B erdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Texnogen qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylar. Texnogen qásiyettegi ayrıqsha jaǵdaylarǵa tómendegiler kiredi:
-Gidrotexnikalıq imaratlardaǵı qáwipler hám apatlar - bul gidrotexnikalıq qurılıstı yamasa onıń qandayda bir bólegin isten shıǵıp aynıwı nátiyjesinde basqarıp bolmaytuǵın júda úlken suw massasın bastırıp keliwi sebepli júzege keletuǵın ayrıqsha jaǵday;
-Órt shıǵıw, jarılıw qáwipi bolǵan obyektlerdegi ayrıqsha jaǵdaylar ;
-Transport, energetika, hám kommunal sistemalardaǵı páleketler hám apatlar ;
-Magistral truba tarmaqları, neft hám gaz buramalar maydanlarındaǵı bolıwı mukin bolǵan avarıyalar ;
-Ximiyalıq hám radiacion qáwipli bolǵan ob'ektlerdegi páleketler hám apatlar.
Transport avarıyaları hám apatları :
ekipaj aǵzaları hám jolawshılardıń ólimine, hawa kemeleriniń tolıq bólekleniwine yamasa qattı zaqım aliwine hám de qıdırıw hám avarıya -qıdırıw jumısların talap etetuǵın aviahalokatlar;
órtga, jarılıwǵa, háreketleniwshi quramdıń aynıwına sebep bolǵan hám temirjol xızmetkerleriniń, apat aymaǵındaǵı temirjol platformalarida, vokzallar ımaratlarında hám qala jaylarında bolǵan adamlar ólimine, sonıń menen birge tasılıp atırǵan kúshli tásir kórsetiwshi záhárli element (KTKZM) lar menen apat jayına tutas aymaqtıń záhárleniwine alıp kelgen temirjol transportındaǵı apatlar hám avarıyalar (awdarılıwlar );
jarılıwlarǵa, órtlerge, transport qurallarınıń bólekleniwine, tashilayotgan KTKZMlardıń zıyanlı ózgeshelikleri kórinetuǵın bolıwına hám adamlar ólimi (jaralanıwı, záhárleniwi) ga sebep bolatuǵın avtomobil transportınıń apatı hám avarıyaları, sonday-aq, jol-transport hádiyseleri;
adamlardıń ólimine, zaqım aliwine hám záhárleniwine, Metropoliten poyezdleri bólekleniwine alıp kelgen Metropoliten bándirgilerindegi hám tunellaridagi apatlar, avarıyalar, órtler;
gaz, neft hám neft ónimleriniń (avarıya jaǵdayında ) otilib shıǵıwına, ashıq neft hám gaz fantanlarınıń janıp ketiwine sebep bolatuǵın magistral trubalardaǵı avarıyalar.
2. Ximiyalıq qáwipli obyektlerdegi avarıyalar :
átirap -tábiyiy ortalıqqa kúshli tásir etiwshi záhárli zatlı elementlardıń (avarıya jaǵdayında ) otilib shıǵıwına hám ziyanlaytuǵın faktorlardıń adamlar, haywanlar hám ósimliklerdiń kóplegen zaqım aliwine alıp keliwi múmkin bolǵan yamasa alıp kelgen dárejede, jol qoyılatuǵın shegaralıq konsentraciyalardan talay artıq muǵdarda sanitariya -qorǵaw aymaǵınan shetke shıǵıwına sebep bolatuǵın ximiyalıq qáwipli ob'ektlerdegi avarıyalar, órt hám jarılıwlar.
3. Órt-jarılıw qáwipi ámeldegi bolǵan obyektlerdegi avarıyalar :
texnologiyalıq processda portlaytuǵın, ańsat janıp ketetuǵın hám de taǵı basqa órt ushın qáwipli elementlar hám matyeriallar isletiletuǵın yamasa saqlanatuǵın ob'ektlardagi, adamlardıń mexanik hám tyermik zaqım aliwlerine, záhárleniwine hám ólimine, tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarining nobud bolıwına, Ayrıqsha jaǵdaylar aymaqlarında islep shıǵarıw siklining hám adamlar turmıs iskerliginiń aynıwına alıp keletuǵın avarıyalar, órtler hám jarılıwlar ;
adamlardıń zaqım aliwine, záhárleniwine hám ólimine alıp kelgen hám de qıdırıw -qutqarıw jumısların ótkeriwdi, dem alıw shólkemlerin qorǵawdıń arnawlı inventarların hám quralların qollanıwdı talap etiwshi kómir pátalaridagi hám kán-ruda sanaatı daǵı gaz hám shań jarılıwı menen baylanıslı avarıyalar, órtler hám jınıslar qo'porilishi.
