Аvtоmоbil trаnspоrti vа trаnspоrt tizimlаri ekspluаtаtsiyasi” fаkultеti “аvtоmоbil trаnspоrti ekspluаtаtsiyasi” kаfеdrаsi «Tаsdiqlаymаn»

Marka	Tashqi ko’rinishi	Yelimning asosi	Qovushqoqlik, PaS	Saqlash muddati, sutka	Ishchi haroratlar
Vazifasi
D-1A TU 6-01-969-79	Qizil pasta	PVX-plastizol	(3-6) 10^3	2	-60-100	Havo filtrlarining chetki qopqoqlarini quyib olish
D-4A TU 6-01-749-82	Kulrang pasta	O’sha	(80-100)x 10^3	2	-60-100	Payvand choklarni jipslash
D-7F TU 6-01-749-82	Och sariq pasta	PVX-plastizol, epoksid qatron	(11-20)x 10^3	2	-60-130	Karton qopqoq-larni moy filtri elementlaridagi filtrlovchi parda bilan yopishtirish
D-11-A TU 6-01-538-76	Kulrang pasta	O’sha	(65-100)x 10^3	1	-60-100	Tagini korroziyadan va shovqindan himoyalash
GIPK-133 TU 6-05-1708-80	Kulrang pastasimon	PVX, epoksid qatron, to’ldirgich	(50-80)x 10^3	10kun	-60-70	“Jiguli” avtomobili kuzovining po’lat detallarini yopishtirish
PF-1A TU 6-01-874-776	Kulrang pasta	PVX, epoksid qatron,	-	3	-40-70	O’sha “Volga” avtomobili uchun
GIPK-134 TU 6-05-251-18-82	Oq pasta	PVX, epoksid qatron,	-	1	-60-65	Silikat shishadan tayyorlangan yorug’lik tarqatuv-*chilarni optic elementlarning reflektoriga yopishtirish

5-ilоvа
AKRIL KISLOTASINING HOSILALARI ASOSIDAGI YELIMLAR VA JIPSLAGICHLAR


Erkin kislorod bo’lmagan anaerob sharoitda qotadigan yelimlar va jipslagichlar turlicha qovushqoq suyuqlik bo’lib, devorlari havo o’tkazuvchi idishda uzoq vaqt saqlanib turishi mumkin. Bunday yelim rezbali, tsilindr yoki yassi yuzalar orasidagi tirqishga tushganda tez polimerlanadi. Qotgan yelimlarning suvga, moylar va benzinlarga, titrashlarga chidamliligi katta. Bolt va gayka o’z-o’zidan bo’shab ketishiga samarali qarshilik ko’rsatadi, avtomobil agregatlaridagi rezbali birikmalarni ishonchli jipslaydi (2.6-jadval).
2.6-jadval
Anaerob jipslagichlar va yelimlarning xuxusiyatlari

Marka	Tashqi ko’rinish	Berkitiladigan tirqish, mm	Qovushqoqlik PaS	Saqlash muddati, kun	Ishchi haroratlar	Vazifasi
Anaterm 8K TU 6-01-2-276-84	Yashil, qovushqoq suyuqlik	0.5	(15-30)x10^3	12	-60-150	Rezbalar va flenetslarni jipslash
DN-1 TU 6-01-1212-79	Sariq suyuqlik	0.15	100-150	12	-60-120	Silindr birikmalarni muhim qilish
DN-2 TU 6-01-1212-79	O’sha	0.3	(10-30)x10^3	6	-60-150	Rezbalarni qotirish (to’xtatib qo’yish)
Unigerm-6 TU 6-01-1285-84	Qizil suyuqlik	0.3	(10-30)x10^3	12	-60-200	Rezbalarni qotirish va jipslash
Unigerm-7 TU 6-01-1312-85	Ko’k-yashil suyuqlik	0.15	100-200	12	-60-150	Silindr birikmalarni muhim qilish
Unigerm-8 TU 6-01-1326-86	Yashil, qovushqoq suyuqlik	0.45	(8-25)x10^3	12	-60-150	Rezbalarni jipslash
Unigerm-9 TU 6-01-1326-86	Ko’k suyuqlik	0.3	(10-30)x10^3	12	-60-150	Rezbalarni to’xtatish (qotirish)
Kvant-401 TU 6-01-2-731-84	Rangsiz, yashilsimon suyuqlik	0.1	13-17	6	-60-120	Shishalarni yopishtirish
Anaterm-104 TU 6-01-2-765-85	Birjinsli sariq suyuqlik	0.1	13-17	6	-60-120	O’sha
PK-8 TU 6-01-2-789-86	Sariq suyuqlik	0.3	7-12	12	-60-200	G’ovakli quymalarni jipslash

