Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

1 0 .4 . М арказлаш тирилган юк ташишнинг 
ташкилий шакллари
А малда м а р к азл аш ти р и л ган ю к т аш и ш т и з и м и н и н г
қуйидаги: юк ж ўнатувчилар о р қ а л и , тар м о қ л ар бўйича, 
тр ан сп о р т таш ки лотлари о р қ ал и , ҳудудий ва ш аҳарлараро 
таш ки л и й ш акллари мавжуд.
Ж ўн атувчилар то м о н и д а н ю к таш и ш н и м а р к азл аш ти - 
риш да юк таш и ш га талабн ом а бери ш ҳам да таш и ш ва о р ­
тиш иш лари ж ўн атув чи л арн и н г ўз кучи ва воси талари о р - 
қ а л и баж арилад и . Ю кни қабул қ и л и ш , ту ш и р и б олиш
қабул қ и лувчи л ар зи м м а си д а бўлади. Т р а н с п о р т б аж ар- 
ган и ш и га ю к ж ўн атувчи, я ъ н и та л а б н о м а берувчи ҳ ақ
тў л ай д и . Б аж ар и л га н т а ш и ш и ш л ар и ва ю к н и о р ти ш
иш ларига юк эгаси, то в ар н и н г нархига қўш им ча \ а қ тўлаш 
йўли б и л ан ҳ и со б л а ш ад и . Ю кни к у зати б б о р и ш \а қ и
ш артн ом ад а б елги лан ган га қараб ҳ и со б -к и то б қ и ли н ад и . 
Бунда ав то тр ан сп о р т с а р о й и н и н г в ази ф аси тал а б н о м ага 
б и н о ан тр ан сп о р т во си тал ар и н и аж р ати ш д ан ги н а иборат
165

---

бўлиб, та ш и ш н и н г қандай баж ар и л аётга н и га таъ си р этол- 
майди. Бундай ш аклда ю к та ш и ш н и н г иқти содий са м ар а­
си асо сан ж ўнатувчи о м б ори олди д а ю к о р ти ш н и кутиб 
тури ш н и бартараф эти ш ва ортиш о п ер ац и яси н и м ехан и ­
зац и ял аш ҳисобига бўлади. Бу эса тр ан сп о р т в о си тал ар и ­
н и н г иш унум и ни о ш и р и ш б и л ан б и р га, уларга бўлган 
талабни кам айтиради.
Жўнатувчилар томонидан юк таш иш ни марказлаш тириш- 
нинг жиддий камчиликлари ҳам бор: юк таш иш ни м арш ­
рутлаш ва уларни таш кил этиш жўнатувчилар зиммасида- 
дир. Ж ўнатувчилар эса ф ақатгина ўз ю кини вақтида етказиб 
беришга қизиқади, транспорт воситасини орқа томонга юри- 
шида ундан ф ойдаланиш билан қизиқмагани сабабли, йўл 
қатновидан ф ойдаланиш коэф ф ициенти 0,5 дан ош майди. 
Агар нолинчи (бўш) қатновлар ҳисобга олинса, ундан ҳам 
кам роқ бўлади. Бундай марказлаш тирилган усулда юк та ­
ш иш ни таш кил этиш аҳоли ҳудудида биргина жўнатувчи 
бўлгандагина ҳамда йўл қатновидан ф ойдаланиш к о э ф ф и ­
ц и ен ти ч егар ал а н га н , ю к таш увчи м ахсусл аш ти ри лган
автомобиллардан ф ойдаланиш да тавсия этилади.
М арказлаштиришни тармоқдар бўйича ташкил этиш шак- 
ли маҳсулотларни сотувчи идоралар бўлишини назарда тутиб, 
бунда мазкур идоралар бир хил маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи 
корхоналарнингтайёр маҳсулотларини сотиш ва уларни мар­
казлаштирилган усулда барча истеъмолчиларга етказиб бериш 
иш ларини бажаради. Бунда маҳсулотларни сотиш ни ташкил 
этувчи идоралар, масалан, курилиш материаллари ишлаб чиқа- 
рувчи саноатда бир гуруҳ гишт заводлар, темир-бетон конст- 
рукциялари ишлаб чиқарувчи заводлар ва ҳ.к., нефть маҳсу- 
лотлари, ун тайёрловчи катга тегирмонлар маҳсулотини сотиш 
ва марказлаш тирилган усулда уларни барча истеъмолчиларга 
етказиб бериш билан шуғулланади. Юкларни ташиш билан бог- 
л и к барча харажатларни юк қабул этувчи (эга)лар етказиб бе­
рилган маҳсулот қиймати билан бирга уларни сотувчи идорага 
тўлайди. Бундай идоралар эса транспорт саройлари бажариши 
билан боғлиқ харажатларни тўла-тўкистўлайди.
Транспорт таш килотлари орқали ю кларни марказлаш ти- 
риб таш иш шакли автотранспорт саройларида юкларни мар- 
казлаш тириб таш иш (м аркетинг) хизматини ж орий эти ш ­
ни назарда тутади. Бундай хизмат барча юк жўнатувчилар
166