4. Energetika hám kommunal sistemalardaǵı avarıyalar :
sanaat hám awıl xojalıǵı juwapker qarıydarlarınıń avarıya sebepli enyergiya támiynatısız qalıwına hám de xalıq turmıs iskerliginiń aynıwına alıp kelgen GES, GRES, TESlardagi, rayon ıssılıq orayları daǵı, elektr tarmaqları daǵı, bug'qozon qurılmalaridagi, kompressor hám gaz bólistiriw shaqapshalarındaǵı hám basqa enyergiya támiynatı obiektlaridagi avarıyalar hám órtler;
xalıq turmıs iskerliginiń aynıwına hám salamatlıǵına qáwip tuwılıwına alıp kelgen gaz trubalaridagi, suwlandırıw imaratlarındaǵı, suw trubalarindagi, kanalizaciya hám basqa kommunal obyektlerdegi avarıyalar ;
atmosfera, topıraq, jer astı hám jer ústi suwınıń adamlar salamatlıǵına qáwip tuwdıratuǵın dárejede konsentraciyadaǵı zıyanlı elementler menen pataslanıwına sebep bolǵan gaz tazalaw qurılmalaridaǵi, biologiyalıq hám basqa tazalaw imaratlarındaǵı avarıyalar.
5. Adamlar ólimi menen baylanıslı bolǵan hám asıǵıslıq menen avarıya -qutqarıw jumısları ótkeriliwin hám de zálel kórgenlerge asıǵıs medicinalıq járdem kórsetiliwin talap etetuǵın mektepler, emlewxanalar, kinoteatrlar hám basqa social baǵdardaǵı obyektler, sonıń menen birge turaq-jay sektorı ımaratları konstruksiyalarınıń kútpegende aynıwı, órtler, gaz jarılıwı hám basqa hádiyseler.
6. Radioaktiv hám basqa qáwipli hám de ekologiyalıq tárepten zıyanlı elementlardan paydalanıw yamasa olardı saqlaw menen baylanıslı avarıyalar :
sanitariya -qorǵaw aymaǵı tısqarısına shıǵarıp taslanıwı nátiyjesinde payda bolǵan joqarı dárejedegi radioaktivlik adamlardıń jol qoyılatuǵınnan kóp muǵdarda nurlanıwın keltirip shıǵarǵan texnologiyalıq processda radioaktiv elementlardan paydalanatuǵın ob'ektlerdegi avarıyalar; radioaktiv matyeriallarni tasıw waqtındaǵı avarıyalar ;
átirap -ortalıq hám adamlar salamatlıǵı ushın qáwip tuwdıratuǵın radioaktiv shıǵındılar toplagichlardagi, shıǵındıxonalardagi, islem toplagishlardaǵi hám záhárli zatlı elementlar kómiletuǵın orınlardaǵı avarıyalar (úzilisler);
radioizotop buyımlardıń joǵatılıwı ;
biologiyalıq qurallardı hám olardan alınatuǵın preparatlarni tayarlaw, saqlaw hám tasıwdı ámelge asırıwshı ilimiy-izertlew hám basqa mákemelerde biologiyalıq qurallardıń átirap -ortalıqqa shıǵıp ketiwi yamasa joǵatılıwı menen baylanıslı jaǵdaylar.
7. Gidrotexnikalıq apatlar hám avarıyalar :
suw bazalarında, dárya hám kanallar daǵı buzılıwlar, biyik tawlar daǵı kóldan suw urib ketiwi nátiyjesinde payda bolǵan hám de suw basqan aymaqlarda adamlar ólimine, sanaat hám awıl xojalıǵı obiektleri jumısınıń, xalıq turmıs iskerliginiń aynıwına alıp kelgen hám asıǵıs kóshiriw ilajların talap etetuǵın ólimli suw basıwları. Avarıyalardıń kelip shıǵıwına tómendegi faktorlar baslawshı bolıwı múmkin:
Tábiyiy apat sebepli;
Imaratlardı proektlestiriwde yamasa onı qurıwda jol qoyılatuǵın sebepli;
Transport mexanizm, úskenelerden nadurıs paydalanǵanda;
Agressiv elementlerdı (portlaytuǵın, tez jalınlanıwshı uwlı zatlı elementlardı ) nadurıs saqlanıwı jáne onı isletiw qaǵıydalarınıń buzilwi áqibetinde;
Texnika qawipsizligi qaǵıydalarınıń aynıwı hám basqalar. Mine sonday aljasıqlar sebepli islep shıǵarıwlarda úlken avarıyalar júz beredi, aqıbette kópten-kóp insanlar jábirlenedi hám materiallıq baylıqlar joq bolıp ketedi. Kóbinese ximiya, neftti qayta isleytuǵın sanaat, qaǵaz islep shıǵarıw sanaatı, gósh-sút, azıq-túlik, metallurgiya, taw kenshilik hám basqa sanaat kárxanalarında avarıyalar tez-tez ushraydı. Ásirese kúshli tásir etiwshi uwlı zatlı elementlar (KTEZM ) tásirinde bolatuǵın avarıyalar : ximiya, neftni qayta isleytuǵın qaǵaz, sellyuloza, gósh-sút, azıq-awqat sanaatı, suw tazalaw imaratlarında hám de temirjollarda KTEZMni tasıwda kóp ushraydı. KTEZM kórsetilgen konsentraciyadan artıq bolǵanda adamlarǵa, awıl xojalıǵı haywanlarına, sırtqı ortalıqqa kúshli tásir etip túrli dárejede ziyanlantıradı. KTEZMlar qatarına xalıq xojalıǵında texnologiyalıq processlerde qollanılatuǵın ammiak, xlor, sulfat kislotası, vodorod ftorid, azot, altıngugurt oksidleri hám basqalardı kirgiziw múmkin.
