B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

 
6.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini rag‟batlantirish va 
qo‟llab quvvatlash tizimi . 
Hozirgi vaqtda O‗zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda kichik biznes 
muhim o‗rin tutadi. Mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlari va sohalarida 
kichik bozor tuzilmalarining shakllanishi istisnosiz iqtisodiy jarayonlarning jahon 
iqtisodiy tendentsiyalariga mos keladi, chunki dunyoning barcha mamlakatlarida 
deyarli barcha mamlakatlarda juda ko'p turli xil profildagi kichik korxonalar 
ishlaydi.

---

71 
Hozirgi vaqtda O‗zbekiston iqtisodiyotida yirik va kichik korxonalar, 
shuningdek, shaxsiy va oilaviy mehnatga asoslangan faoliyat bir vaqtda faoliyat 
ko‗rsatmoqda. Korxonalarning hajmi tarmoqlarning o'ziga xos xususiyatlariga, 
ularning texnologik xususiyatlariga va masshtab effektining ta'siriga bog'liq. 
Yuqori kapital sig'imli va sezilarli ishlab chiqarish hajmlari bilan bog'liq bo'lgan 
tarmoqlar va yirik korxonalarni talab qilmaydigan tarmoqlar mavjud, aksincha, 
ularning kichik o'lchamlari afzalroqdir.
Zamonaviy iqtisodiyot turli miqyosdagi - yirik, monopol tuzilmalarga moyil 
bo'lgan va ko'plab omillar ta'sirida shakllanadigan kichik tarmoqlarning murakkab 
kombinatsiyasi bilan tavsiflanadi. Bir tomondan, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning 
barqaror tendentsiyasi ishlab chiqarishning kontsentratsiyasi hisoblanadi. Bu yirik 
moddiy, moliyaviy, mehnat resurslari va malakali kadrlarga ega yirik firmalardir. 
Ular eng muhim texnologik siljishlarni belgilab beruvchi yirik ilmiy-texnik 
ishlanmalarni amalga oshirishga qodir. Boshqa tomondan, so'nggi paytlarda kichik 
biznesning misli ko'rilmagan o'sishi, ayniqsa, hali katta kapital, katta hajmdagi 
asbob-uskunalar va ko'plab ishchilarning kooperatsiyasini talab qilmaydigan 
sohalarda aniqlandi. Ayniqsa, bilim talab qiladigan ishlab chiqarish turlarida, 
shuningdek, xalq iste‘moli tovarlari ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan 
tarmoqlarda kichik korxonalar ko‗p . 
Kichik ishlab chiqarish shakllarining samarali faoliyat yuritish imkoniyati 
ularning yirik ishlab chiqarishga nisbatan bir qator afzalliklari bilan belgilanadi; 
mahalliy bozorlarga yaqinlik va mijozlar ehtiyojlariga moslashish; yirik firmalar 
uchun foyda keltirmaydigan kichik partiyalarda ishlab chiqarish; boshqaruvning 
ortiqcha bo'g'inlarini istisno qilish va hokazo.Kichik ishlab chiqarishga ishlab 
chiqarish va shaxsiy iste'mol sohasidagi talabni differentsiallashtirish va 
individuallashtirish yordam beradi. O'z navbatida, kichik va o'rta ishlab chiqarishni 
rivojlantirish iqtisodiyotni tiklash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi: raqobat 
muhiti rivojlanmoqda; qo'shimcha ish o'rinlari yaratiladi; tizimli tuzatish faolroq 
davom etmoqda; iste'mol sektori kengayib bormoqda. Kichik korxonalarning 
rivojlanishi bozorni tovar va xizmatlar bilan to‗ldirishga, eksport salohiyatini 
oshirishga, mahalliy xomashyodan samarali foydalanishga olib keladi . 
Kichik korxonalarning mehnatdan foydalanish ko'lamini kengaytirish, 
nafaqat ish bilan ta'minlash, balki birinchi navbatda aholining tadbirkorlik 
faoliyati, uning ijodiy kuchlarini joylashtirish va bo'sh ishlab chiqarish 
quvvatlaridan foydalanish uchun yangi imkoniyatlar yaratish qobiliyati katta 
ahamiyatga ega. O‗zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati 
erkinligining kafolatlari to‗g‗risida‖gi Qonunining 5-moddasiga asosan kichik 
biznes sub‘ektlari: yakka tartibdagi tadbirkorlar; ishlab chiqarish tarmoqlarida 
band bo‗lgan xodimlarning o‗rtacha yillik soni yigirma nafardan, xizmat ko‗rsatish 