Tsianakril kislotaning monomer efirlari asosidagi yelimlar yopishtirish qobiliyati (xususiyati) baland. Ularni metallarga, shisha, yog’och, rezina va plastmassalarga ishlatish mumkin. Bu yelimlar tarkibida eritgich va qotirgich bo’lmaydi, yopishtirish vaqtida bosimni talab qilmaydi. Qisqa vaqt ichida havodagi va yopishtirilayotgan yuzalardagi namlik hisobiga qotadi. Ularning asosiy xususiyatlari 2.7-jadvalda.
2.7-jadval
Tsianakril yelimlarning xususiyatlari

Marka__Tashqi_ko’rinish__Yelimning_asosi__VZ-1_qovushqoqligi'>Marka	Tashqi ko’rinish	Yelimning asosi	VZ-1 qovushqoqligi	Saqlash muddati, kun	Ishchi haroratlar, ^0C	Vazifasi
Tsiakrin A TU-09014-1441-72	Rangsiz yoki sarg’ish suyuqlik	Modiflangan efirtsianakril kislota	3	12	-60-80	Kauchuklar, termoplastlarni yopishtirish
Tsiakrin PP TU 6-09-14-1408-75	O’sha	O’sha	15-20	12	-60-80	Metal, chinni, keramika buyumlarni yopishtirish
Tsiakrin EBA TU 6-09-14-1556-73	-	-	-	-	-	Termoplastlar, PVX, polistrol va boshqalarni yopishtirish
Tsiakrin EO TU 6-09-14-1240-75	-	-	3	12	-	Metallarni yopishtirish
TK 200 TU 6-01-1241-80	Rangsiz, tiniq suyuqlik	-	20	6	-60-130	O’sha
TK 201 TU 6-01-1241-80	-	-	500-200	6	-	G’ovak materiallarni yopishtirish
KM 201 TU 6-01-1241-80	-	-	-	6	-196-120	O’sha
KM 203 TU 6-01-1241-80	Sariq, qovushqoq suyuqlik	-	1000-3000	6	-100-120	O’sha

6-ilоvа
KAUCHUKLAR ASOSIDAGI YELIMLAR VA JIPSLAGICHLAR
Avtomobil sanoatida rezina yelimlar keng ko’lamda ishlatiladi. Ular yordamida rezina zichlamalar metallga yopishtiriladi, shovqin yutgich panellar, pardozlovchi materiallar, interior materiallari yopishtiriladi.
Polixlorprenli kauchuk asosidagi yelimlar ko’p materiallarga yaxshi yopishadi, lekin faqat rezinalar uchun ishlatganda ishonchli yopishadi.
Natural kauchuklar asosidagi yelimlar ham qo’llanadi, lekin ular benzin va moylar ta’siriga chidamsizroq, haroratbardoshliligi ham past.
Avtomobil sanoatida polisiloksan asosidagi vulkanlanuvchi jipslagichlar qo’llanadi. Ularning boshqacha nomi – “suyuq qistirma”. Bunday “qistirma”lar tsilindrlar bloke kallagidagi qistirmadan boshqa hamma, qo’zg’almas birikmalardagi qattiq qistirmalar o’rnini egallashi mumkin. Ular vulkanlangan holatda sovuqqa, issiqqa chidamli bo’ladi, korroziyaga, moylar ta’siriga chidamli, titrashlarni yutadi. Polisilikonsan asosidagi vulkanlanuvchi jipslagichlar minus 60⁰C dan plus 250⁰C oraliqda ishlay oladi, shuning uchun blok kallagining qattiq qistirmasi mahalliy shikastlanganda, uning o’rniga polisilikon qistirmadan foydalanib turish mumkin. Bu jipslagichlarning markalari: 51-G6, 51-G8, UN-25, KLT-75, Elastosil 137-83, UM-1 va boshqalar.
Poliizobutan asosidagi qurimaydigan jipslagichlar uzoq vaqt xizmat qiladi, har qanday shakldagi qirralarni jipslay oladi, surkagan zahoti ishga tushirish mumkin. Ishlash jarayonida plastic surkama (zamazka) xususiyatini saqlab qoladi. (2.8-jadval).
Bitum asosidagi yelimlar va jipslagichlar tirashni va shovqinni yutadi. Bular (BMP-1) yelimlar va jipslagichlar ichida eng arzoni, avtomobil kuzovi tagini, kapotlar ostini korroziyadan saqlashga ishlatiladi.
2.8-jadval
Qurimaydigan va vulkanlovchi jipslagichlarning xususiyatlari

