B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov
Download 2.02 Mb. Pdf ko'rish
|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta
|
138 3-jadval Yig’ma moliyaviy balans tarkibi (umumdavlat darajasida) Daromadlar Xarajatlar 1. Foyda 2. Qo’shilgan qiymat solig’i va akstizlar 3. Jismoniy shaxslardan daromad soliqlari 4. Mol-mulk solig’i 5. Ijtimoiy sug’urta fondi, Pensiya fondi, Bandlik fondini hosil qilish uchun mablag’lar 6. Boshqa byudjetdan tashqari maqsadli fonlar mablag’lari 7. Ma’danli-xomashyo bazasini takror ishlab chiqarish uchun ajratmalar 8. Amortizastiya ajratmalari 9. Davlat mulki yoki faoliyatidan keladigan daromadlar, shu jumladan davlat mulkini sotishdan olinadigan daromadlar 10. Tashqi savdo, tashqi iqtisodiy operastiyalar uchun soliqlar va tashqi iqtisodiy faoliyatdan olinadigan daromadlar 11. Boshqa daromadlar Jami daromadlar 1. Davlat investistiyalari uchun xarajatlar, shu jumladan kreditorlik qarzini qaytarish (harbiy qurilishdan tashqari) 2. Ma’danli-xomashyo bazasini takror ishlab chiqarish xarajatlari 3. Davlat dotastiyalari 4. Soliqlar to’langanidan keyin korxonalar ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan, shuningdek amortizastiya hisobidan amalga oshiriladigan xarajatlar 5. Byudjet hisobidan, shuningdek byudjetdan tashqari maqsadli fondlar hisobidan moliyalanadigan ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari (kapital qo’yilmalarsiz) 6. Byudjet hisobidan amalga oshiriladigan fan uchun xarajatlar 7. Boshqa byudjet maqsadli fonlari hisobidan amalga oshiriladigan xarajatlar 8. Mudofaa xarajatlari 9. Huquqni muhofaza qilish organlari, sudlar va prokuraturani saqlab turish xarajatlari (kapital qo’yilmalarsiz) 10. Davlat hokimiyati orgalarini saqlab turish xarajatlari (kapital qo’yilmalarsiz) 11. Tashqi iqtisodiy faoliyat xarajatlari 12. Zahira fondlarini hosil qilish xarajatlari 13. Boshqa xarajatlar Jami xarajatlar 139 Yig’ma moliyaviy rejalashtirish bilan byudjetni prognoz qilish uzviy bog’langan. Muvaffaqiyatli xo’jalik yuritishning muhim sharti – uni boshqarish usullarini doimiy ravishda takomillashtirishdan iborat. Boshqarish – demak, oldindan ko’ra bilish. Shu munosabat bilan istiqbolni rejalashtirish, ya’ni ilmiy prognoz qilishning roli ortadi. Natural ko’rsatkichlar parametrlarini prognoz qilish bilan bir vaqtning o’zida moliyaviy resurslar ham prognoz qilinishi kerak, chunki ushbu resurslar hajmini oshirish istiqbollarini hisobga olmasdan turib xo’jalik rivojini sifatli prognoz qilib bo’lmaydi. Odatda, ancha uzoq davr uchun amalga oshiriladigan yig’ma moliyaviy rejalashtirishdan farqli o’laroq byudjetni prognoz qilish manzilli hisoblanib, u byudjet davriga, ya’ni ko’pi bilan bir yilga mo’ljallangan. Lekin yig’ma moliyaviy balans ko’rsatkichlarining katta qismi qator byudjet ko’rsatkichlarini o’z ichiga olganligi bois, istiqbolga mo’ljallangan yig’ma moliyaviy balansni tuzishda asosiy byudjet ko’rsatkichlarining prognoz hisob-kitoblarini amalga oshirish lozim. Byudjet rivojini prognoz qilish deganda uning daromad va xarajat qismlarini rivojlantirish yo’llarini ehtimoliy baholash majmui nazarda tutiladi. Byudjetni prognoz qilish – bu yuzaga kelgan tendenstiyalar, muayyan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar va istiqbolni baholash asosida byudjetni rivojlantirishning optimal yo’llarini ishlab chiqish va asoslashdan va shu asosda uni mustahkamlash yuzasidan takliflar berish demakdir. Bunday prognoz qilish natijalarini o’z vaqtida hisobga olish davlat va mintaqaning moliyaviy siyosatida eng samarali choralarni qo’llashning muhim sharti hisoblanadi. Prognoz qilinayotgan byudjet ko’rsatkichlarini hisoblab chiqish yillik byudjet ko’rsatkichlarini hisoblab chiqishga qaraganda boshqacha metodologik yondashuvlarga asoslangan. Agar yillik va choraklik byudjetlar ko’rsatkichlari iqtisodiy va moliyaviy parametrlarni to’g’ridan- to’g’ri hisoblab chiqish asosida aniqlansa, u holda prognoz byudjet ko’rsatkichlarini aniqlashda, odatda, zarur statistika va hisobot ma’lumotlarining yo’qligi tufayli bunday imkoniyat mavjud emas. Byudjet rivojining prognozini ishlab chiqishda turli usullardan foydalanish mumkin. 1) Ekstrapolyastiya usuli, ya’ni avvalgi davrlar amaliyotidan kelib chiqib istiqbollarni tuzish. Biroq ushbu usul faqat byudjet xarajatlari va 140 daromadlarining ozmi ko’pmi barqaror xususiyatga ega bo’lgan ayrim moddalarini prognoz qilish uchun yaroqli. 2) Ekspert baholash usuli, ya’ni fan va iqtisodiyotning alohida tarmoqlarida vakolatli mutaxassislar tomonidan berilgan va asoslangan baholar asosida qilingan prognoz ham kamchiliklardan holi emas, chunki u subyektiv yondashuv unsurlariga ega. 3) Ushbu ikkita usulni bir vaqtning o’zida qo’llsh; bunda rivojlanishning obyektiv tendenstiyalaridan ham, ekspertlar fikrlaridan ham foydalaniladi. Chiziqli regressiya liniyalari asosiy moliyaviy qonuniyatlar ekstrapolyastiyalash usullaridan biri bo’lib, prognoz qilinayotgan byudjet ko’rsatkichlarini bir necha o’zgaruvchan ko’rsatkichlarga tobe qiluvchi ko’p qadamli korrelyastion modellarni tuzishda ularning ishonchliligi ortadi. Shuning uchun byudjetni prognoz qilish ishini byudjetni shakllantirishga ta’sir ko’rsatuvchi omillar (o’zgaruvchan kattaliklar)ni ajratish va o’rganib chiqishdan boshlash lozim. Bunday omillar jumlasiga mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishini va umumdavlat moliyaviy resurslarning mavjudligini, demografik o’zgarishlarni, xo’jalikning rivojini va hokazolarni kiritish lozim. Istiqbolga mo’ljallangan davlat byudjetining asosiy ko’rsatkichlarini hisoblab chiqish uchun byudjet daromadlarining hajmi bilan ikkita o’zgaruvchan: ishlab chiqarilgan milliy daromad va yalpi sanoat va qishloq xo’jaligi mahsuloti o’rtasidagi korrelyastion aloqalardan, shuningdek ushbu ko’rsatkichlar bilan foyda solig’i o’rtasidagi aloqadan foydalanish mumkin. Korrelyastiya koeffistientlari o’rganib chiqilayotgan aloqalardagi jipslikni darajasini qo’rsatadi. Byudjet daromadlari birinchi galda milliy daromad hisobidan shakllanadi. Istiqbolga mo’ljallangan byudjet resurslarining hajmini prognoz qilishda ko’plab omillar ta’sirini ma’lum darajadagi ehtimollik bilan o’rtacha barobarlashtirish, eng umumiy tendenstiyalarni aniqlash imkonini beruvchi chuqur iqtisodiy va cmamucmuk tahlil qilish lozim. Yuqorida ko’rsatilgan ikkita o’zgaruvchan kattalikka ega bo’lgan regressiya tenglamasi chiziqli ko’riniga ega: Download 2.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|