---

билан улар ю кларини марказлаш тирилган усулда таш иб бе­
риш ҳақида шартнома тузиб, барча истеъмолчилар билан ю к­
ларни етказиб бериш чизм асини биргаликда тузади. Айрим 
ҳолларда ш артном а юк истеъмолчилари билан тузил иб, улар 
ваколатномаси (иш онч қоғози) асосида ю кларни жўнатувчи- 
лардан қабул этиб олиб, истеъмолчиларга ўз вақтида етказиб 
беради. М арказлаш тирилган ю к таш иш хизмати реж а-наряд 
тузиб, таш иш учун зарур транспорт воситаларини ажратади. 
Марказлаштирилган ю к таш иш тизим ининг транспорт шакли 
анчагина мураккаб, ам м о кўп аф залликларга эга: ю к қабул 
этувчилар таш иш вазифасидан озод этилади; юк жўнатувчи- 
лар таш иш -транспорт иш ларини таш кил этиш дан озод қили- 
нади, яъни улар ўз ю кларини ю қорида баён этилган хизматга 
топш иради. Бундан таш қари, транспорт воситаларининг ор­
тиш -туш ириш операцияларида унумсиз гуриши йўқотилади 
ва ш унинг ҳисобига уларнинг иш унуми ош ади; транспорт 
воситаларини олдиндан белгиланган маршрутларда чизма ёки 
аниқж адвал асосида ишлатиш ва бошкд имконлар яратилади.
Ю к таш иш ни марказлаш тирилган усулда таш иш ни таш ­
кил эти ш н и н г ҳудудий ш акли ш ундан и боратки , й и р и к 
шаҳар ёки иқтисодий тум анлар ҳудудида юк таш и ш н и мар- 
к а зл аш ти р и ш н и н г яго н а м ар к ази , яъ ни м аркази й д и с п е т- 
ч ерли к хизмати (М Д Х ) (м ар к ази й эксп л у атац и я хизм ати) 
таш ки л эти л и б , м азкур ҳудуддаги барча А Т С ларга ю к т а ­
ш иш да кўм аклаш ади. МДХ барча юк эгалари (кўпи н ча ю к 
ж ўнатувчилар) билан ю к таш иб бериш ш артн ом аси тузиб, 
уларни баж ариш учун тезк о р ю к таш и ш р еж аси н и иш лаб 
чиқади, тран сп орт воситаларини о қ и л о н а и ш лати ш м арш ­
рутлари ва ҳаракат чизм асини белгилайди, тр ан сп орт в оси ­
талари тури ва улар м и к д о р и н и ан и кд ай д и . Ҳудуддаги ҳар 
қайси А ТС м и ж озл ар б и л ан б евоси та б о гл а н м ай д и , у л ар ­
н и н г асо си й в ази ф аси М ДХ и хти ёри га э р таси кун и иш га 
чиқари лувчи тр ан сп о р т воситалари тури, м аркаси ва сон и
бўйича ахборот б ери ш дан иборат бўлади. Белги лан ган иш 
м арш рутлари га б и н о ан М ДХ т о м о н и д а н ҳар б и р а в т о м о ­
б и л ь учун йўл вар ақ аси ёзи л и б , ун да т р а н с п о р т воси таси
тури, м аркаси ва ҳ ай д овч и га к у н л и к т о п ш и р и қ белгил£
1
б 
берилади. А йни иш варақасига б и н оан автом обиллар иш га 
чиқарилади. Т аш иш иш и там ом лан ган дан сўнг автом обил­
лар АТСга қайтганида ҳайдовчилардан диспетчер тўлдирган 
йўл варақаси ва ундаги м аълум отларни тасдиқловчи товар-
167

---

тран сп орт ҳужжати қабул этиб олин и б, ундаги ёзувларнинг 
тўғрилиги тек ш и ри лад и ва улар М ДХ иш ловига берилади. 
Иўл варақаси ва то в ар -тр а н с п о р т ҳужж атлари иш лови на- 
тижалари автотранспорт саройига юборилади.
Ю к таш и ш билан боғли ққи соб-ки тобларн и МДХ баж а­
ради. Бунда МДХ, ю к ж ўнатувчилар олдида А ТС л ар н и н г 
ягона вакили, А ТС лар учун эса ягона ю к таш иш таш килот- 
чиси вазиф асини баж аради. АТС л ар мустақил баланс ҳуж- 
ж атига эга бўлиб, хўж алик ҳисобида иш лайди.