B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

5.2. Indikativ rejalashtirishda iqtisodchilarning Funksiyalari va 
majburiyatlari
Indikativ rejalashtirish sifati ko’p jihatdan mutaxassislarning 
tayyorgarlik darajasiga bog’liq, bu quyidagilar bilan belgilanadi: 
nazariy tayyorgarlik; 
ularning intellektual rivojlanganligi; 
tajriba va malaka; 
reja – bu tegishli harakatlarni talab qiluvchi ongli ravishda qabul 
qilinadigan qarorlar tizimi ekanligini tushunish; 

---

91 
qo’llaniladigan tadbirlarning oqibatlarini oldindan ko’ra bilish; 
asosiysini ko’ra olish qobiliyati; 
biznes sharoitida tashqi va ichki omillarning maqbul nisbatini topa 
olish. 
Ilgari rejalashtirishda asosiy rol deyarli iqtisodchilarga, ya’ni reja-
iqtisodiyot bo’limlari (xizmatlari, boshqarmalari)ning xodimlariga 
tegishli edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ushbu holat tubdan o’zgardi. 
Rejalashtirishda ayniqsa kundalik rejalarning amalga oshirilishiga 
bevosita rahbarlik qiluvchi mutaxassislar, ya’ni o’rta va quyi bo’g’in 
rahbarlari, menejerlarning roli ortadi. Lekin hozirgi vaqtda ham 
iqtisodchilarning roli beqiyos. Bugungi kunda kichik korxonada 
rejalashtirish ishini iqtisodchi, moliyachi yoki buxgalter amalga oshirishi 
mumkin. Katta korxonalarda esa reja ko’rsatkichlarini iqtisodiy jihatdan 
asoslash bilan odatda iqtisodiy xizmatning 2-3 nafar xodimi 
shug’ullanadi. Yirikroq firmada, odatda, 4 yoki undan ortiq xodimdan 
iborat iqtisodiy bo’lim faoliyat ko’rsatishi mumkin. Yanada yirik firmada 
xodimlarining umumiy soni kamida 12 nafardan iborat bo’lgan bir necha 
bo’limlar yoki xizmatlarni o’z tarkibiga olgan iqtisodiy boshqarma tashkil 
etilishi mumkin. 
Asosiy rejaviy asoslashlarni huddi ilgaridagi kabi iqtisodchilar 
bajarishadi. Lekin reja xo’jalik yuritishning barcha vazifalari va 
muammolari majmuini aks ettirishi uchun uni ishlab chiqishga o’z 
vakolati 
masalalariga 
muvofiq 
ravishda 
boshqa 
xizmatlar 
va 
bo’limlarning xodimlari ham jalb etiladi. Ya’ni reja hisob-kitoblarini 
amalga oshirishda iqtisodiy bo’lim xodimlari quyidagilar bilan o’zaro 
hakorlik qiladi: 
rahbariyat bilan – rivojlanish strategiyasining umumiy maqsadlari 
va tashkiliy masalalar yuzasidan; 
marketing va sotish bo’limlari bilan – sotish masalalari yuzasidan; 
buxgalteriya bilan – hisob yuritish va hisobotlar masalalari 
yuzasidan; 
moliyaviy bo’lim bilan – moliyalash masalalari yuzasidan; 
ta’minot va transport bo’limlari bilan – ta’minot va xomashyoni 
etkazib berish masalalari yuzasidan; 
bosh muhandis bo’limi, texnologik va ishlab chiqarish bo’limlari 
bilan – ishlab chiqarish xususidagi masalalar yuzasidan; 
kadrlar, mehnat va ish haqi bo’limi bilan – xodimlar va boshqa 
masalalar yuzasidan. 
Shubhasiz, bozor munosabatlari sharoitida rejalashtirish bo’yicha 

