janubiy Avstraliya, 1985 7770 km
Yog'ingarchilikning shimoliy qismida 130 mm dan kam, qichqiriqlarning quruq to'shagi qumlarda yo'qoladi.
Simpon cho'lida, Todd daryosi, asirlik, ho'l, pichanlar; Janubiy qismida qurigan qatli ko'llar mavjud.
Qoramol o'sadigan kichik aholi punktlari Buyuk Artezian havzasidan suv olib boradi.


avstraliya cho'llari fauna yog'ingarchilik
Prans - Avstraliyaning shimolidagi toshli qumli cho'l. Maydoni - 292 194 km. Cho'l shimoliy hududning oxirgi chegarasi edi va xx asrgacha evropaliklar tomonidan o'rganildi.
Cho'l Tama Avstraliyaning shimoliy qismining markaziy qismining markaziy qismida va g'arbiy Avstraliyaning shimoli-sharqiy qismida joylashgan. Cho'ldan janubi-sharqda Alis Buloqlar va G'arbga - katta qumli cho'lning ahamiyati bor.
Cho'l - bu tiody tekisliklari bo'lgan tipik cho'l dashtlari, rigia donlari bilan qoplangan. Yengillikning asosiy shakli - bu dunlar va qumli tekisliklar, shuningdek, uy daryosining kichik suv havzasi, unda botqoq va tuzlash ko'llari bor.
Yarim cho'l cho'lidagi iqlim. Yog'inlar yoz oylarida (oktyabr-mart oylarida yog'ingarchilikning 75-80%). Tanes hududida o'rtacha yillik yog'ingarchilik 429,7 mm bo'lib, bu cho'l erlari uchun ko'p sonli. Ammo yuqori harorat tufayli yomg'ir yog'di, shuning uchun mahalliy iqlim juda qurigan. Kundalik bug'lanish darajasi 7,6 mm. Yoz oylarida o'rtacha kunlik harorat (oktyabr - mart) taxminan 36-38 ° C, kechasi - 20-22 ° C. Qish oyining harorati ancha past: kunduzi - taxminan 25 ° C, kechasi - 10 ° C dan past.
2007 yil aprel oyida cho'l hududida, qariyb 4 million gektar maydonda joylashgan shimoliy shimoliy shimoliy trandlarning muhofaza qilinadigan maydoni yaratildi. Bu mahalliy flora va faunaning zaif vakili bo'lib o'tadi.
Cho'lga kelgan birinchi evropa tadqiqotchi Jefri Rayanni 1856 yilda qilgan. Biroq, Alan Devidson tanaliklarni o'rgangan birinchi evropalik edi. 1900 yilda ekspeditsiya paytida u xaritada ochdi va favqulodda vaziyat. Mahalliy oltin konlari. Maydon kam miqdordagi aholiga ega, ular salbiy iqlim sharoiti bilan bog'liq. An'anaviy aholisi avstraliyalik aborigenlar, ya'ni: "Varpirpiri va Gurapes qabilalari cho'lning ko'p qismidir. Eng katta aholi punktlari tennant somon va va tasavvur.
Sahroda oltin qazib olish. Yaqinda turizm rivojlanmoqda.
Cho'l stshipsskiy
Stoshetskiy cho'l materikning janubi-sharqida Janubiy Avstraliya shtatlarida, Yangi Janubiy Uels va Kvinslandiyada joylashgan. Cho'l zonasi Avstraliyaning 1% ni tashkil qiladi. U 1845 yilda evropaliklar tomonidan ochilgan va Polsha tadqiqotchisi Pavel Stshhhetskiy nomiga nomlangan. Shuningdek, rus manbalarida lotir cho'l deb ataladi.
Tosh cho'l boshlanishi
Avstraliya hududining 0,3 foizini egallagan tosh cho'l Janubiy Avstraliya shtatida joylashgan bo'lib, keskin kichik toshlarning klasteridir. Mahalliy abortigenlar o'qlarini izlamalar, ammo bu erda toshli maslahatlarni olishdi. Cho'ldan Charlz boshlanishiga o'z ismini oldi, 1844 yilda Avstraliyaning markaziga etib borishga urindi.
Cho'l tsirari
Janubiy Avstraliya shtatida joylashgan ushbu cho'lda, Avstraliyadagi eng yuqori harorat va deyarli yomg'irlarning etishmasligi tufayli eng yuqori iqtisodiy sharoitlardan biri bo'lgan. Cho'l Tirari shahrida bir nechta tuzlangan ko'llar, shu jumladan ko'llar bor. 1866 yilda cho'l evropaliklar tomonidan ochildi.
Avstraliya ko'pincha cho'l qit'asi deb nomlanadi, chunki uning qariyb 44% (3,8 million kvadrat metr) qurg'oqli hududlarni egallaydi, shundan 1,7 million kvadrat metr. km - cho'l. Hatto qolganlari ham mavsumiy ravishda quruq. Bu shuni ko'rsatadiki, Avstraliya dunyodagi eng quruq materikdir.
Avstraliyaning cho'llari katta qumli, Gibson, Buyuk Viktoriya, Simpson (Orunta). Avstraliyaning cho'llari qadimgi tarkibiy baland tekisliklar bilan cheklangan. Avstraliyaning iqlim sharoiti uning jug'rofiy holati, orografik xususiyatlar, Tinch okeanining ulkan suvlari, Tinch okeanining ulkan suvlari va Osiyo materiali mahallasi bilan bog'liq. Cho'lning janubiy yarim sharning uchta iqlim kamaridan, Avstraliya ikkitasida joylashgan: tropik va subtropik va ularning aksariyati so'nggi kamarni oladi. Cho'l zonasida 20 va 30 dan 30 gacha parallel bo'lgan tropik iqlim kamalida tropik qit'a muhiti shakllantiriladi. Sudropik qit'a iqlimi Avstraliyaning janubiy qismida Buyuk Avstraliya ko'rfaziga tutashadi. Bular katta cho'l Viktoriya chekkasidir. Shuning uchun, yozda, dekabr oyidan fevralgacha o'rtacha harorat 30 va ba'zan yuqorida va ba'zan (iyul - avgust) o'rtacha 15-18 ga etadi. Bir necha yil ichida haroratning butun yoz davri 40 millionga yetishi mumkin va tropikaning yonidagi qish oqimi soat 0C va undan pastroq bo'ladi. Yog'ingarchilikning miqdori va hududiy qismi shamollarning yo'nalishi va tabiati bilan belgilanadi. Namlikning asosiy manbai "quruq" janubi-sharqiy yo'riqlarga xizmat qiladi, chunki namlik Sharqiy Avstraliyaning tog 'tizmalari tomonidan kechiktirilgan. Mamlakatning markaziy va g'arbiy qismi hududning yarmiga mos keladigan, yiliga o'rtacha 250-300 mm tez yog'ingarchilik qiladi. Yog'ingarchilikning eng kam miqdori yiliga 100 dan 150 mm gacha, Samenson cho'lini oladi. Vons tushligi ustunlik qiladigan qit'aning shimoliy yarmida ekish mavsumi yozgi davrda belgilangan va uning janubiy qismida qurilgan sharoitlar mavjud. Shuni ta'kidlash kerakki, janubning yarmida qishki yog'ingarchilik soni materiali o'sib borayotgani sababli, kamdan-kam 28 Yu.sh. O'z navbatida, shimoliy yarim yilgi yozgi cho'kindilar, xuddi shu tendentsiyaga ega bo'lib, tropiklarning janubiga taalluqli emas. Shunday qilib, tropik va 28 y.sh o'rtasidagi zonada Kamarda o'ralgan kamar bor. Avstraliya uchun o'rtacha yillik yog'ingarchilikning haddan tashqari o'zgarishi va yil davomida ularning tushishi haqidagi notekisligi aniqlanadi. Qit'aning katta qismida hukmronlik qiladigan uzoq qurg'oqchilik davrlari va o'rtacha yillik yillik harorati bug'lanishning eng yuqori yillik qiymatlarini aniqlaydi. Materikning markaziy qismida ular 2000-2200 mm ni tashkil qiladi, uning qismlarini kamaytiradi. Qit'aning yuzasi suvlari juda kambag'al va haddan tashqari notekis ravishda tarqatiladi. Bu, ayniqsa, Avstraliyaning g'arbiy va markaziy mintaqalari, deyarli misli ko'rilmagan, ammo qit'aning 50 foizini tashkil qiladi. Avstraliyaning gidrografik tarmog'i vaqtincha qurituvchi suv oqimlari (yig'laydi) bilan ifodalanadi. Australiya cho'l daryolari qisman Hind okean basseynini va havo ko'li hovuzini boshqaradi. Texnik tarmog'i 800 ga yaqin bo'lgan ko'llar bilan to'ldiriladi va ularning muhim qismi cho'llarda joylashgan. Eng yirik ko'llar - havo, trenz, Karnegi va boshqalar - bu qudratli tuzlar bilan qoplangan tuz botqoqlari yoki quritilgan havzalar. Er osti suvlarining etishmasligi er osti suvlarining boyligi bilan qoplanadi. Artezian basseynlari (shimoliy-g'arbiy hovuz, Shimoliy-G'arbiy hovuz, Avstraliyada eng katta er osti suv havzasining shimoliy qismi - Buyuk Artezian havzasi).
Cho'lning tuproq qoplami juda o'ziga xosdir. Shimoliy va markaziy mintaqalarda qizil, qizil-jigarrang va jigarrang tuproqlar ajralib turadi (ushbu tuproqlarning o'ziga xos xususiyatlari kislotali reaktsiya, temir oksidi). Astraliyaning janubiy qismlarida jiddiy tuproq keng tarqalgan. G'arbiy Avstraliyada g'arbda Avstraliyada avlod tuproqlari topilgan. Katta qumli cho'l va katta cho'l uchun Viktoriya qizil qumli cho'l tuproqlariga xosdir. Avstraliyaning janubi-g'arbiy qismida va ko'krak qassli, tuzli botqoq va yo'laklar hovuzida keng rivojlanmoqda.
Avanlialik cho'llar juda ko'p turli xil turlarga bo'linadi, ular orasida eng tezkor olimlar tog 'va tog' cho'llari, tarkibiy tekisliklar, qumli cho'llar, gil cho'llar, reja. Eng keng tarqalgan qumli cho'llar, qit'aning 32 foizini egallaydi. Qumli cho'llar bilan bir qatorda, toshbaqalar ham keng tarqalgan joylarga ega (ular quruq maydonlarning 13 foizini egallaydi. Ommaviy tekisliklar kichik kamarli cho'llar bilan mayda-chuyda cho'llarning o'zgarishi. Ushbu turdagi cho'l - bu manba mamlakatning cho'l suv oqimlarining aksariyati va har doim aborigenlarning yashash joylari sifatida xizmat qiladi. Strositrinal tekisliklar dengiz sathidan 600 m balandlikda joylashgan. Qumli cho'llardan keyin ular eng rivojlangan Asosan G'arbiy Avstraliyaga bag'ishlangan qurg'oq hududlarining 23 foizini egallaydi.
Simpson cho'l 1929 yilgi Avstraliyaning geografik jamiyati sharafiga nomlandi. Unga yana bir asarga qo'ng'iroq deyiladi. U McDonnell tog'larining va Markaziy Avstraliyada Masgravning ekstremal Subgrokal qismini egallaydi. Bu qumli barxango-grokeri cho'qqi, unda tosh va qattiq massivlar kiradi. Uning maydoni 300 ming kvadrat metrni tashkil etadi. km. Simpson cho'li juda aniq quritilgan, janubi-sharqiy ravishda bir qator tuzlangan ko'llar mavjud. Cho'l Simpson er osti suvlariga boy.
360 ming kvadrat metr bo'lgan katta qumli cho'l. Km qit'aning shimoli-g'arbiy qismida joylashgan va Hindiston okeanining qirg'oqlaridan (1300 km) MakDonell tizmalariga cho'zilgan. Cho'l yuzasi dengiz sathidan 500-700 m balandlikda ko'tarilgan. Tovqinning odatiy relysi - bu tozalangan qumli tizmalar. Cho'lda yog'ingarchilik miqdori shimolda janubdagi 250 mm dan 400 mm gacha o'zgaradi. Doimiy suv belgilari yo'q, garchi cho'lning parafida va boshqa quruq yotoqlar mavjud.
Katta cho'l Viktoriya maydoni 350 ming kvadrat metr. Km Masgerrav va Yurbertonning janubida joylashgan bo'lib, u katta qumli cho'ldan cheklanadi. Bu dengiz sathidan 150-300 m balandlikda joylashgan VestavAistal Penetelenning qumli hududidir. 10 m balandlikdagi qum tog'lari hamma joyda topiladi, ammo ular Simpson cho'l va katta qumli cho'lga qaraganda ancha qisqa va ko'proq shaklda.
Avstraliyaning barcha cho'llari Avstraliyaning Floristik Qirollikning markaziy hokimiyat doirasida yotadi. Garchi turdagi boylik va endemizm darajasi Avstraliyaning tarqalib ketgan florasi, bu materikning g'arbiy va shimoli-sharqiy mintaqalaridan ancha past, ammo dunyoning boshqa cho'l mintaqalari bilan taqqoslanadi, shuningdek, turdagi boshqa hududlar soni bilan taqqoslanadi (2 mingdan ortiq) va endemikaning ko'pligi. Turining endementimenti 90% ga etadi: 85 ta endemik robanlar mavjud, ular orasida 20 tasi keng qamrovli yoki Astera oilasida, 15 dyrohli va 12 - xvu xochli. Endemik klanlar orasida fon cho'llari - Mitchellning o'tlari va tarixi bor. Katta turdagi turlar, miy, oqsil va keng qamrovli oilalarga taqdim etiladi. Kanaffus evkalipt, akatsiya, oqsil - grevile va Hakeya tomonidan xilma-xillikning muhim turlari namoyish etiladi. Trayver tog'ining markazida, Sahro tog'larining darasida MakDonnellning ansambllari saqlanib qoladi: CCICADlardan past palma daraxti va makrozamiya. Hatto turli xil orkide turlari cho'llarda - ephemers, o'g'rilar, urug'lantirish va yomg'irdan keyingi gullash. Rosyanka kirib boradi. Orpundaraqalararo kamayadi va tiodiya donli donning turli xil pardalarining pastki qismi. Nishablarning yuqori qismi va barxan ko'kraklari deyarli butunlay o'simliklardan mahrumdir, faqat Sieghloe qizil qumda joylashgan. Interbarxlarda va tekis qumli tekisliklar qadimgi kassadan qadimiy evkaliptning individual nusxalari, kindikning indeksi tomonidan hosil bo'ladi. Buta rangi oqsil tomonidan shakllantiriladi - bu garnil va bir nechta greviliya. Uxlash, ragotiya va evxilen biroz sho'rlangan joyda paydo bo'ladi. Yomg'ir yog'ib qolgandan keyin keskinliklar kamayadi va yonbag'irlarning pastki qismlari rang-barang ephemlar va efemeroidlar bilan qoplangan. Shimoliy mintaqalarda Simpson cho'lining qumlarida va fonning katta qismidagi qumlar tarkibi o'zgarib boradi: tubodika, plyektrhne va Chenoborod boshqa turlari mavjud; Bu akasiya va boshqa butalarning turli xil tarkibiga aylanadi. Timevader liniyasi bo'ylab yirik evkaliptning bir nechta turlaridan hosil bo'ladi. Katta cho'l Viktoriya sharqiy chekklari sklerofil buta anjushi zabiyasidan tortib oladi. Katta cho'lning janubi-g'arbiy qismida Viktoriya eng past evkaliptni ustun qiladi; O'simlik sterida kangaroch o'tini, maydonning turlarini va boshqa turlarini hosil qiladi.
ARIDA-Avstraliyaning qurg'oqchilligi juda zaif ahamiyati yo'q, ammo o'simlik boqish uchun ishlatiladi.
Zoogeografik jihatdan, Avstraliya cho'lining mintaqasi Avstraliya falajining vatanida joylashgan. Avstraliyaning boshqa qit'alaridagi Avstraliyaning uzoq muddatli yakka tartiblanishi ushbu materikning er yuzining o'ziga xos xususiyatlariga va xususan, cho'l hududining o'ziga xos xususiyatlariga olib keldi. Turlarning endementi - 90%, ya'ni ularning boshqa turlari, ular cho'l chegaralaridan tashqarida chiqadi, ammo materikning davomi umuman emas. Endemik guruhlardan quyidagilar bor: namuna, avstraliyalik toshlar, tarozlarning kaltaklari. Avstraliyada yirtqich, tuyoqlar, hasharotlar, quyuqlarning otunlari vakillari yo'q; Kemiruvchi otryad faqat sichqoncha subfamili turlari bilan ifodalanadi; Qushlarning qushlari, Ryabkovning fizon oilasi, cherkov, cherkov, g'antsiya va boshqa bir qatorda. Fauna sudraluvchi ham imkonsiz edi: bu erda Lacersa Lakentitid, boshpana, fasukovy va Jamol ilonlarining turlariga kirmadi. Boshqa hayvonlar, mahalliy, endemik oilalar, mahalliy, endemik oilalar va tug'ruqning yo'qligi tufayli evolyutsiya jarayonida bir qator konverual shakllarni ishlab chiqishi tufayli. Apid ilonlari orasida SZinse oilasining kaltaklari, Szinsy oilasining kaltaklanganligi, muzqaymoq kaltaklari, masalan, kaltaklangan kaltaklangan, ayniqsa ko'plab konvergent shakllari jim sutemizuvchilarda kuzatiladi. Ular Atrof-muhitni inseksives (tanlab olish quvurlari), katta kemiruvchilar (naslchilik yoki chizmalar), mayda yirtqichlar (yostiqlar) va hatto katta miqdordagi tuyoq (devorga) va hatto katta hajmli tuyoq (devorga) va hatto katta hajmli tuyoq (devorga) (devorga) (devorga) va hatto katta darajada tuyoqlilar. Kichik milya kabi kemiruvchilar turli xil cho'llar (Avstraliyalik sichqoncha, Karkas sichqonchasi va boshqalari). Kangorov oilasi chempionatida yirik o't-u o'simlik hayvonlarining roli: Gibson cho'lida yashaydigan Kanshelli kanguru; Gigant qizil rangli kanguru va boshqalar. Tashqi chiroq va biologiyada kichik chiroqlar (Grebdahvosta xamccerumber, tolstoxohosta xamccermerme). Undergrount hayot tarzi jim mol, qum tekisliklarini yashiradi. Temple Badgers Simpson cho'lida yashaydi. Avstraliyaning cho'llarida eng katta injiginal premasi - bu namunaviy markaz. Taxminan 10 ming yil oldin, bir kishi Avstraliya qit'asiga kirib, uni o'rnatdi. Biror kishi bu erda kelib, it - bu ibtidoiy ovchining doimiy sun'iy yo'ldoshidir. Keyinchalik yovvoyi itlar yovvoyi tabiat cho'llarida keng tarqaldi va Dingoning iti deb nomlangan barqaror shakl hosil qiladi. Bunday yirik yirtqichning paydo bo'lishi aborigin faunasi, ayniqsa turli chempionatlarga birinchi jiddiy zarar etkazdi. Ammo Avstraliyada evropaliklar paydo bo'lganidan keyin mahalliy fauna hayvonlarining eng katta zarari qo'llanildi. Yoki qasddan yoki tasodifan ular bu erda yovvoyi va uy hayvonlari (Evropadagi quyon) olib kelib, ular tezda keng koloniyalarga joylashdilar, bu juda katta koloniyalarni yo'q qildi. Avstraliya markazi, oddiy tulki va uyning sichqonchasi bo'ylab keng tarqalgan. Markaziy va shimoliy hududlarda ko'pincha yovvoyi eshaklarning kichik podalari yoki bitta bitta kuygan tuyalar mavjud.
Cho'ldagi issiq soatda vaqtincha suv o'tkazmaydiganlar yaqinida ko'plab qushlar mavjud (to'tiqushlar, tarelsimon bezlar, pushti kokato, olmos barlari). Hasharotdir qushlar suvga muhtoj emaslar va cho'l hududlarida barcha suv manbalari (Avstraliyalik yuruvchilar, Avstraliya Slavalar) yashaydi. Haqiqiy Kararlar Avstraliya cho'liga kirmaganligi sababli, ularning ekologik shikishi, er ustidagi turmush tarziga mos keladigan va tashqi tomondan hayratda qoldirgan Slavkovning oilasi vakillari tomonidan olib borildi. Shuning uchun ularga "qo'shiq kuylash" deb nomlangan. Yassi chubby va tikuv tekisliklari, noyob oqishlarning noyob oqishi aholisi avstraliyalik isitgichda yashaydi. Buta palubaliptining qalinlarida - katta g'ildirak yoki o'tlar tovuqining katta zanjiri. Barcha cho'l yashash joylarida siz qora avstraliyalik qaroqlarni ko'rishingiz mumkin. Avstraliyalik cho'llarda sudralib yuruvchilar juda xilma-xil (billur, gekko, Atake, aspid). Ogohiya Avstraliyaning cho'llarida boshqa xilma-xillik va boshqa mintaqalar bilan taqqoslaganda erishilmoqda. Ko'p ilonlar, hasharotlar (chnerotelka qo'ng'izlari, qo'ng'izlar va boshqalar).
