Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi
Download 263.6 Kb. Pdf ko'rish
|
Aylanma harakat dinamikasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Biror o`q (markaz) atrofida aylanma harakat qilayotgan jismning burchak tezlanishi jismni aylantiruvchi kuch
- Oybek Qudratov @fizUZ
Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi
Agar biz ilgarilanma harakat qilyotgan jismning massasini bilsak, unga ta'sir etayotgan barcha kuchlarning vektor yig`indisini (teng ta'sir etuvchisini), ularning vaqt bo`yicha o`zgarish tenglamalarini topib, Nyutonning 2–qonuniga ko`ra jismning tezlanish tenglamasini aniqlashimiz va uning yordamida jismning ixtiyoriy vaqtdagi koordinatasini – qayerda bo`lishligini aniqlay olar edik. Mana shu ilgarilanma harakat kinematikasining asosiy o`rganadigan narsasi (predmeti) edi.
Aylanma harakatda esa jismning koordinata emas, balki jismning biror vaqt onidagi burilish burchagi haqida gap ketadi. Yuqorida ilgarilanma harakat haqidagi sxemamizni aylanma harakat uchun ham tuzishimiz mumkin. Hozircha bizga noma'lum qandaydir fizik kattalikni bilsak, biror qonuniyat yordamida aylanma harakat qilayotgan jismning burchak tezlanishini aniqlashimiz mumkin. Aylanma harakat tezlanish qonuniyatini bilib olsak, jismning qaysi vaqtda qanday burchakka burilganini oson aniqlab olishimiz mumkin.
Endi mana shu sxemaga ko`ra, noma'lum fizik kattaliklarni va fizik qonuniyatlarni topishga harakat qilamiz. Tekis aylanma harakatda jismning burchak va chiziqli tezliklari o`zgarmas bo`lib, bunday harakatda jism faqatgina markazga intilma tezlanishga (radial tezlanish yoki normal tezlanish ham deyiladi) ega bo`ladi va bu tezlanish vektori aylana markaziga yo`nalgan bo`ladi.
Bunda bir xil vaqt ichida bosib o`tilayotgan yoylarning uzunligi va bir xil vaqt ichidagi burilish burchaklari teng teng va o`zgarmas bo`ladi. Shuningdek bu holatda jismga aylanaga urinma bo`ylab yo`nalgan kuch ta'sir qilmaydi. Bu huddi to`g`ri chiziqli tekis harakatdagi kabidir. Kuch ta'sir qilmasa, tezlanish ham bo`lmaydi.
Notekis aylanma (masalan tezlanuvchan) harakatda esa aylanuvchi moddiy nuqta nafaqat normal tezlanishga, balki tangensial tezlanishga ham ega bo`ladi. Normal tezlanish aylanish markaziga yo`nalgan bo`lsa, tangensial tezlanish aylanaga urinma bo`ylab yo`naladi. Normal tezlanish jism tezligi vektorining o`zgarishi hisobiga hosil bo`lsa, tangensial tezlanish jism tezlik modulining o`zgarishi hisobiga hosil bo`ladi. Biz tangensial deb atagan tezlanish ilgarilanma harakatdagi oddiy tezlanish bilan bir xil. Tangensial tezlanish hosil bo`lishi uchun jismga aylana urinmasi bo`ylab yo`nalgan kuch ta'sir qilishi kerak. Ana shunda jismning bir xil vaqt ichida bosib o`tayotgan yoylarining uzunligi va bir xil vaqt oraliqlari ichidagi burilish burchaklari huddi tekis tezlanuvchan harakatdagi kabi 1:3:5:7:... nisbatda ortib (yoki kamayib) boradi.
Mazkur 2 ta tezlanish vektor kattalik bo`lgani uchun jismning umumiy tezlanishi quyidgicha aniqlanadi. 2 τ 2 n um a a a
Biz tangensial tezlanishni quyidagicha ifodalashimiz mumkin: Δt ΔV Δt V V a o 1 τ →
r Δω ΔV r ω V → r ε Δt r Δω a τ Jismning aylana urinmasi bo`ylab yo`nalgan tangensial (biz bilga oddiy) tezlanishi huddi shu yo`nalishda ta'sir qilayotgan kuchning hisobiga hosil bo`ladi. Bu holatni nyutonning 2– qonuni orqali yozsak, quyidagi ifodalar hosil bo`ladi: 2 τ r m r F ε r m F ε m F r ε m F a
Aylanma harakat tasvirlangan rasmdan bizga ma'lum bo`ladiki, moddiy nuqtaga ta'sir qilayotgan kuchni aylana radiusiga ko`paytirsak KUCH MOMENTI kelib chiqadi. Yuqorida yozilgan eng oxirligi formulaning maxrajida aylanma harakat qilayotgan m massali moddiy nuqtaning aylana radiusining kvadratiga ko`paytmasi hosil bo`ldi. Bu ifoda aylanma harakat qialyotgan moddiy nuqtaning INERSIYA MOMENTI deyiladi va u "I" (ba'zan "J") harfi bilan belgilanadi. Shunda,
yuqoridagi ifodani
quyidagicha yozilishimiz mumkin bo`ladi: ε J
J M ε Bu ifoda aylanma harakat dinamikasining asosiy formulasi (tenglamasi) deyiladi. Formulaning ma'nosi quyidagicha: Biror o`q (markaz) atrofida aylanma harakat qilayotgan jismning burchak tezlanishi jismni aylantiruvchi kuch momentlarining natijaviysiga to`g`ri proporsional, jismning (ya'ni o`zining) inersiya momentiga teskari proporsional. Yuqoridagi formulaning ma'nosi huddi ilgarilanma harakatdagi Nyutonning 2–qonunining ma'nosiga juda–juda o`xshab ketar ekan {jismning tezlanishi unga ta'sir qilayotgan barcha kuchlarning teng ta'sir etuvchisiga to`g`ri proporsional, jismning o`zining massasiga teskari proporsional}. INERSIYA MOMENTI ning nima ekanligi, uning mohiyati va jismlarning inersiya momenti formulalari haqida "Ball maksimum" ning keyingi sonida ma'lumot beramiz.
@fizUZ X(t) - ?
F(t) a(t) x, y, z Nyutonning 2-qonuni Kinematika formulalari (t) - ?
? (t) (t) Noma'lum
qonun Aylanma
harakatda kinematika formulalari 1 2 3 4 5 1 2 3 r r r r a
a n Download 263.6 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling