B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

Mehnat taqsimoti - mehnat faoliyatining ayrim turlarini ajratish, 
o'zgartirish, birlashtirishning tarixiy ravishda shakllangan jarayoni bo'lib, u 
tabaqalashtirish va mehnat faoliyatining har xil turlarini amalga oshirishda 
uchraydi. Farqlang:
Ijtimoiy ishlab chiqarish tarmoqlari bo'yicha umumiy mehnat taqsimoti; 
Tarmoqlar ichidagi shaxsiy mehnat taqsimoti;
Texnologik, malaka va funktsional xususiyatlarga ko'ra tashkilotlar ichidagi 
yagona mehnat taqsimoti. Mutaxassislarning uyushgan guruhining umumiy mehnat 
unumdorligini oshirishning sababi (sinergistik effekt): 
- Oddiy takrorlanadigan operatsiyalar uchun qobiliyat va avtomatizmni 
rivojlantirish. 
- Turli xil operatsiyalarni almashtirishga sarflanadigan vaqtni qisqartiring. 
- Mehnat taqsimoti kontseptsiyasi Adam Smit tomonidan "Millatlar 
farovonligining tabiati va sabablarini o'rganish" besh jildlik risolasining dastlabki 
uchta bobida to'liq tasvirlangan. 
- Ajratish ijtimoiy mehnat taqsimoti jamiyatda ijtimoiy funktsiyalarni 
odamlar va xalqaro mehnat taqsimoti o'rtasida taqsimlash. 

---

128 
- Ijtimoiy mehnat taqsimoti - bu mehnatni birinchi navbatda ishlab 
chiqarish va boshqaruvchi mehnatga bo'lish.
Zamonaviy dunyoda mehnat taqsimoti turli xil kasb va sohalarning xilma-xil 
bo'lishiga olib keldi. Ilgari (qadimgi davrlarda) odamlar deyarli o'zlarini zarur 
narsalar bilan to'liq ta'minlashga majbur bo'lishgan, bu juda samarasiz bo'lib, bu 
hayotning oddiy uslubiga va qulaylikka olib keldi. Evolyutsiya, ilmiy va texnik 
taraqqiyotning deyarli barcha yutuqlari mehnat taqsimotining doimiy ravishda 
amalga oshirilishi bilan izohlanishi mumkin. Mehnat natijalari almashinuvi, ya'ni 
savdo orqali, mehnat taqsimoti jamiyatda mumkin bo'ladi. 
11.3. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti va uning xususiyatlari 
Insonning ijtimoiy foydali mehnati moddiy va ma'naviy ne'matlar yaratar 
ekan, bu uning o'zi va oilasi, pirovard natijada jamiyat va davlat manfaatiga xizmat 
qiladi. Ana shu milliy boylikni ijtimoiy adolat asosida taqsimlash va qayta 
taqsimlash davlatning asosiy funktsiyalaridan biridir. 
Yurtimizda azal-azaldan ijtimoiy adolat o'ta qadrlangan, mehnat kishisi e'zozga 
loyiqligi uqtirilgan. O'rta Osiyoning ulug' mutafakkiri va qomusiy olimi Abu Nasr 
Forobiy mukammal jamiyat to'g'risidagi ta'limotida haqiqiy baxtga erishish uchun 
harakat qiluvchi, o'zaro yordam qiluvchi, xalqni birlashtiruvchi shahar – fozil 
shahar hisoblanishi ko'rsatiladi. Fozil shaharlarda yashaydigan xalq o'zi istagan 
kasb-hunarlarni egallaydi, bunday jamiyatda erkinlik va teng huquqlik hukm 
suradi. Amir Temur saltanatida ijtimoiy himoyaga muhtoj kimsalar – miskinlarga 
yengilliklar berishga alohida e'tibor berilgan: ―Agar kasbu hunar va ma'rifat 
ahllaridan bo'lsalar, bundaylarga saltanat korxonalaridan yumush berilsin. 
Bulardan boshqa bilagida kuchi bor faqir-miskinlar esa o'z ahvoli va kasbu koriga 
qarab ish tutsinlar‖. Mavjud bozor iqtisodiyoti tizimlari va ularning yo'nalishi har 
bir davlatning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. Ular qatorida quyidagilarni 
keltirish mumkin: 
• geografik joylashuv; 
• tabiiy resurslarning mavjudligi; 
• aholi an'analari va odatlari; 
• ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanganlik darajasi;
• jamiyatning ijtimoiy yo'naltirilishi. 
Shunga qaramay, barcha bozor iqtisodiyoti tizimlari uchun umumiy bo'lgan 
xususiyatlar ham mavjud. Ular quyidagilardir: 
• mulkchilik turli shakllarining mavjudligi; 
• tovar va xizmatlarga erkin narxlarning ustunligi; 
• erkin raqobatning rivojlangan tizimi; 
• iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muayyan tizimi. 

---

129 
Bu ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti modeli uchun ham xosdir. 
Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti (nemischa ―Soziale marktwirtschaft‖) tub 
mohiyatini uning asoschisi, Germaniyaning avval iqtisodiyot vaziri, keyin federal 
kantsleri bo'lgan Lyudvig Erxardning fikricha, ushbu modelning inson, uning 
manfaatlariga xizmat qilishi tashkil etadi. Uning ta'rifi bo'yicha, ijtimoiy 
yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti siyosatini olib boradigan davlat ―bozor erkinligi 
tamoyilini ijtimoiy mutanosiblik hamda umumiy ish uchun har bir shaxsning 
ma'naviy 
mas'uliyati 
bilan birlashtiradi‖. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor 
iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat (11.1-rasm):