---

72 
va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida – o‗n nafardan, ulgurji, chakana savdo 
va umumiy ovqatlanishda band bo‗lgan mikrofirmalar; besh kishi; quyidagi 
tarmoqlarda band boʻlgan ishchilarning oʻrtacha yillik soniga ega boʻlgan kichik 
korxonalar: yengil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik, 
yogʻochga ishlov berish, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati – yuz 
kishidan koʻp boʻlmagan; mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‗i-energetika va 
kimyo sanoati, qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, 
qurilish va sanoat va ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlarida — ellik kishidan 
ko‗p bo‗lmagan; fan, ilmiy xizmatlar, transport, aloqa, xizmat ko‗rsatish (sug‗urta 
kompaniyalari bundan mustasno), savdo va umumiy ovqatlanish va boshqa 
noishlab chiqarish sohalarida — yigirma besh kishidan ko‗p bo‗lmagan. Kichik 
biznes subyektlari xodimlarining o‗rtacha yillik soni qonun hujjatlarida 
belgilangan tartibda belgilanadi. Bunda unitar (sho'ba) korxonalar, filiallar va 
vakolatxonalardagi xodimlar soni ham hisobga olinadi. Faoliyatning bir necha 
turlari bilan shug'ullanuvchi (diversifikasiyalangan) yuridik va jismoniy shaxslar 
yillik aylanmada eng katta ulushi bo'lgan faoliyat turi mezonlariga ko'ra kichik 
biznes sub'ektlari sifatida tasniflanadi. 
Yuqoridagi tijorat tashkilotlariga O‗zbekiston Respublikasi qonun 
hujjatlarida kichik biznes sub‘ektlari uchun nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar 
va huquqlar ularning vakolatli tashkilotlarga (davlat soliq va bojxona organlari, 
davlat statistika organlari, banklar va boshqalar) murojaatlari asosida taqdim 
etiladi. Imtiyozlar, kafolatlar va huquqlarning xususiyatidan kelib chiqqan holda, 
ular kichik biznes sub'ektlari ekanligi to'g'risida yozma xabarnoma taqdim etadi. 
Xabarnomaning toʻgʻriligi uchun javobgarlik xabarnomani taqdim etgan shaxslar 
zimmasiga yuklanadi. Mikrofirma va kichik tadbirkorlik sub‘ekti belgilangan 
o‗rtacha yillik sondan oshib ketgan taqdirda, ular ortiqcha ruxsat etilgan davr va 
keyingi uch oy uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va 
huquqlardan mahrum etiladi.
O‗zbekistonda maksimal qulay sharoitlar va ishbilarmonlik muhiti, imtiyoz 
va preferensiyalar yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal 
rivojlantirishni har tomonlama qo‗llab-quvvatlash, ularning mamlakatimiz 
iqtisodiyotidagi ulushini oshirish bo‗yicha tizimli izchil chora-tadbirlar amalga 
oshirilmoqda. Bu sohaning jadal rivojlanishi ichki bozorni raqobatbardosh va 
sifatli mahsulotlar bilan to‗ldirish, birinchi navbatda yoshlar uchun yangi ish 
o‗rinlari yaratish, shu asosda aholi daromadlari va daromadlarini oshirishni 
ta‘minlash masalalarini ham muvaffaqiyatli hal etish imkonini bermoqda. Kichik 
biznes uchun yaratilgan keng imkoniyatlar qishloqda sanoat ishlab chiqarishini 
tashkil etish, korxonalarni rivojlantirish, ichki bozorni sifatli va raqobatbardosh 

