Aylanma mablag‘lardan foydalanish ko‘rsatkichlari va aylanma mablag'larni normalashtirish rej

Aylanma mablag’lardan foydalanish ko’rsatkichlari

Aylanma fondlardan rejaviy foydalanishni tashkil qilishda ularning ayrim turlarini mahsulot birligiga sarf etishni ilmiy asosda normallashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Bu ishni bajarish ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, ishlab chiqarishning rentabelligini oshirish, moddiy texnika ta`minotini tashkil etish, texnika va texnologiyani takomillashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Barcha normalar ilmiy jihatdan asoslangan va o`zlarining xususiyatlari bo`yicha ilg`or davr talabiga javob beradigan bo`lishlar zarur.
Moddiy resurslarni sarflash normalari turlicha bo`lishi mumkin:
1. Foydalanish muddatiga normalar, a) istiqbolli; b) yillik va operativ normalar.
2. Qo`llanish miqyosi bo`yicha normalar ikki xil: shaxsiy normalar va rasmiylashgan normalar bo`ladi.
3. Normalashtirilayotgan mablag`ning detallashtirish darajasi: tayyor mahsulot yoki uning ayrim qismlari bo`yicha ajratilishi mumkin.
4. Materiallarni detallashtirish bo`yicha yig`ma normalar, yiriklashgan normalar bo`lishi mumkin.
5. Moddiy resurslarni to`g`ri, oqilona sarflashni normallashtirish uchun ularning tarkibini belgilash katta ahamiyatga ega.
Normalar tarkibida quyidagilar e`tiborga olinadi:

• 
  mahsulot birligiga sarflanadigan foydali xomashyo va materiallarning miqdori.
  
• 
  zaruriy texnik chiqindi va boshqalar. Masalan, kiyim tikish jarayonida qiyqimlar chiqadi. Normalar tajriba, laboratoriya, texnikaviy, analitik, hisob, statistik usullar bilan tuziladi. Bu usullarning eng muhimi birinchisi hisoblanadi.
  

Tashkil etilish usuliga qarab aylanma mablag`lar normalashtiriladigan va normalashtirilmaydigan mablag`larga bo`linadi.
Normalashtiriladigan aylanma mablag`lar korxonaning uzluksiz ishlashini ta`minlash uchun kerak bo`lgan mablag`larning minimal miqdoridir.
Aylanma mablag`larning aylanish davri 3 qismdan iborat bo`ladi:
1. Mablag`larning ishlab chiqarishdagi jamg`arma shakli;
2. Ishlab chiqarish jarayonidagi shakli;
3. Tayyor mahsulot yoki hisob-kitob schyotidagi shakli.
Normalashtirishning asosiy vazifasi ishlab chiqarish jamg`armalarini, tugullanmagan ishlab chiqarish hajmini, tayyor mahsulot qoldig`ini aniqlashdan iborat.
Normalarga binoan, ishlab chiqarish jamg`armalari rejalashtiriladi. Ularning miqdori korxonalarda kamroq, Lekin ishlab chiqarish jarayoniga etarli bo`lishi kerak.
Xom ashyo va xarid qilinadigan yarim fabrikatlar (neftь, tabiiy gaz, mazut, moylar va h.zo) ga normativlar etkazish shartlari, transport turi, xom ashyoni qayta ishlashga tayyorlash davri va korxona quvvatiga bog’liq bo’ladi. Ushbu moddiy boyliklarning zaxiralari normativi 2-3 kundan to 10-15 kungacha, ba`zida 45-60 kungacha bo’lishi mumkin.
Ushbu omillardan kelib chiqib yordamchi materiallarning (sulьfat kislota, soda, o’yuvchi natriy, ammiak, fenol, aseton, benzol, katalizatorlar) normativlari belgilanadi. Ularning zaxiralari 25-70 kunni tashkil etadi. YOrdamchi materiallarga reagent va katalizatorlardan tashqari uskunalarni ta`mirlash uchun materiallar (yog’lash va h.zo). Ushbu materiallarning zaxiralari ta`mirlash qiymatidan kelib chiqib belgilanadi, ular remont ishlarining 5% i ni tashkil etadi.
Aylanma mablag’larga bo’lgan ehtiyojni aniqlash maqsadida moddiy boyliklar zaxiralarining puldagi ifodasini bilish zarur. Aylanma mablag’larga bo’lgan ehtiyoj - Os ni aniqlashda quyidagi formula qo’llaniladi:
Os = M*Nz / T;
bunda: M – ko’rilayotgan davrda moddiy boyliklar sarfi, so’m;
T – ko’rilayotgan davrning davomiyligi, sutka.
Nz - moddiy boylikning zaxira normasi, sutka.
Ushbu formula har qaysi sanoat tarmog’i (korxonasi) va aylanma mablag’larning alohida turlari uchun o’zgarishi mumkin.
Har bir korxona aylanma mablag`larni saqlash va ulardan oqilona foydalanishni va ularning aylanishini tezlashtirishni ta`minlashi kerak. Faqat shundagina u samarali ishlagan bo`ladi. Aylanma mablag`larning iqtisodiy samaradorligi ularning doiraviy shaklda aylanishining tezlashishidir. Bunga erishilganda ortiqcha mablag`larning bo`shashiga va ulardan boshqa maqsadlarda qo`llanishiga sharoit yaratib beriladi.
Aylanma mablag`larning aylanishi turli ko`rsatkichlar bilan belgilanadi. Aylanma mablag`larning aylanish koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Ka  Msm / Ay.q,
Bunda:
Msm – sotilgan mahsluot miqdori, so`m hisobida;
Ay.q. – aylanma mablag`larning o`rtacha yillik qoldig`i, so`m hisobida.
Aylana mablag`larning 1 ta aylanish davrini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin:
Ad  (A y.q  360)/ Msm
Aylanma mablag`larning aylanish davrini hisoblashni osonlashtirish uchun yildagi kunlar sonini 360 kun, kvartalni 90 kun, oylikni 30 kun deb qabul qilingan.

3.