"Ko'lga kirish" degan ma'noni anglatadi - bu erda baliqchilik uchun ideal sharoit yaratib, okeandagi daryolar va ko'llar tarmog'i.
Darhaqiqat, Laykes-Abransdagi tatchda darhol yangi baliq va qisqichbaqalar sotgan ko'p baliq ovlash trubarlari edi. Viktoriyaning deyarli barcha bayramlari deyarli barchasi qayiqni ko'rishlari mumkin edi, ko'plab mehmonxonalarda baliqlarni kesish uchun stolli bir nechta mehmonxonalar bor.
Baliq bor joyda pelikanlar mavjud.
AVSTRALIYA (lotincha australis — Janubiy) — Janubiy yarim sharda joylashgan materik. Umumiy ma’lumot. Avstraliya shimoldan Janubga 10°4 gradus (York bo’rni) bilan 394 gradus (Janubiy- Sharqiy burun) janubiy kengliklar oralig’ida 3200 kilometrga, g’arbdan sharqqa 4100 kilometrga 113°05′ sharqiy uzunligi (Stip-Poynt bo’rni) bilan 153°34′ (Bayron bo’rni) sharqiy uzunliklar oralig’ida cho’zilgan. Maydoni 7682 ming kilometr kvadrat (Tasmaniya, kenguru, Melvill va bilan orollar bilann 7704,5 ming kilometr kvadratga yaqin). Avstraliya — materiklar ichida eng kichigi. Janubiy tropik chizig’i Avstraliyaning deyarli o’rtasidan kesib o’tadi. Materikni G’arb, shimol va Janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch okean dengizlari o’rab turadi. Qirg’oqlari unchalik egri-bugri emas, shimolda Karpentariya, Janubda katta Avstraliya qo’ltiqlari bor. Katta yarim orollari — shimolda Arnemlend va Keyp-York. Tasmaniya oroli Avstraliyadan kengligi 224 kilometrli base bo’g’ozi orqali ajralib turadi. Avstraliya shimolda yirik orollardan yangi Gvineya joylashgan. Avstraliyaning Sharqiy sohili bo’ylab behisob marjon orollaridan tashkil topgan katta to’siq rifi 2300 kilometr masofaga cho’zilib yotadi. Tabiati. Orografiyasi. Avstraliya relefining aksariyat qismi tekislik. Dengiz sathidan o’rtacha balandligi (215 metr) jihatidan Avstraliya materiklar ichida eng past. Yer yuzasi 95% ining mutlaq balandligi 600 metrdan oshmaydi. Yirik orografik qismlari: 1) G’arbiy Avstraliya yassi tog’ligi — o’rtacha mutlaq balandligi 400-500 metr, tizmalar va supa tog’lardan iborat; 2) Markaziy paettekislik — ko’p qismining mutlaq balandligi 100 metrga yetmaydi. Avstraliyaning eng past nuqtasi ham (-12 metr) o’sha yerdagi botiqda joylashgan Eyr ko’li yonida; 3) katta suvayirgich tizma (materik sharqida) — o’rtacha balandlikdagi ayrim-ayrim, cho’qqilari yassi tizma tog’lar. Avstraliyaning eng baland nuqtasi — Kossyushko tog’i (2230 metr) Janubdagi Avstraliya Alp tog’larida. Avstraliyaning hozirgi Relefi asosan kembriygacha bo’lgan davrda vujudga kelgan va keskin tektonik o’zgarishlarga uchramagan, yer yuzasi uzoq davrlar ichida yemirilib, natijada qoldiq tog’lar bilan birga keng tekisliklar vujudga kelgan. Katta suvayirg’ich tizma yemirilgan paleozoy burmali tog’lari o’rnida vujudga kelgan. Nallarbor tekisligida, moviy tog’larda, Barkli va Aterton platolarida karst relyef shakllari uchraydi. Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. Avstraliyaning aksari qismi Avstraliya platformasi oblastida joylashgan, Sharqiy qismi esa Sharqiy Avstraliya burmali geosinklinal mintaqasiga kiradi. Kembriydan avval vujudga kelgan platformaning materik zaminidagi kristall hamda metamorfik jinslari G’arbiy plato, Tasman yeri, G’arbiy Avstraliya qalqoni va boshqa joylarda yer yuzasiga chiqib qolgan; Sharqda (Markaziy pasttekislikning g’arbida) esa quruqlik va ko’l yotqiziqlari ostida ko’milib ketgan, shuningdek Sharqiy Avstraliya platformasida ham uchraydi. Yuqori paleozoyda va mezozoyning birinchi yarmida Avstraliya platformasi qadimgi Gondvana materigi bilan tutash bo’lgan. Uchlamchi davr oxiri va to’rtlamchi davrda ro’y bergan tektonik harakatlar Avstraliyani yangi Gvineya oroli, Malayya arxipelagining Sharqiy orollari va Tasmaniyadan ajratib yuborib, materikni hozirgi qiyofasiga keltirgan. Avstraliya platformasi oltin va polimetallga, temir rudasi va boksitga boy, Flinders tizmasida uran va radiy rudalari uchraydi. Avstraliya sharqida toshko’mir va qo’ng’ir kumir konlari bor. Katta artezian havzasi, Viktoriya shtati sohillarida neft va gaz topilgan. Iqlimi. Avstraliyaning shimoliy qismi (20° janubiy kenglikgacha) ekvatorial mussonli, o’rta katta qismi (20°-30° janubiy kengliklar oralig’i) tropik cho’l va Janubiy-g’arbiy chekkasi qishda yog’in ko’proq yog’adigan subtropik iqlimli mintaqalarga kiradi. Avstraliya Janubiy yarim shardagi eng issiq quruqlik, uning 2/3 qismi cho’l va chala cho’llardan iborat. Qirg’oqlardan materik ichkarisiga tomon yog’in miqdori tez kamayib boradi, lekin ko’p yillik yog’insiz davrlar bo’lmaydi. Yozda (dekabr — Fevral) quruqlik g’oyat qizib (temperatura 36° dan ortadi) materik ustida past bosim oblasti vujudga keladi, uning Janubiy chekkalaridagina baland bosim qaror topadi, shu sababli Janubiy g’arbda va Nallarbor tekisligida yogin tushmaydi. Temperaturaning mavsumiy o’zgarishi asosan tropik va subtropik mintaqalarning ichki rayonlarida ko’proq namoyon bo’ladi. Yanvar oyida 40° dan yuqori issiq temperaturalar shimoliy- g’arbda (Marbl-bar) bo’ladi. Mutlaq maksimum temperatura 53,1° Klonkarrida (Kvinslend) kuzatilgan. Mutlaq minimum temperatura Avstraliyaning ichki rayonlarida — 4,6°gacha tushadi. Faqat Avstraliya Alp tog’larida sovuq barqarorroq bo’lib turadi. U yerda — 22°gacha sovuq qayd qilingan. Tekisliklarda tuproqning yuza qatlami ahyon-ahyondagina muzlaydi. Yil davomida ikkita mavsum — quruq va yog’ingarchilik mavsumlari kuzatiladi. Murrey tekisliklarida momaqaldiroqli jalalar, Janubiy – Sharqdagi tog’larda musson yomg’irlari yog’adi. Sharqiy sohilning ko’p qismida iqlim tropik dengiz iqlimi, issiq. Shimolda yog’inlarni shimoliy-g’arbiy mussonlar keltiradi. Bu yerda yog’in sohilda 1500 millimetr, 10°— 20° janubiy kengliklarda 400-500 millimetr. Avstraliyada eng ko’p yog’in (2243 millimetr) Kernsda yog’adi. Eng kam yog’in (300-250 millimetr) materik g’arbida yog’adi. Katta suvayirg’ich tizmasi tinch okeandan esuvchi iliq va nam shamollarni to’sib, Avstraliyaning Sharqiy sohili va ichki rayonlarida yog’in taqsimotini murakkablashtiradi. Qishda (iyun— avgust) Avstraliyaning ayniqsa Janub va Janubiy-Sharqiy qismlari sovib (12°, 5°), yuqori bosim oblasti tarkib topadi. Ichki suvlari. Avstraliyaning 60% maydoni oqmas ichki havzaga, 7% Tinch okean va 33% Hind okeani havzasiga mansub. Avstraliyada oqar suvlar ko’p emas. Okeanga qo’yiladigan daryolar qisqa, tog’lardan boshlanadi, suv miqdori doimiy emas. Eng sersuv daryosi Murrey (Marri), yirik irmog’i — Darling. Ichki berk havzani kesib o’tuvchi quruq o’zan (Krik)lar ko’p, ularda faqat yog’ingarchilik vaqtlaridagina suv oqadi. Avstraliya cho’llaridagi suvlar sho’r. Yer osti suvlari ko’pincha minerallashgan, zaxirasi katta. Ular bir necha artezian havzada to’plangan, bunday suv 200 metr, ba’zan 500 metrgacha chuqurlikdan chiqadi. Sho’r ko’llar ichida eng yirigi Eyrning yozda maydoni ba’zan 15000 kilometr kvadratga yetadi. Undan Janubda Torrens, Gerdner, G’arbiy platoda Amadiyes ko’llari bor. Avstraliya yer osti suvlariga boy. Umumiy maydoni 4800 ming kilometr kvadratni tashkil qilgan 33 ta artezian havzasi mavjud; bulardan eng yiriklari — katta Artezian, Murrey, Morton-Klarens, Yukla, Offiser, Jorjina. Yer osti suvlaridan qurg’oqchil rayonlarda sug’orish, sanoat va transport ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Tuproq va o’simliklari. Avstraliyaning organik dunyosi bo’r davri o’rtalaridan boshlab boshqa quruqliklardan ajralgan holda rivoj topgan, shuning uchun flora tarkibida endemik turlar ko’p (75%). Avstraliya maxsus flora oblastini tashkil qilgan. Ichki Avstraliyaning katta qismi qumli va Toshloq cho’llar (katta qumli cho’l, Viktoriya va Gibson cho’llari) bilan band. Cho’llarni bo’z va jigarrang bo’z tuproqli, asosan evkalipt va akasiya butalaridan iborat tikanakli qalin chakalakzorlar bilan qoplangan chala cho’llar o’rab olgan. Bir oz sernamroq chala cho’llar butazor — skreblar bilan band. Chala cho’l va savannalardan tabiiy yaylov sifatida foydalaniladi. Bo’r davriga kadar Avstraliyaning Janubiy Amerika va Afrika bilan quruqlik orqali tutashganligini proteylar va ba’zi igna barglilarning umumiy oilaga mansubligi tasdiqlaydi. Shimol, Sharq, Janubiy-Sharq va Janubiy-g’arbda yog’in miqdori orta boradi va bu yerlarda qizg’ish-qo’ng’ir va qizil tuproqli savannalar uchraydi. Materikning shimoliy-sharqi doimiy yashil tropil o’rmonlar bilan, Janubiy-sharqi evkaliptli subtropik o’rmonlar bilan qoplangan. Chala cho’l va savannalar yaylov ahamiyatiga ega. Tovar mahsulot beruvchi o’rmonlar Avstraliya maydonining qariyb 2%ini tashkil qiladi. Hayvonot dunyosi. Avstraliya faunasi o’ziga xos bo’lganligidan uni alohida Avstraliya zoogeografik oblastiga ajratilgan. Avstraliya faunasida yuksak sut emizuvchi hayvonlar (odamlar chetdan keltirgan Dingo itidan tashkari) deyarli yo’q. Materikda mezozoy va uchlamchi davr faunasining vakillari hozirgacha saqlangan. Masalan, tuxum qo’yuvchi sut emizuvchilardan exidna va o’rdakburun, baliqlardan ikki xil nafas oluvchi tseratod, qopchiqli sut emizuvchilardan kenguru, ayiqlar (koala) va boshqalar. Avstraliyaning ko’p yovvoyi hayvonlari odamlarning xo’jalik faoliyati va tartibsiz ov qilishi natijasida kamayib ketgan. Avstraliya uchun tipik qushlar: kakadu to’tisi, emu tuyaqushi, katta oyoqli tovuqlar, qora oqqush, jannatqush, tovusdum va boshqalar. Yevropadan xonaki hayvonlar keltirilgan. Tabiat rayonlari. Avstraliyaning tekislik qismlaridagi subekvatorial, tropik va subtropik mintaqalarida geografik zonallik yaqqol ko’rinadi. Yillik yog’in miqdori 200-250 millimetr bo’lgan cho’l zonasi katta maydonni egallagan. Plato va yassi tog’liklar Toshloq cho’llardan iborat. Avstraliya Alp tog’larida balandlik landshaft mintaqalari aniq namoyon bo’lgan. Avstraliyaning tabiiy landshaftlari odamlar tomonidan juda o’zgartirib yuborilgan. Tabiatni qo’riqlash ko’proq Janubiy Avstraliyada yaxshi yo’lga qo’yilgan. Maunt Buffalo, Kossyushko, Saut-Uest (Tasmaniya oroli), Uayperfild va Uilsons-Promontori, Eungella va boshqa milliy parklari bor. Kashf etilishi va tadqiq qilinish tarixi. Avstraliya haqidagi dastlabki noaniq ma’lumotlar yevropaliklarga Portugal dengizchilari orqali 16-asrda yetib kelgan. Ammo Avstraliyaning shimoliy qismlarini ba’zi bir indonez qabilalari qadimdan bilishgan bo’lsa kerak. Avstraliyani 1606 yilda gollandiyalik V. Yanszon kashf qilgan va yangi Gollandiya deb atagan. Bir necha oydan so’ng ispaniyalik L. Torres Avstraliyaning Keyp-York yarim oroli shimolidagi bo’g’ozdan suzib o’tdi. Bu bo’g’oz keyinchalik uning nomiga qo’yilgan. Yava oroliga qatnab turgan golland dengizchilari 1640 yilda materikning g’arbiy, qisman shimol va Janub sohillarini kashf etgan. 1642 yilda Tasman Avstraliyadan janubroqda suzib, Tasmaniya orolni topdi va materikning Antarktidadan uzoqda joylashganligini isbot etdi. J. Kuk 1770 yilda A.ning Sharqiy sohillarini kashf etdi va uni yangi Janubiy Uels deb atadi. M. Flinders va N. Boden tadqiqotlari bilan Avstraliya Janubiy sohillarining kashf etilishi tugallandi. M. Flinders materikni Avstraliya (“Janubiy yer”) deb atadi va 19-asrdan shu nom bilan mashhur bo’lib qoldi. Avstraliyaning ichki qismi yevropaliklarning chorva mollari uchun yaylov va suv qidirish maqsadlarida o’rganiddi. Ko’pdan-ko’p geografik tadqiqotlar natijasida butun Avstraliyaning tabiat boyliklari asosan o’rganib bo’lindi. Bu esa qit’aning xo’jalik jihatdan tez o’zlashtirilishiga olib keldi. Keyingi vaqtlarda qazilma boyliklar qidirib topish borasida xususiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Avstraliyada Avstraliya davlati joylashgan.
