Автомобилларда юк ва пассажирлар

1 2.4. Ортиш-тушириш ишларини механизациялаш  
воситаларини танлаш
О рт иш -т уш ириш м а ш и н а ва м е ха н и зм л а р и т ур и н и т а н ­
ла ш д ейилганда ю қори сам ара билан ф ойдаланиш м а қса д и д а  
ул а р н и н г т ехн и к, э к сп л уа т а ц и о н ва эк о ло ги к сиф ат ларини  
а н и қла ш ва баҳо бериш т уш ун и ла д и .
Бундай тан ловлар. 
кўп и н ч а м уайян пунктдаги м ехан и зац и ялаш усуллари га, 
яъ н и а н и қ ш ароит ҳам да техн ологи к ж араён л арга б оғли қ- 
дир.
О рти ш -туш и риш и ш л ари н и к и ч и к ва катта м ех ан и за­
циялаш га аж ратиш мумкин.
О ртиш -туш ириш операцияларини ки ч и к механизация- 
лаш да оддий механизмлар ва турли мосламалар (блок, чи- 
ғир, қўл кучи билан иш ловчи кўчма кранлар, ҳаракатланув- 
чи араваларга ўрнатилган жиҳозлар ва ҳ.к.) иш латилади. 
Ю к ортиш -туш ириш иш ларини кичик механизациялаш тур- 
лича бўлиб, бир-биридан у ёки бу оддий жиҳоз ёки меха­
низмлар тўпламидан ф ойдаланиш билан фаркданади. Авто­
мобиль транс порти да юк обороти катта бўлмаган ортиш - 
туш ириш пунктлари тез-тез учраб туради. Бундай пунктлар­
да иқтисодий нуқтаи назардан катта унумли, мураккаб ва 
қимматбаҳо маш ина ва мехамизмлардан кўра, ки чик меха­
низация жиҳозларини қўллаш мақсадга мувофиқдир.
О ртиш -туш ириш и ш ларини катта м ехан изаци ялаш да, 
одатда, кичик механизация жиҳозлари ўрнига, юқори унум­
ли , стационар ва кўчма мураккаб ю клаш м аш ина ва меха­
н изм лари иш латилади. Д о и м и й , кўп м ассали барқарор юк 
обороти бўлган орти ш -туш ири ш пунктларида (темир йўл 
катта бекатларида, сув ҳавзалари порт ва бекатларида, 
й ири к (омбор)ларда, улкан саноат корхоналарида) катта ме- 
хан и зац иялаш н и қўллаш мақсадга мувоф икдир.
185

---

О ртиш -туш ириш м аш ина ва механизмлари ни танлаш да 
улардан ю қори унум би лан ф ой д ал ан и ш н и н азарда тутиш 
лозим. Ю қори унум билан ф ойдаланиш эса иш ларни тўғри 
таш кил қилиш га боғликдир. Ю клаш м аш ина ва м еханизм - 
лари н и тан лаш д а ю клар тури ва орти ш -туш и ри ш иш лари 
характери, ю кн и н г оғирлиги, ш акли, хусусиятлари, тан ла- 
наётган м аш и на ва м ехан изм ларни н г қуввати, улардан му­
ай ян объектларда ф ой далан а олиш и м ко н и ятл ар и ҳисобга 
олиниш и зарур.
Ю клов м аш и н а ва м ехан и зм лари н и тан л аш ва орти ш - 
туш ириш и ш л ари н и таш ки л эти ш да сарф лан увчи к а п и ­
тал м аблағ ҳам да ж ори й эксп луатац и он хараж атлар м и к ­
дори ни ҳисобга олиш катта аҳам и ятга эга.
А лбатта, ю қорида келти ри лган хараж атлар, э н г авва- 
ло, тр ан сп о р т ж араён и даги барча ю клов и ш ларидан о л и ­
надиган иқти содий сам аралар билан боғлиқ. Б и р о қ бунда 
огир и ш ларн и м ехан изаци ялаш билан б о ғл и қ иж тим оий 
м асал аларн и ҳам назардан ч и қ ар м асл и к зарур.
Барча ортиш-тушириш ишларида ишлатилувчи механизм- 
ларни асосий уч гуруҳга: стационар (кўчмас), кўчма ҳамда 
транспорт воситаларига ўрнатилган хилларга бўлиш мумкин.
Катта массали ва ю к обороти барқарор пунктларда с та­
ц и он ар м ехан изм лардан ф ой дал ан и ш м ақсадга м увоф и қ, 
чунки бунда улардан унумли ф ой д ал ан и ш и м кон и ятл ари
кў п р о қ бўлади.
К ўчм а о р ти ш -ту ш и р и ш м е х ан и зац и ял ар и д ан асо сан
катта массали, аммо юк обороти барқарор бўлмаган объект­
лард а, яъ н и ста ц и о н ар м ех ан и зм лар н и и ш лати ш и қ ти со - 
д и й ж иҳатдан ўзи ни о к д ам ай д и ган (н и сб атан қ и сқ а вақт 
и ш л ати л и ш и с а б а б л и ) о р т и ш -т у ш и р и ш о б ъ ек тл а р и д а 
қўлланилади. Т ран сп орт ш ассиларига м онтаж ланган меха­
низм лар, асосан , ю к обороти к и ч и к , жуда кўп ж ойларга 
тар қ ал и б кетган об ъектлардаги д о н али ю кларн и о р ти ш - 
туш и ри ш д а, қ а ч о н к и , бундай об ъ ек тлар учун о р ти ш -ту ­
ш и ри ш ж а р аён л ар и н и ўз и м к о н и ятл ар и б и л ан м е х ан и ­
зац и ял аш и қти сод и й ж иҳатдан м ақсадга м у в о ф и қ б ў л м а - 
ган ҳолларда қўлл ан и лади . М ан а ш ундай м ехан и зм ларга 
автомобиль ш ассисидаги енгил кранлар, орқа борти ю клов 
иш ларига мослаш ган автом оби ллар, чиғирлар ва шу каби - 
л ар н и ки р и ти ш м ум ки н . С очи лувч ан ю кл арн и туш и ри ш
186

---

о п ер ац и я си н и м е х ан и за ц и ял а ш м ақсад и д а ўзи ағдарувчи 
автомобиллар (самосваллар)дан ф ойдаланилади.
Ҳар қандай ортиш -туш ириш механизмларини автомобил- 
ларга ўрнатиш улар юк кўтарувчанлигини кам айтириш ини 
ҳисобга олиб, уларни ю к таш иш лар камаядиган ва меҳнат 
унуми ош адиган бўлгандагина қўллаш лози м .