---

73 
mahsulotlar bilan to‗ldirish, xizmat ko‗rsatish va servis sohasini yaxshilash, aholi 
bandligi va aholi bandligini oshirishda o‗z ifodasini topmoqda. 
Kichik biznes harakatchan bo‗lib, bozor o‗zgarishlari va iste‘mol talabiga 
nisbatan tez javob beradi, yangi ish o‗rinlari yaratish, aholi ehtiyojlariga javob 
beradigan mahsulot va xizmatlar bozorini kengaytirish, umuman, iqtisodiyotni 
yanada rivojlantirishda muhim o‗rin tutadi. Ayni paytda tadbirkorlik faoliyatini 
yo‗lga qo‗ymoqchi bo‗lgan tadbirkorlar ikki kun ichida ruxsatnoma olish 
imkoniyatiga ega. Bu davr rivojlangan mamlakatlarda amaldagi mezonlarga mos 
keladi. ―Yagona darcha‖ tamoyilini joriy etish tadbirkorlar uchun juda foydali 
hisoblanadi.
Tadbirkorlik subyektlarini muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga ulash, 
eksport mahsulotlarini bojxona rasmiylashtiruvidan o‗tkazish tartiblari 
soddalashtirildi va tannarxi arzonlashtirildi. Tadbirkorlik subyektlarida ro‗yxatga 
olingan kundan boshlab uch yil mobaynida rejali tekshirishlar o‗tkazish 
taqiqlangan tartib joriy etildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari 
tomonidan soliq va moliyaviy hisobotlarni taqdim etishning elektron tizimiga 
bosqichma-bosqich o‗tish amalga oshirilmoqda . 
Kichik biznes subyektlarini davlat xaridlariga jalb etishning yangi 
mexanizmini mahalliy va xorijiy ekspertlarning fikricha, strategik nuqtai nazardan 
mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiya qilishning yangi bosqichi, deyish mumkin. 
Bu borada O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 7-fevraldagi ―Davlat 
xaridlari tizimini optimallashtirish va ularga kichik biznes subyektlarini jalb 
qilishni kengaytirish to‗g‗risida‖gi qarorini alohida ta‘kidlash lozim. Unga ko‗ra, 
2011-yil 1-apreldan boshlab tovarlar, ishlar va xizmatlarni davlat xaridlarining 
yangi mexanizmi kuchga kirdi. Davlat xaridlarining yangilangan tartibi nafaqat 
kichik biznes sub‘ektlari uchun tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berish 
bo‗yicha tenderlarda ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirish kafolatlariga 
asoslanadi, balki potentsial yetkazib beruvchilar o‗rtasida sog‗lom raqobat va 
bitimlarning shaffofligini yanada rivojlantirishga qaratilgan. ―Davlat xaridlari 
bo‗yicha tenderlarni o‗tkazishda, boshqa shartlar teng bo‗lgan holda, kichik biznes 
sub‘ektlariga ustunlik beriladi‖, ―Davlat byudjeti va boshqa markazlashtirilgan 
manbalar hisobidan moliyalashtiriladigan qiymati 500 million so‗mgacha bo‗lgan 
ob‘ektlarni qurish va rekonstruksiya qilish uchun pudratchi tanlash, faqat kichik 
biznes sub‘ektlari o‗rtasida amalga oshiriladi‖, Kic davlatimiz rahbarining qarorida 
kichik biznesning yetakchi roli belgilab berilgan. Shunga ko‗ra, kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlik vakillariga munosabat tubdan o‗zgarmoqda. Bugun ular 
davlatning teng huquqli sheriklari sifatida harakat qila boshladilar.
Qabul qilingan dastur doirasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
subyektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengaytirish, shuningdek, 

---

74 
ularning eksport salohiyatini oshirish, eksport mahsulotlarini mintaqaviy va jahon 
bozorlariga olib chiqishga ko‗maklashish masalalari hal etilmoqda. Kichik biznes 
barcha rivojlangan mamlakatlarda qo'llab-quvvatlanadi. Bu holat kichik biznes 
ijtimoiy zarur mehnatni tashkil etishning yangi shakli sifatida O‗zbekistonning 
ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlariga javob berishini tasdiqlaydi. Ushbu faoliyat butun 
mamlakat iqtisodiyoti uchun ham, har bir fuqaro uchun ham birdek foydalidir va 
shuning uchun ham davlat tomonidan munosib e'tirof va qo'llab-quvvatlanadi. 
Kichik korxonalar ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida qo'shimcha mehnatni o'z 
ichiga oladi, bu esa yangi qadriyatlarni yaratadi, milliy daromad va milliy boylikni 
oshiradi. Kichik biznes shunday rivojlanish manbaiki, O‗zbekiston hozir ham, 
kelajakda ham rad eta olmaydi .