AVSTRALIYA, Avstraliya Ittifoqi (Commonwealth of Australia)— Janubiy yarim shardagi davlat, Avstraliya materigi, Tasmaniya oroli va boshqa orollarda joylashgan. Maydoni 7,682 million kilometr kvadrat. Aholisi 19 million kishi (1999). Poytaxti — Kanberra shahri. Davlat tuzumi. Avstraliya — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo’stlik tarkibiga kiruvchi federal davlat. Avstraliyaning amaldagi Konstitusiyasi 1901 yilda qabul qilingan. Davlat tuzilishi shakli jihatidan — federatsiya. Davlat boshlig’i — Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), general-gubernator uning vakili hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat ikki palatali (vakillar palatasi va Senat) federal parlament. Vakillar palatasi (quyi palata) 3 yil muddatga, Senat (yuqori palata) deputatlari har bir shtatdan 6 yil muddat-har 3 yilda yangilanadi. General-gubernator va bosh vazir boshchilik qiladigan hukumat ijroiya hokimiyatni amalga oshiradi. Avstraliyaning har bir shtati o’z Konstitusiyasi, parlamenti va hukumatiga ega; Shtatlarning huquqlari cheklangan. Tabiati — Avstraliya (materik), Tasmaniya oroli. Aholisi. Avstraliya hozirgi aholisining asosiy qismi — Britaniya orollaridan ko’chib kelganlarning avlodlari — inglizlar, irlandlar, shotlandlar bo’lib, ular avstraliyaliklar millatini tashkil etadi. Tub joy aholi va duragaylar Avstraliya aholisining 1,5% ni tashkil etadi; ukrainlar, italyanlar, nemislar, greklar, gollandlar va boshqalar ham yashaydi. Bir necha yuz o’zbek bor. Rasmiy tili — ingliz tili. Aholining o’rtacha zichligi — 1 kilometr kvadratga salkam 2 kishi. Aholining 80% ga yaqini materikning Sharqiy va Janubiy-Sharqiy sohilida istiqomat qiladi; aholining — 2/3 qismi yirik shaharlarda yashaydi. Eng yirik shaharlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Tarixi. 18-asrgacha Avstraliya aborigenlari ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan. Yevropaliklardan birinchi bo’lib materikka golland dengiz sayyohlari V. Yanszon (1606) va A. Ya. Tasman (1642) kelganlar. Yangi qit’ani o’rganish uchun Angliya bir necha ekspedisiya, jumladan J. Kuk rahbarligidagi ekspeditsiyani yubordi (1770). 1788 yilda Avstraliya Angliya hududi deb e’lon qilindi. 19-asrning 20-yillaridan boshlab Avstraliyada qo’ychilik rivojlandi, 30-yillarda dastlabki sanoat korxonalari paydo bo’ldi. 19-asrning 2-yarmidagi “Oltin talvasasi” (1851-61) munosabati bilan ko’chib keluvchilar ancha ko’paydi. Angliya hukumati Avstraliyadagi mustamlakalarda boshlangan keng xalq harakati (oltin izlovchilarning 1854 yildagi Evrika qo’zg’oloni va boshqa isyonlar) tazyiqi ostida 1855 yilda ularning ko’pchiligiga o’zini o’zi boshqarish xuquqini berishga majbur bo’ldi. 1901 yil Avstraliyadagi mustamlakalar 6 shtatdan iborat federasiyaga — Avstraliya Ittifoqiga birlashtirildi va u dominion maqomini oldi. 1906 yilda unga Britaniyaning Papua mustamlakasi (yangi Gvineya orolining Janubiy-Sharqiy qismi), 1-jahon urushidan keyin esa (bu urushda Avstraliya qo’shinlari Britaniya armiyasi tarkibida jang qildi) Germaniyaning sobiq yangi Gvineya mustamlakasi (yangi Gvineya orolining shimoliy-sharqiy qismi) va Nauru oroli. (Millatlar Ittifoqi mandati ostidagi hudud sifatida) berildi. 2-jahon urushi vaqtida Avstraliya gitlerchilarga qarshi koalitsiya tarafida harakat qildi. 1945 yildan Avstraliya — BMT a’zosi. Urushdan keyin Avstraliya Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo’stlik tarkibida qolgan holda mustaqil davlatga aylandi. Urushdan keyin deyarli doimo hokimiyat tepasida burjua partiyalari — Liberal va agrar (1975 yildan milliy agrar) partiyalari koalitsiyasi bo’ldi. Faqat 1949 yilgacha, 1972-75 yillarda va 1983 yilda hukumatni leyboristlar tuzdi. Bu partiya tashki va ichki siyosatda mustaqil yo’ldan borish uchun bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. Avstraliya hukumati Nauru (1968) va Papua yangi Gvineya (1975) ga mustaqillik berishga majbur bo’ldi. 1991 yilda Avstraliya bilan O’zbekiston Respublikasi o’rtasida diplomatiya munosabatlari o’rnatilgan. Milliy bayrami — Avstraliya kuni (26 yanvar). Siyosiy partiya va kasaba uyushmalari. Avstraliya milliy partiyasi, 1916 yilda tashkil etilgan; Avstraliya Liberal partiyasi, 1944 yilda tuzilgan; Avstraliya leyboristlar partiyasi, 1891 yilda tashkil etilgan; Avstraliya demokratlari partiyasi, 1977 yilda tashkil etilgan. Avstraliya kasaba uyushmalari kengashi 1927 yilda tuzilgan. Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi. Xo’jaligi. Avstraliya — yuksak darajada rivojlangan industrial agrar mamlakat. Iqtisodiyotda yirik monopoliyalar hukmron, xorijiy sarmoya, asosan AQSh va Buyuk Britaniya sarmoyasi kata mavqega ega. Avstraliya temir ruda, boksit, rutil, qo’rg’oshin, jun, shakarqamish mahsuloti eksport qilish sohasida yetakchi o’rinda, ko’mir, rux, mis, marganes, bug’doy, go’sht eksport qilishda oldingi o’rinlardan birida turadi. Sanoati. Avstraliya sanoati yalpi milliy mahsulotning 30% ni beradi. Uning asosiy tarmoqlari: konchilik, metallurgiya, kimyo, mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil sanoat. Asosiy energetika resurslari — ko’mir va tabiiy gaz. Issiklik elektr stansiyalari elektr energiyaning 80% ga yaqinini hosil qilib beradi. 1994-95 yil 155 milliard. kVt-s elektr energiyasi hosil qilingan. Eng katta temir ruda havzasi — G’arbiy Avstraliyadagi Pilbara koni, rangli metall rudalari, asosan Broken-Xill (Yangi Janubiy Uels) va Maunt-Ayza (Kvinslend), boksitlar Ueypa koni (Kvinslend) va gov (shimoliy hudud) dan qazib olinadi. 1994-95 yili 11 million tonna temir rudasi, 202 million tonna toshko’mir, 32,9 million tonna neft, 20,7 millird kub-metr tabiiy gaz, 256 tonna oltin qazib olingan. Sanoatda mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, neft kimyosi (oltin-gugurt kislotasi, mineral o’g’itlar) va neftni qayta ishlash tarmoqlari ustunlik qiladi. 1994-95 yil 6,2 million tonna po’lat, 237 ming tonna mis, 211 ming tonna qalay, 1,2 millon tonna alyuminiy va 360 mingga yaqin avtomobil ishlab chiqarilgan. Oziq-ovqat sanoati ko’proq eksportga (go’sht, un, qand-shakar, sariyog’-pishloq, pivo, vino) moslangan. To’qimachilik, tikuvchilik, poyabzal korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Vullogong — Port-Kembla, Nyukasl, Jilong, Kuinana port-sanoat majmualari shakllangan. Qishloq xo’jaligi. Avstraliya — yirik yer egaligi mamlakati. Foydalaniladigan yerlarning 80% dan ortig’i yirik yer egalari qo’lida. Fermalar sertovarligi, mexanizatsiyalashuvi va ixtisoslashuvi bilan ajralib turadi. Qishloq xo’jaligi mahsuloti qiymatining 60% dan ko’prog’ini chorvachilik beradi. Qo’ylar 174 million, qoramol — 24,1 millon boshni tashkil etadi. Qo’ychilikning asosiy rayonlari — Janubiy-Sharqiy va Janubiy – g’arbiy sohil; sut yetishtiruvchi rayon Janubiy- Sharqiy sohil, go’sht yetishtiruvchi rayon mamlakat sharqi va shimoli. Salkam 15 millon gektarga ekin ekiladi, shundan 1,5 million gektari sug’oriladi. Asosiy ekinlar — bug’doy (hosili yiliga o’rtacha 14,3 millon tonna) va shakarqamish, shuningdek arpa, suli, supurgi, jo’xori, sholi, makkajo’xori, kartoshka, paxta, tamaki, uzum, mevali daraxtlar. Bir yilda o’rtacha 3,7 millon. tonna shakar xom ashyosi, 3,7 million tonna go’sht, 720 ming tonna jun yetishtiradi. Transporti. 1996 yilda avtomobil yo’llari 900 ming kilometr, jumladan qattiq qoplamali yo’llar — 420 ming kilometr, temir yo’l — 40,6 ming kilometrni tashkil qildi. Asosiy dengiz portlari — Sidney, Melburn, ixtisoslashtirilgan portlar — Portxedlend, Dampir (temir ruda jo’natish). Xalqaro aeroportlari: Sidney, Melburn, Pert, Darvin. Tashqi savdosi. Eksportda qishloq xo’jaligi mahsulotining ulushi 30%, mineral xom ashyo 27,8% va tayyor sanoat mahsulotlari 20% ni tashkil etadi. Tayyor iste’mol mollari, asbob-uskunalar, neft chet eldan keltiriladi. Asosan Yaponiya, AQSh, Buyuk Britaniya bilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi — Avstraliya dollari. Tibbiy xizmati. Davlat kasalxonalaridan tashqari tibbiy xizmat asosan xususiy shifokorlar tomonidan ko’rsatiladi. Shifokorlar soni 18 ming (721 kishiga 1 shifokor). Shifokorlarni universitetlarning 8 tibbiyot fakulteti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va madaniy-ma’rifiy muassasalari. Avstraliyada bolalarga 6 yoshdan 15 yoki 16 yoshgacha (har bir shtatda har xil) majburiy ta’lim beriladi. Tub joy aholining 40% savodsiz. Davlatga va xususiy shaxslarga karashli maktablar bor. Oliy ta’lim — pulli. Avstraliyada 26 universitet, 35 kollej bor. Eng yirik oliy o’quv yurtlari: Sidney, Adelaida, Melburn universitetlari, Adelaida, Melburn texnika institutlari. Bir qancha akademiyalar, shu jumladan Avstraliya Fanlar Akademiyasi, ilmiy tadqiqot institutlari va ilmiy jamiyatlar bor. Eng yirik kutubxonalar: Kanberradagi Milliy kutubxona, Sidney universiteti kutubxonasi va boshqalar. Muzeylar: Avstraliya muzeyi (Sidney), Viktoriya shtatining Milliy galereyasi (Melburn) va boshqalar. Matbuoti, radioeshittirishi, teleko’rsatuvi. Avstraliyada 70 dan ko’proq kundalik gazetalar. (10 asosiy gazetaning tiraji — 5 million nusxadan ziyod) va 592 boshqa davriy nashrlar chiqadi. Kundalik “Gerald-san Nyus piktorial” (“xabarnoma — Quyosh”, 1990 yildan), “Sidney Morning Gerald” (“Sidney tong xabarnomasi”, 1831 yildan) eng salmoqli gazetalar hisoblanadi. Asosiy axborot agentligi — Ostrelian Assoshieyted press (1935 yilda asos solingan). 100 radiostansiya va 85 telemarkaz ishlaydi. “Ey-bisi” va “Ey-bi-es” umummilliy teleradioeshittirish kompaniyasi mavjud. Radioeshittirishlar 1923 yil, teleko’rsatuvlar 1956 yildan yo’lga qo’yilgan. Adabiyoti. Avstraliya adabiyoti ingliz tilida (aborigenlarning o’z yozuvi yo’q). 19-asrning 1-yarmida metropoliya adabiyoti ta’sirida rivojlandi. Milliy realistik adabiyot 90-yillardagi ijtimoiy siyosiy yuksalish muhitida yuzaga keldi. Unga T. Kollinz, X. Louson va boshqalar asos soldi. 