---

92 
asosiy mas’uliyat iqtisodchi-menejerlar zimmasiga yuklatiladi. Agar 
iqtisodchilarning vazifasi reja ko’rsatkichlarini iqtisodiy jihatdan 
asoslashdan iborat bo’sa, menejerlar vazifasi qatoriga ushbu 
ko’rsatkichlarni muayyan tijorat, texnologik, kadrlar va boshqa xususdagi 
harakatlar bilan talqiin etish kiradi. Lekin biri ikkinchisi bilan uzviy 
bog’langan. Iqtisodiy bo’lim xodimlari va firma menejerlari o’z 
mohiyatiga ko’ra bir xil vazifani, ammo turli vositalar yordamida 
bajarishadi. Menejer boshqaruv sohasida, shu jumladan insonlarni 
boshqarishda alohida tarzdagi o’quv va ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak. 
Ular tomonidan bajariladigan harakatlar tizimi oldinga qo’yilgan xo’jalik 
yuritish 
maqsadlariga 
erishish 
uchun 
mavjud 
resurslarni 
optimallashtirishga qaratilgan. Menejerlar firma faoliyatining rejalarini 
ishlab chiqish va amalga oshirishda faol ishtirok etadilar. Firmaning 
yuqori rahbariyati menejerlar bilan birga faoliyat maqsadlarini tanlashadi 
va tegishli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishadi. Tanlangan 
maqsadlarga iqtisodiy ishlov berish iqtisodchilar tomonidan amalga 
oshiriladi, ya’ni ular maqsadni iqtisodiy kategoriyalar bilan asoslaydi. 
Biroq rejadagi maqsadlarga erishish bo’yicha asosiy harakatlarni tanlash 
menejerlar Funksiyasiga kiradi. Ular har kuni rejalashtirish masalalari 
bilan shug’ullanib, firmaning turli xildagi rejalarini ishlab chiqishda 
ishtirok etishadi, shuningdek uning strategiyasini, faoliyat sohasi 
siyosatini, 
biznes-rejalarni 
va 
hokazolarni 
belgilab 
beradi. 
Prognozlashtirish, dasturlash, taqvimiy rejalashtirish – bularning barchasi 
menejerlar tomonidan o’z ishida foydalaniladigan vositalardir. Shuning 
uchun hozirgi vaqtda iqtisodchi menejer kasbining ahamiyati va unga 
nisbatan talab ortib bormoqda. 
Iqtisodiy 
bo’lim xodimlari quyidagi asosiy Funksiyalarni 
bajarishadi: 
-statistika hisobotlarini tuzish; 
-xo’jalik yuritish tashqi muhitining holatini o’rganish; 
-firmaning faoliyati iqtisodiy tahlil qilish; 
-prognozlar va rejalarni tuzish, ularni ijrochilar hukmiga havola 
etish; 
-alohida boshqaruv qarorlarining iqtisodiy samarasini aniqlash; 
-firma xodimlarining iqtisodiy ta’lim olishida ishtirok etish; 
-firma rahbariyatiga iqtisodiy masalalar yuzasidan maslahat berish; 
-iqtisodiy masalalar bo’yicha ma’lumotlar va sharhlar tayyorlash; 
-tegishli shikoyatlar va takliflarni ko’rib chiqish va b. 
-firmalarda iqtisodchilar ishida tegishli echimini talab etuvchi qator 

