Axmadqulov Zokirjon Farxodjon-o’g’li

I. TEXNOLOGIK BO’LIM
1.1. Ammoniy fosfatlar va ammofos ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy xususiyatlari.

Ammoniy fosfatlari ishlab chiqarish uchun ammiak va ortofosfat kislota (ekstraktsiyali ham, termik ham) xomashyo hisoblanadi. Fosfat kislotani ammiak bilan neytrallanish ko’p miqdordagi issiqlik ajralishi bilan sodir bo’ladi:

H₃PO_4(s)  NH_3(g)  NH₄H₂PO_4(q)  147 kj
H₃PO_4(s)  2NH_3(g)  (NH₄)₂HPO_4(q)  215 kj
1-rasmdan ko’rinadiki, jarayonni AV chiziq bo’yicha amalga oshirish natijasida eng ko’p miqdordagi monoammoniyfosfat olishga erishiladi. Tarkibida 40% H₃PO₄ (~29% P₂O₅) bo’lgan ekstraksion fosfat kislotani neytrallashda xattoki 25°C haroratda ham kristallarning unumi unchalik ko’p bo’lmaydi (S nuqtadagi sistema). Konsentrlangan fosfat kislotani (75% H₃PO₄ yoki 54% P₂O₅) neytrallanishidagi sistemaning tarkibi D nuqtaga muvofiq keladi va hosil bo’ladigan qattiq fazaning miqdori 75°C dan yuqori haroratda ham eng ko’p bo’ladi. Bunga reaksiyaning issiqligi hisobiga bir qism suvning bug’lanishi ham yordam beradi.
Ammofos ishlab chiqarishda qo’shimchalar bilan ifloslangan ekstraksion fosfat kislota ishlatilganligi uchun, uning ammiak bilan pH3 gacha neytrallanish jarayonida HPO₄∙2H₂O turidagi temir va alyuminiyning o’rta fosfatlari va temiralyuminiyammoniyfosfatlari – NH₄(Fe,Al)(HPO₄)₂∙0,5H₂O, dikalsiyfosfat CaHPO₄∙2N₂O, gips, ftoridli va ftorsilikatli tuzlar, magniyammoniyfosfat NH₄MgPO₄∙H₂O ajralib chiqadi, suyuq fazada esa ammoniy sulfat paydo bo’ladi.
Fosfat kislotani ammoniylashtirishda, tarkibida ammoniy fosfatlari, erkin fosfat kislota, suv va cho’kadigan qo’shimchalar bo’lgan kislotali suspenziya hosil bo’ladi. Ammiakning yutilish me’yori bo’yicha suspenziya miqdori va komponentlarining tarkibi hamda haroratining ortishi xuddi uning xossasi – pH qiymati, qattiq fazalar eruvchanligi, qovushqoqligi (oquvchanligi) va boshqalar kabi muntazam o’zgarib turadi.

1 – rasm. Ammoniy fosfatlar to’yingan suvli eritmalari ustidagi ammiak bosimining NH₃:H₃PO₄ molyar nisbatiga bog’liqligi.

2 – rasm. 65-75°C haroratdagi Ammoniy fosfatlar to’yingan eritmalari pH qiymatining NH₃:H₃PO₄ molyar nisbatiga bog’liqligi.
To’yingan suvli eritma ustidagi ammiakning muvozanatli bosimi NH₃:H₃PO₄ molyar nisbatiga bog’liqdir (1–rasm). Unga esa vodorod ko’rsatkich – pH qiymati bog’liq (2–rasm), pH qiymati orqali jarayonni boshqarib turiladi. 25°C da NH₃:H₃PO₄ molyar nisbati 1,45 ga yaqin bo’lgan to’yingan eritma maksimal zichlik va qovushqoqlikka ega bo’ladi. Suspenziya tarkibining o’zgarishi ularning suyuq fazalarining qaynash haroratiga katta ta’sir ko’rsatadi, buni konsentrlash va suvsizlantirishning optimal tartib (rejim) larini tanlashda e’tiborga olish lozimdir.