Marka	Tashqi ko’rinishi	Yelimning asosi	Saqlash muddati	Ishchi haroratlar	Vazifasi
51-G6 GOST 23744-79	Qora plastmassa	Poliizobutilen	6	-50-90	Oynalarni jipslashtirish
51-G7 GOST 24025-80	Kulrang yoki yashil plastmassa	O’sha	6	-50-90	Kuzov detallarini tutash joylaridagi tirqishlarni va teshiklarni jipslash
UN-25 TU 6-10-1284-86	Yumshoq qora massa	Fenolli qatron	6	-60-200	O’sha
BMP-1 TU 6-10-882-83	Yumshoq qora massa	Bitun	6	-60-130	Kuzov va kapotlar tagiga qoplash
KLT-75 TU 38-103-606-86	Oq pasta	Silaksan kauchuk	12	-60-250	Dvigatel uzellari orasini qattiq qisrirmasiz jipslash
Elastilol 137-83 TU 6-02-1237-83	O”sha	O’sha	12	-60-250	O’sha
UM-1 TU 6-10-1132-76	Kulrang pasta	Polimerlangan zig’ir moyi	12	-60-150	Payvand choklarni jipslashtirish
Suv to’xtatadigan pasta TU 6-10-1230-87	Qora massa	Bitun	12	-60-130	Kuzovning payvand choklariga surkash (suv kirishini oldini olish)

