Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

1. Ландшафттану ғылымының даму тарихы
Ландшафттану ғылымының физикалық-географиялық пәндер цикліне жататынын ескере отырып, оның қалыптасуының ғылыми алғы шарттары физикалық географияның даму процесінде пайда болды. 19 ғасырға қарай бұл ғылым аумақтарды сипаттауда және табиғи құрамдастарды – рельефті, өсімдіктерді, жануарлар дүниесін, жер үсті суларын зерттеуде үлкен жетістіктерге қол жеткізді, бұл біртұтас географияның ыдырауына және оның жинақтаған білімдері негізінде жаңа ғылыми бағыттардың қалыптасуына әкелді. Қазірдің өзінде XIX ғасырдың бірінші жартысында геология, климатология, океанография, фито және зоогеография өздерін дербес ғылымдар деп жариялады, сол ғасырдың екінші жартысында топырақтану және геоморфология қалыптасты. Ғалымдардың жаратылыстану саласындағы тар мамандануы, бір жағынан, белгілі бір білім саласының дамуында елеулі табыстарға қол жеткізуге ықпал етсе, екінші жағынан, кең теориялық жалпылаулар мен географиялық құбылыстарды олардың территориялық синтезіне әрқилы зерттеулерден өтуге кедергі болды. Осыған қарамастан жекелеген зерттеушілер осындай ойларды алға тартып, негіздеді, нәтижесінде жаңа синтетикалық географиялық ғылым – ландшафттану ғылымының қалыптасуына ғылыми негіз жасалды. Бұл пәннің пайда болуының ғылыми алғышарттары мыналар болды: компоненттердің әмбебап өзара байланысы идеясын бекіту, табиғи ортаның аумақтық біркелкі еместігі және табиғи кешендердің болуы, сондай-ақ негізгі географиялық заңдар ғасырдың аяғында ашылуы болды.
Еңбектері ландшафттану ғылымының пайда болуына дайындалған ғалымдардың ішінде, ең алдымен, көрнекті неміс географы Александр Гумбольдты (1769 - 1859) атап өткен жөн, ол көптеген мысалдар келтіре отырып, табиғаттағы қатынастардың бар екенін дәлелдеді, атап айтқанда: органикалық заттардың жансыз, инертті заттарға тәуелділігі. 1840 жылы профессор Е.А. Эверсман (Ресей) «Орынбор өлкесінің табиғат тарихы» монографиясын басып шығарды, онда табиғаттың әртүрлі элементтерінің өзара байланысы ашылды. Сонымен қатар, зерттелген аумақтың шегінде автор тау-орман, дала және шөлейт аймақтарға сәйкес келетін үш белдікті анықтап, табиғи кешен ұғымына жақындады. П.П. Семенов-Тян-Шанский (1856 - 1857) таулы елдердегі биік таулы аймақтарды зерттеудің негізін қалады. Осы және басқа зерттеулермен қатар жерді аймақтарға бөлу бойынша әзірлемелер де кеңейді, т.б. оның қоғамның практикалық қажеттіліктеріне сәйкес келетін неғұрлым бөлшек бөлімдерге бөлінуі. Ресейде 18 ғасырда. Мемлекет аумағын солтүстік, орта, оңтүстік деп үш жолға бөлу әдетке айналған. 1834 жылы Е.Ф. Канкрин «Жергілікті жағдайларға байланысты Ресейдегі климаттық айырмашылықтар туралы», онда елдің еуропалық бөлігінде 8 белдеу анықталды (арктика, тундра, орман және мал шаруашылығы, егістік және арпа шаруашылығының басталуы, тұрақты егін шаруашылығы немесе қара бидай және зығыр, бидай және жемістер, жүгері мен жүзім, майлы дақылдар, жібек және қант қамысы). Көріп отырғанымыздай, бұл ауылшаруашылық аудандастыру болды, бірақ ол аумақтың табиғи біркелкі еместігін жеткілікті түрде егжей-тегжейлі көрсетті. XIX ғасырдың екінші жартысында. Еуропалық Ресейді табиғи аудандастырудың бірнеше жаңа салалық схемалары пайда болды. Бұл ботаникалық-географиялық аудандастыру Р.Е. Траутфеттер (1851), зоогеографиялық М.Н. Богданов (1871), геоморфологиялық С.Н. Никитина (1886), Кавказды климаттық аудандастыру А.И. Воейков (1871). Табиғи аудандастыру жұмыстарының арқасында жаратылыстану ғылымында жердің гетерогенді құрылымы туралы түсінік бекітілді.
Ландшафттану ғылымының пайда болуының маңызды ғылыми алғы шарты табиғаттануда К.Линнейдің, Я.Б. Ламарк, Дж.Либиг, ал Ресейде – К.Ф. Билеуші ​​және Н.А. Северцов. 1841 жылы Мәскеу университетінің профессоры К.Ф. Рулье (1814 - 1858) «Зоологиядағы күмән ғылым ретінде» атты мақаласын жариялады, онда ол жануарлар организмдерінің дамуына сыртқы орта жағдайларының әсерінің бұлтартпас дәлелдерін келтірді. Кейіннен ол осы мәселеге 100-ден астам еңбек арнап, жануарларды экологиялық зерттеу әдісін негіздеді. 1855 жылы К.Ф.Рульеның шәкірті және ізбасары Н.А. Северцов (1827 - 1885) «Воронеж губерниясының жануарларының, құстарының және бауырымен жорғалаушылардың өміріндегі кезеңдік құбылыстар», бұл құбылыстардың қоршаған ортаның өзгеруіне, әсіресе климатқа тәуелділігін зерттеді.
Географиялық және экологиялық идеялардың дамуында Чарльз Дарвиннің (1809 - 1892) әйгілі «Табиғи сұрыпталу арқылы түрлердің шығуы немесе қолайлы тұқымдарды сақтау» еңбегінде баяндалған эволюциялық теориясы үлкен рөл атқарды. Өмір үшін күрес» (1859). Жұмыста кеңінен танымал эволюциялық идеялардан басқа, өсімдіктер мен жануарлар қауымдастығы өмірінің экологиялық заңдылықтары туралы көптеген материалдар ұсынылған. Бұл кітап Э.Геккель үшін (1832 - 1919) «Организмдердің жалпы морфологиясы. Чарльз Дарвин (1866) реформалаған эволюция теориясына механикалық негізделген органикалық формалар туралы ғылымның жалпы негіздері, онда жаңа биология ғылымының, экологияның негізі қаланды. Оны Э.Геккельдің өзі өмір салты туралы, организмдердің бір-бірімен сыртқы өмірлік байланыстары туралы ғылым деп анықтады.
Осылайша, XIX ғасырдың ортасына қарай. Ерекше табиғи формация ретінде табиғи кешен туралы түсініктердің қалыптасуына қолайлы әлеуметтік және ғылыми алғышарттар дамыды, және көптеген фактілер ашылды және сипатталды, олар жеке табиғи компоненттер арасындағы қарым-қатынастардың бар екенін растайды, әсіресе жануарлар әлемінде. Е.А. Эверсман, Н.А. Северцова, Р.Е. Траутфеттер аумақты жеке факторларға байланысты табиғаттың жергілікті ерекшеліктері ретінде қарастырылатын бөлшектік аймақтарға бөлу мүмкіндігі туралы идеямен таныс болды. Бұл ғылыми жетістіктер 19 ғасырдың 2-жартысында табиғи кешен туралы түсінік қалыптасқан топырақ болды