Avt asos va ul asb naz doc

2.O’lchashlar. O’lchash turlari. 
O’lchash - fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik vositalar yordamida 
aniklash. 
Kup xollarda o’lchash jarayonida ulchanayotgan kattalikni shunday fizik kattalik bilan 
takkoslanadiki, unga 1 ga teng bo’lgan qiymat beriladi va u fizik kattalik birligi yoki o’lchov 
birligi deyiladi. 
O’lchash natijasi - kattalikning o’lchash usuli bilan, masalan kattalikni o’lchov birligi 
bilan takkoslash usuli yordamida topilgan qiymatidan iborat. O’lchash natijasini tenglama 
kurinishida quyidagicha yozish mumkin: 
q
U
Q
ёки
q
Q
U
⋅
=
=
bunda Q - ulchanayotgan fizik kattaliq U - o’lchash natijasi yoki ulchanayotgan kattalikning son 
qiymati, q - fizik kattalik birligi. 
Bevosita o’lchash deb shunday o’lchashga aytiladiki, unda 
ulchanayotgan kattalikning izlanayotgan qiymati tajriba ma'lumotlaridan bevosita aniklanadi. 
Masalan, temperaturani termometr bilan, bosimni manometr bilan, uzunlikni chizgich bilan 
o’lchash va xokazo bevosita o’lchashdan iborat. Bevosita o’lchash tenglamasi quyidagi 
kurinishiga ega: 
n
C
Q
бев
⋅
=
bunda, Qbev - ulchanayotgan kattalikning uning uchun kabo’l kilingan o’lchov birliklaridagi 
qiymati; S - rakamli xisoblash kurilmasi shkalasi bo’llinmalarining yoki bir marta kursatishining
ulchanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati; n- shkala bo’linmalarining xisobida indikatorli 
kurilma buyicha olingan sanoq 
Bilvosita o’lchash deb shunday o’lchashga aytiladiki, unda o’lchash natijasi 
ulchanayotgan kattalik bilan ma'lum munosabat yordamida boglangan kattaliklarni bevosita 
o’lchashga asoslangan bo’ladi. Bilvosita o’lchash tenglamasi quyidagi kurinishga ega: 
)
,...,
,
(
2
1
n
бев
бил
Q
Q
Q
f
Q
=
bunda, Q
bil
- ulchanayotgan kattalikning izlangan qiymati; 
Q 1 ,Q 2, …, - bevosita ulchanadigan kattaliklarning son qiymatlari. 
Bevosita o’lchashga utkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning qarshiligi, 
uzunligi va kundalang kesimini yuzi buyicha topish; jism zichligini uning massasi va xajmini 
o’lchash natijasi buyicha topish va boshkalar misol bo’la oladi. Bilvosita o’lchashlar bevosita 
o’lchashlarning iloji bo’lmagan ishlab chikarish jarayonlarini nazorat kilishda keng kullanadi. 
Birlashtirib o’lchash bir nomli kattaliklarni bir vaktda o’lchashdan iboratki, unda izlangan 
kattaliklarning qiymatlari bevosita o’lchashda xosil kilingan tenglamalar sistemasidan topiladi. 
Bir vaktda ikki yoki bir necha nomli turli kattaliklarni, ularning orasidagi funktsional 
munosabatlarni topish uchun olib borilgan o’lchashlar birgalikda o’lchash deyiladi. Jumladan 
o’lchash rezistorining 200 S dagi elektr qarshiligi va temperatura koeffitsientlari uning
ma'lumotlari buyicha topiladi. 
O’lchashlar yana mutlak va nisbiy o’lchashlarga bo’linadi. 
Bevosita baxolash usuli ulchanayotgan kattalik mikdrini bevosita o’lchash asbobining 
xisoblash kurilmasi buyicha bevosita topish imkonini beradi. Masalan, bosimni prujinali 
manometr bilan, massani siferbatli tarozida, tok kuchini ampermetr bilan o’lchash va xokazo.
Bu usulda o’lchash anikligini uncha katta bo’lmasa xam, o’lchash jarayonining tezligi uni 
amalda kullanishda tengi yuk usulga aylantiradi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

Differentsial usul ulchanayotgan va ma'lum kattaliklarning ayirmasini o’lchashni 
harakterlaydi. Masalan, gaz aralashmasi tarkibini xavoning issik utkazuvchanlik buyicha 
o’lchash. 
Nol (kompensatsion) usul ulchanayotgan kattalikni qiymati ma'lum bo’lgan kattalik bilan 
takkoslashdan iborat, ammo ular orasidagi ayirma ma'lum kattalikni o’zgartirish usuli bilan 
nolga keltiriladi. Potentsiometrlar, muvozanatlashtirilgan kupriklar va boshkalar nol usulga 
asoslangan asboblarga misol bo’la oladi. Nol usul o’lchashning yukori anikligini ta'minlaydi.