7-ilоvа


AVTOMOBILSOZLIKDA YELIMLAR VA JIPSLAGICHLARDAN FOYDALANISH
Keying vaqtlarda avtomobillarni ishlab chiqarishda yelimlar va jipslagichlardan keng ko’lamda foydalanilyapti. Ularning yaxshi xususiyatlari sababli, qo’llash yanada ko’payadi. Masalan, anaerobli jipslagichlarning to’xtatish samarasi prujinali shayba kabi boshqa texnik vositalaridan ancha ustun turadi. Ular dvigatelning blokidagi shpilkalarni yaxshi qotiradi va x.k. kerterning poddon-bloki singari flanetsli birikmalarni jipslashtirish uchun silikanli jipslagichlar (suyuq qistirma) qo’llanadi. Bunday zichlama tutashuv joyida shakllanib, flanetsli birikmalarni ishonchli jipslashtiradi.
Kapot va yukxona qopqog`ining paneli plastizil turdagi yelimlar bilan yopishtiriladi.
Akrilatli yelim, orqali ko`rsatuvchi oyna (ko’zgu)ni avtomobilning old oynasiga yopishtirish uchun ishlatiladi.
Avtomobilni ta`mirlash turli amallardan tashkil topadi va maxsus uskunalar hamda yuqori malakali mutaxassislar bo’lishini talab etadi. Masalan, kuzov detallarini ta`mirlashda payvandlash va qalaylash ko`p qo`llanadi. Yeyilgan joylarni va rezbalar ishdan chiqqan joylarni ta’mirlashda ta’mirlash vtulkalari presslab o’rnatiladi. Bundan tashqari payvand choklar-korroziya o’chog’idir. Payvandlab ta’mirlangan detal zavod tayyorlagan detalga qaraganda ancha kam xizmat qildai. Aytilgan kamchiliklarning hammasini yelimlar va jipslagichlar yordamida bartafar etish mumkin.
Yelimlardan foydalanib ta’mirlashda eng ko’p qo’llanadigan texnologik jarayon tormoz ustqo’ymalarini yopishtirishdagidek kechadi (VS-10T yelimi) [9,16,17].
Titrashlar va zarbali yuklamalar ta’sirida rezbali birikmalar bo’shashib qolishiga qarshi “Unigerm” va “Anaterm 8K” anaerob jipslagichlar ishlatiladi [9].
Kuyib ketgan glushitelni EPK-11 markali epoksid-kauchukli bo’yoq bilan ta’mirlash mumkin. Uni benzobakni ta’mirlashda ham ishlatish mumkin, chunki bu bo’yoq benzinga chidamli. Oynalar va kuzovni jipslashtirish uchun “gerlen AG” jipslagich ishlab chiqariladi. U kuzov oynalarining rezina zichlagichlarini suv va chang kirishiga qarshi jipslashtiradi, kuzovning ichkarisidagi turli nozichliklarga ishlatiladi.
8-ilоvа
XAVFSIZLIK TEXNIKASI VA ATROF MUHITNI HIMOYALASH
Yelimlar va jipslagichlarning aksari zaharli va yonuvchan bo’lgani sababli, ular bilan ishlaganda xavfsizli qoidalariga rioya qilish lozim.
Uretanli va epoksidli yelimlarning qotirgichlari – izotsianat va polietilenpoliamin eng zaharli hisoblanadi. Birinchisi nafas yo’llarining shilliq pardalarini qo’zg’aydi va umumiy charchoqni keltirib chiqarsa, ikkinchisi teriga uzoq vaqt ta’sir qilganda yarali dermatitga o’xshagan shikast hosil qiladi, ko’zga tushsa yiringli konyuktivit keltirib chiqaradi. Epoksid qatronlar teriga uzoq vaqt ta’sir qilganda, eczema va dermatit paydo qiladi.
Modifikatsiyalangan fenolformaldegidli qatronlar asosidagi yelimlar nisbatan kam zaharli, chunki tarkibida erkin fenol miqdori kam.
Akril qatronlarning hosilalari asosidagi yelimlar – anaerob jipslagichlar va tsianakrilat yelimlar kam zaharli. Rezinali yelimlarning zaharliligi eritgichga qarab bo’ladi.
Yelimlar bilan ishlash havoni tortib, kiritib shamollatiladigan xonalarda bajarilishi kerak. Yelim kompozitlarni tayyorlash va surkash havosi tortib chiqariladigan shkafda bajarilishi kerak. Bunda havo tezligi 0,7 m/s dank am bo’lmasligi kerak. Yelimlar bilan ishlanadigan joylarda chekish va ovqatlanish taqiqlanadi.
Organic eritgichlar va ba’zi yelimlar yonuvchan moddalardir. Ularni olov va isitish asboblari yaqinida saqlash, boshqa idishga quyish va ishlatish taqiqlanadi. Yelim teriga tekkanda zudlik bilan quruq paxta tampon yordamida ketkazib, tekkan joyni issiq suv va yumshoq sovun bilan yuvish, so’ngra bo’rli vazelin yoki glitserin surkash kerak. Bunday holatda atsetindan foydalanish ma’qul emas, chunki u yelimni eritadi natijada yelim teriga singib kirishi mumkin. Qo’llarni himoyalash uchun maxsus paxtalardan (silikanli, XIOT №6) foydalanish kerak. Biroq tarkibida yog’lar va talk bo’lgan pastalar to’g’ri kelmaydi, chunki yopishtiriladigan yuzalarga yog’lar teksa brak paydo bo’ladi.
Mа’ruzа dаrsining tа’lim tехnоlоgiyasi