Respublikamızdaǵı sanaatı rawajlanǵan ayırım qalalarda, atap aytqanda, Samarqand, Ferǵana, Andijan, Qo'qon, Ahgren, Almalıq, Chirchiq, Navaiy hám basqa qalalarda hawanıń pataslanıw dárejesi normaınan 1, 5-2, hátte ayırım orınlarda 3-6 ret artıq bolıp tabıladı.
Oraylıq Aziyada hawanı eń pataslantıratuǵın kárxana Tadjikistandıń. Tursunzoda qalasındaǵı alyuminiy zavodı hovoga belgilengen muǵdardan derlik eki ese artıq uwlı zatlı element shıǵarıp kelgen. Ózbekstan Respublikasınıń Ximiya sanaatı kárxanaları Chirchiqdagi “elektrokimyo”, Ferǵana daǵı “azot”, Navaiy daǵı zavodlar bolıp tabıladı.
Dúnya kóleminde jılına hawaǵa uglerod (II ) oksidi- 250 mln tonna, janar may untaqı - 100 mln tonna, uglevodorod-88 mln tonna, azot (II ) oksidi-53 mln tonna, ammiak- 4 mln tonna, altıngugurt vodorodı 3 mln tonna, qorǵasın birikpesi - 1 mln tonna, ftor- 0, 4 mln tonna shiǵarıladı.
Bunday sanaat kárxanalarınıń shıǵındı ónimleri insanlar turmısına úlken qáwip salıp, hár qıylı keselliklerdi keltirip shıǵarıp atır, insanlar omirin qısqartirmoqda hám átirap ortalıqtı jerlerdi, hawanı hám suw háwizlerin saldamlı zálellantirmoqda.
Tez tásir etiwshi uwlı zatlı elementlar menen uwlı zatlanganda xalıqtıń hatti háreketleri.
Respublikamız xalıq xojalıǵı tarmaqlarında uwlı zatlı elementlar isletiledi, saqlanadı, tasiladi. Eger tabiyiy apatlar, áskeriy soqlıǵısıwlar nátiyjesinde ximiyalıq uwlı zatlı elementlar atmosferaǵa tarqalıwı múmkin. Nátiyjede átirap -ortalıqtı hawanı uwlı zatlaydı. Álbette, bunday ayrıqsha jaǵdaylarda avarıya óshog'idagi hám oǵan jaqın bolǵan átirap daǵı puqaralar jábirlenedi. KTEZMlar tiykarlanıp insanlarǵa onıń nápes shólkemleri, terisi arqalı tásir etedi. Olar ulıwma uwlı zatlaytuǵın hám holsizlantiruvchilarga bólinedi. Eger avarıya jaǵdayında bir qansha gazlar qospası bolsa, izolyatsiyalovchi protivogazlardan paydalanǵan halda tezlik menen uwlı zatlanǵan oshaqtan adamlardı evakuatsiya qılıw ilajları kóriledi, avarıya jayın qayta tiklew jumısları alıp barıladı. Baslanǵısh qayta tiklew jumısların shólkemlestiriw:
KTEZM tarqalǵan aymaqtı oraw (lokalizatsiya) qılıw esaplanadı. Avarıyanı qayta tiklew jumıslarında qatnasatuǵın puqaralar ózleri hám basqalardı biliwi zárúr. Olardan mudamı uwlı zatlanǵan puqaralardı ziyanlanǵan aymaqtan alıp shıǵıw, protivogazni basqalarǵa kiydira biliw, jasalma nápes beriw, júrekti massaj qılıw, uwlı zatlanǵan kóz terilarni neytrallaw jumısların biliwleri kerek. Onıń ushın jámáát hám jeke qorǵaw quralları olardıń túrleri hám paydalanıw qaǵıydaların biliwi zárúr.