1-jahon urushi voqealari Avstraliya adabiyotining yanada ravnaq topishiga ko’maklashdi. Bu davr asarlarida jabrzulm fosh qilindi, aborigenlarning fojiasi aks ettirildi (K. S. Prichard, X. X. Richardson, E. V. Palmer, K. Tennant, B. Penton va boshqalar). A. Marshall, J. Morrison prozasida, B. Adamson, M. Gilmor poeziyasida jamiyat nuqsonlari tanqid qilindi, milliy mustaqillik g’oyalari tarannum etildi. Irqiy kamsitish adiblarning muhim mavzuidir. Bunga F. B. Vikersning “Sarob” (1955), D. Kyuzekning “Quvg’indagi quyosh” (1955) va “Qora chaqmoq” (1964), G. Keysining “Snoubol” (1958), D. Styuartning “Yendi” (1959), M. Dyurekning “Uni saqla, ona yurtim” (1955) asarlari va boshqa asarlar misol bo’ladi. Dramaturgiyada hozirgi zamon muammolariga murojaat etilgan: A. Terner, S. Lokk-Elliot, K. Dankan, D. Kyuzek, O. Grey, R. Louler, M. Brend pyesalari. Me’morligi. Avstraliyada me’morlik 18-asr oxirlarida ingliz klassisizmi va yangi gotikasi ruhida rivojlana boshladi. 19-asrning 2-yarmidan Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida shaharlarida to’g’ri burchakli ko’p qavatli uylar qurildi. 20-asrning 20-yillaridan Avstraliya me’morligida yangi oqimlar, asosan konstruktivizm yoyila boshladi (poytaxt Kanberra, 1913— 1927, me’mor U Griffin). Zamonaviy inshootlar orasida Sidneydagi opera teatri (me’mor G. Zaydler), Melburndagi Olimpiada stadioni (1956) va boshqalar diqqatga sazovor. Tasviriy san’ati. Avstraliya badiiy madaniyati ikki ilk asosga ega. Ularning biri aborigenlar san’ati (o’ymakorlik, bumeranglarga naqsh solish, g’orlardagi qoya toshlarda inson qiyofasini tasvirlash), ikkinchisi — yevropacha madaniyat. 18-asrning oxiri — 19-asrning boshlarida Avstraliya tabiatining aynan aniq tasviri (K. Martene, A. L. Byuvelot), hajviy grafika (S.T.Xill) paydo bo’ldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida hayotiy rangtasvir milliy maktabi rivojlandi (rassomlar J. U. Lambert, F. Mak-Kabin, N. Kunixon, haykaltarosh P. Dadsuel). 20-asrning 40-yillarida aborigenlarning yangi san’ati vujudga keldi (Namatjir va Parerulya oilalari). Musiqasi. Avstraliya tub joy aholisining musiqiy xalq ijodiyoti oddiy usullar jo’rligida raqsga tushib, qo’shiq aytishdan iborat: cholg’u asboblari — qayroq, dovul, dijeridu va shu kabilar 18-asr oxirlaridan yevropacha musiqa rasm bo’la boshladi. 1847 yilda Sidneyda A. Natanning “Avstriya don joni” degan birinchi Avstraliya operasi sahnalashtirildi. Adelaida, Melburn, Sidney, Brisben, Kanberra, Xobartda konservatoriyalar bor. Avstraliya musiqa arboblari — kompozitorlardan A. Xill, J. Antil, A. Benjamin, dirijyor B. Xeyntse, skripkachi B. Kimber, xonandalar N. Melba, X. Bleyr va boshqalar. Teatri. Avstraliyada dastlabki spektakllar 18-asrning 80-yillarida ko’chib kelgan yevropaliklar tomonidan qo’yilgan. 19-asrning 30-40-yillarida Sidney va boshqa shaharlarda doimiy ishlovchi teatrlar barpo etildi. Milliy teatrning shakllanishida 20-asrning 10-30-yillarida adabiy-teatr birlashmalari ko’mak berdi, ular asosan mamlakatda yaratilgan pesalarni sahnalashtirdilar (K. S. Prichard, L. Esson, U. Mur, K. Uotson). Avstraliyaning “Odd tout”, “Independent tietr” yetakchi milliy teatrlari tijorat teatrlariga (“Tivali” va boshqalar) qarama-qarshi turadi. Yangi teatrlar deb atalgan yarim professional teatrlar ham ishlab turibdi. Kinosi. Mamlakatda kino ishlab chiqarish 1900-yilda boshlandi. 70-yillarda Avstraliya kinoni rivojlantirish federasiyasi tuziddi. Hujjatli kino ommalashgan. Melburndagi Davlat ilmiy va sanoat tadqiqotlari tashkiloti ilmiy filmlar chiqaradi.
Avstraliya sayyoramizning janubiy va sharqiy yarim sharlarida joylashgan. Dunyodagi eng kichik qit'a Yerning quruqlik massasining atigi 5% ni egallaydi. Qit'aning orollar bilan maydoni 7 692 024 km². Shimoldan janubga uzunligi 3,7 ming km, g'arbdan sharqqa esa taxminan 4 ming km.
Sohil chizig'i 35 877 km ga cho'zilgan va biroz chuqurlashtirilgan. Karpentariya ko'rfazining suvlari qit'aning shimoliy qirg'og'i hududiga chiqadi va Keyp-York yarim oroli asosiy qirg'oq chizig'i fonida sezilarli darajada chiqib turadi. Asosiy koylar Avstraliyaning janubi-sharqida joylashgan.
Ko'pchilik ekstremal nuqtalar qit'alarga quyidagilar kiradi:

• 
  shimolda - Coral va Arafura dengizlarining suvlari bilan yuvilgan Keyp York;
  
• 
  janubda - Tasman dengizi suvlari bilan yuvilgan Cape Saunt Point;
  
• 
  g'arbda - suv bilan yuvilgan Cape Steep Point Hind okeani;
  
• 
  sharqda - Tasman dengizi suvlari bilan yuvilgan Cape Bayron.
  

Avstraliyaga tegishli eng katta orol Tasmaniya. Uning umumiy maydoni 68 401 km². Shimoliy qirg'oqdan tashqarida Groote oroli, Melvil va Baturst, shuningdek yirik orollar Derk Hartog g'arbda va Freyzer sharqda. Materik sayozlari ichida Kenguru, King va Flinders orollari joylashgan.
Buyuk to'siq rifi bebahodir tabiat yodgorligi materikning shimoli-sharqiy chizig'i bo'ylab joylashgan. U kichik suv osti va yer usti orollari klasterlarini, shuningdek, o'z ichiga oladi Marjon riflari. Uning uzunligi 2000 km dan ortiq bo'ladi.
Shimolda, gʻarbda va janubda Avstraliyani Hind okeani, sharqda esa Tinch okeani yuvib turadi. Bundan tashqari, qit'ani to'rtta dengiz: Timor yoki Orange, Arafura, Tasmanovo va Coral suvlari yuvib turadi, bu butun yil davomida butun dunyodan sayyohlarni jalb qiladi.