---

93 
muammolarni (yoki kamchiliklarni) uchratish mumkin: 
-ishlarni ahvolini batafsil tahliliy sharhlash o’rniga iqtisodiy hayot 
faktlarini oddiy izohlash; 
-olingan natijalarni oddiy tarzda qayd etish; 
-bozor nazariyasini etarlicha bilmaslik; 
-o’z tovari bozorining kon’yunkturasini yaxshi bilmaslik; 
-rejalar tuzuvchilari va taqsimlovchilarining kamtarona tutgan o’rni; 
-iqtisodiy 
hisob-kitoblarda 
eskirib 
qolgan 
va 
samarasiz 
yondashuvlardan foydalanish; 
-notanqidiy tafakkur etish; 
-kasblararo o’zaro hamkorliking zaifligi; 
boshqaruv qarorlarining iqtisodiy jihatdan asoslanmasligi; 
-mamlakatdagi inflyastiya va yuqori stoxastik bozor hodisalari 
tufayli prognozlashtirish va rejalashtirish amaliyotidan voz kechish. 
Rejalashtirish ishida bo’ysunish ham, o’zaro munosabatlarning 
demokratiyaga asoslanishi ham zarur. Bo’ysunish boshqaruv ierarxiyasi 
tarafdorligini anglatadi. Demokratizm esa “Rahbar-bo’ysunuvchi” o’zaro 
aloqalarda eskilik qoldiqlariga barham berishni anglatadi. Iqtisodiy ish 
oqilona tashkil etilgan taqdirda har bir xodimda o’z faoliyat uchastkasi va 
o’zining lavozim majburiyatlari bo’lishi kerak, ya’ni u o’z lavozimi 
doirasida mas’ul bo’lishi lozim. Rejalashtirishda tashabbus, yangiliklar 
kiritish, ijod zarur. Buyruqbozlik uslubi bo’ysunuvchilarda o’z kuchiga 
ishonmaslik va rahbariyatga tobelik hissini shakllantiradi. Xodim 
muayyan majburiyatlarni o’z zimmasiga olishi kerak. Uning o’zi o’z 
qarorining mohiyatini baholaydi va u uchun javobgar bo’ladi. Ishdagi 
shaxsiy va jamoaviy manfaatlarni uyg’unlashtirishga nisbatan zamonaviy 
yondashuv anna shunda o’z ifodasini topadi; 
Mehnat jamoasida reja hisob-kitoblarini asoslashda ijod qilish, 
yangilikni qidirib topish, ishlarning ahvolini takomillashtirish choralarini 
qo’lash uchun barcha sharoitlar yaratilishi kerak. Ushbu maqsadlarda 
muayyan muammolarni hal etishga nisbatan yondashuvlarni tadqiq etish 
uchun turli xizmatlar xodimlaridan tarkib topgan vaqtinchalik qidiruv 
guruhlarini tashkil etish mumkin. 
Iqtisod xodimining yangi roli ko’p jihatdan uning menejer, referent 
va firma rahbariyati uchun faoliyatning turli iqtisodiy masalalari bo’yicha 
maslahatchi sifatidagi harakatiga bog’liq. Firma nazoratchisining roli 
iqtisodiy hayotda ham namoyon bo’la boshlaydi. Shu munosabat bilan 
iqtisod xodimi egalik qilishi lozim bo’lgan zarur xislatlarni ta’kidlash 
o’rinli: 

---

94 
bozor iqtisodiyotining nazariy asoslarini yaxshi bilish; 
zamonaviy xorijiy iqtisodiy tafakkurni va mashhur xorijiy 
firmalarning ilg’or tajribasini bilish; 
tahlil qilish, prognozlashtirish va rejalashtirishning zamonaviy 
uslublarini bilish; 
ish va tafakkurning novatorlik uslubi; 
ko’plab “mumkin”dan “kerak”ni tanlay bilish; 
biznes yo’lida tashabbus ko’rsatish, firma uchun foydali bo’lgan 
yangi g’oyalarni qidirib topish; 
harakatlarning tanlangan variantini ishlab chiqish va iqtisodiy 
asoslash sohasida omilkorlik. 
Budan tashqari, iqtisod xodimining asosiy xususiyati – xabarlar 
oqimidan muayyan tendenstiyalar va qonuniyatlarni ko’ra bilish, 
murakkab tanglik vaziyatidan chiqib ketishning to’g’ri yo’lini asoslay 
olishdan iborat.
Shunday qilib, rejani ishlab chiqish tartibi va izchilligi, axborot 
tizimi va ijrochilar rejalashtirishni tashkil etishning muhim unsurlari 
hisoblanadi. Rejalashtirish sifati ko’p jihatdan firma xodimlarining 
tayyorgarlik darajasi bilan belgilanadi. Rejalashtirishda rejani amalga 
oshirish bilan shug’ullanuvchi xodimlarning roli ortib boradi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida iqtisod xodimiga nisbatan axborot oqimidan 
muayyan tendenstiyalar va qonuniyatlarni ko’rish, murakkab vaziyatdan 
chiqib ketishning to’g’ri yo’lini asoslash zarurati bilan bog’liq yangi 
talablar qo’yiladi.