Бадиий матнда мурожаат шакллари проф. ҚУрбонова муҳаббат матяқубовна

БАДИИЙ МАТНДА МУРОЖААТ ШАКЛЛАРИ
ПРОФ. ҚУРБОНОВА МУҲАББАТ МАТЯҚУБОВНА
Ўзбек тилшунослигида диалогик нутқ ҳақида махсус
тадқиқотлар амалга оширилган. Шу ўринда Ўроқбой Лапасовнинг номзодлик, Лайло Раупованинг докторлик тадқиқотларини эслаш ўринли. Кейинги ишда диологик нутқ диалогик дискурс сифатида антропоцентрик таҳлилга яқин келганини илғашимиз қийин эмас.
Мурожаат бирликлари ҳам асосан диалогик нутқда
намоён бўлади. Диологик нутқ ҳар қандай бадиий матнда учрасада, драматик асарларда унинг ўрни беқиёс. Драматик асарлар асосан, қаҳрамонларнинг диалогик нутқидан иборат бўлиб, воқеа ривожи ва қаҳрамонлар хулқ-атворини очишга хизмат қилади.
Мурожаат бирликлари моҳиятан қандай бирликлар деган савол туғилиши табиий. Улар грамматик жиҳатдан қандай мавқени эгаллайди? Биз шуни таъкидлашни истардикки, улар синтактик жиҳатдан ундалма мақомида бўлиб, гап кенгайтирувчилари ва сўз кенгайтирувчилари ўртасида «оралиқ учинчи» дейишимиз мумкин. Морфологик жиҳатдан эса субъектив маъно ифодаловчи модалларга тўғри келади.
Мурожаат бирликларидан нутқда тингловчи эътиборини тортиш, хитоб қилиш, ундаш каби мақсадларда фойдаланилади. Бундай бирликларда сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги яқинлик, ҳурмат, ишонч; масофа (субординация), ҳурматсизлик, ишончсизлик каби коммуникатив муносабатлар ифодаланади. Инсонлар ўзаро муносабатга киришар экан, турли хил мурожаат шаклларидан фойдаланади. Мурожаат шаклларидан бири - оилада ота-онанинг бир-бирига бўлган мурожаатидир. Ўзбек маданиятида оилада эркак ва аёл турмуш ўртоғига нисбатан ҳар хил мурожаат бирликларидан фойдаланади. Масалан, дадаси, отаси, онаси, ойиси каби. Бу ўзаро ҳурматни ҳам кўрсатади.
Баъзан эркакларнинг аёлига ҳай, ҳей, ҳўй, эй, э баъзи худудларда оҳай деб мурожаат қилиши ҳам кузатилади. Ўзбек халқида эр ва хотиннинг бошқалар олдида бир-бирининг исмини айтиб чақириши атрофдагилар учун бироз одобсизлик ҳисобланган. Бу анъана ҳозирда ҳам айрим жойларда давом этиб келмоқда. Маданиятимизга хос бўлган бу анъана бадиий адабиётда ҳам ўз аксини топган. Чунончи,
- Менга қара, дўхтирга бориб, бир кўриниб келсаммикан?
- Вой, дадаси, яна мазангиз қочиб қолдими?! - деди қўрқиб кетган Мақсад опа.
Ойим хафа бўлмади, дастурхонга бир чойнак чой, тўртта туршак қўяр экан, негадир жилмайди.
- Сабр қилинг, дадажониси! Ҳозир пишади, бирам ширин гўжа қайнатиб қўйдимки, оғзингизда эриб кетади.
- Э, гўжангниям... - Бобом пиёлага жой тўлдириб жаҳл билан бир кўтарган эди, оғзи куйиб, кўзидан ёш чиқиб кетди. Чойни тупуриб ташлаб, чийиллади: - Қайноқ десанг ўласанми, пакана?! Ёши олтмишга чиқибди-ю чой қайнатишни билмайди!
Ойим бу сафар ҳам хафа бўлмади.
- Эҳтиёт бўлинг-да, дадажониси, - негадир яна илжайди. - Шомуродни кузатгунимча кеч бўлиб кетди-да... Айтганча, Комил табиб ҳам ўғлини жўнатди.
Ушбу берилган мисолда ёзувчи персонажнинг нутқида дастлаб дадаси мурожаат бирлигидан фойдаланган бўлса, 2 ҳолатда -жон эркалаш қўшимчасини қўшиш орқали вазиятни юмшатиш, турмуш ўртоғини жаҳлидан туширишга уриниш мақсадини кучайтирган. 3 ҳолатда -да юкламаси қўшиш орқали бу мақсад янада кучайтирилган. Агар ҳар иккала контекстда ҳам дадаси ва дадажониси мурожаат бирликлари қўлланилмаганда, аёлларга хос назокат, юмшоқлик, мулойимлик, шу билан бирга, турмуш ўртоғига бўлган ҳурмати ва эътибори очиб берилмаган бўларди.
Мурожаат бирликларидан нутқда тингловчи эътиборини тортиш, хитоб қилиш, ундаш каби мақсадларда фойдаланилади. Бундай бирликларда сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги турли коммуникатив муносабатлар ифодаланган бўлади. Ижтимоий жамиятда инсонлар бир-бирлари билан муносабатда бўлар экан, алоқа аралашув жараёни мурожаат бирликларисиз кечмайди. Қуйидаги парчаларда мурожаат бирликларининг матндаги ўрни, вазифаси, контекстга таъсирини кўриб чиқамиз:
1. Дадам ранги қув ўчганча муздек лаби билан пешонамдан ўпди.
- Қўрқма, қизим, эртага келаман, - деди-ю, бобомга юзланди. (Ў.Ҳошимов)
2. Дадам Роби опамга бир қараб олди-да, елкамга қоқди.
- Хўп, ўғлим, мен сени ачом-ачом қилиб ётаман.
3. - Болам! Жон болам, - дедим илтижо қилиб. - Кимсанни сен кутсанг, мен кутмаяпманми! Ўз боламнинг кўзига ўзим чўп солгандан кўра ўлганим яхшимасми! Нима қилай, жон қизим, иложим қанча!
- Ахир... ахир... - У мадори қуригандай ёнимга чўккалаб қолди. Нами кетмаган сочлари юзимга ёйилиб тушди.
Бошимни кўтариб қарасам, кўзлари ҳайратдан катта-катта очилганча ҳамон чўккалаб ўтирибди. Юзи ой нурида янаям оқариб кетган, энтикиб нафас оляпти.
- Ойи ... - деди пичирлаб. - Ахир у киши... адам-ку..
- Нима қилай, жон қизим... - Нами қуримаган сочларидан, оппоқ, текис юзларидан ўпа бошладим.
Ўткир Ҳошимовнинг “Икки эшик ораси” асаридан олинган ушбу парчаларда қариндош-уруғчиликка оид бўлган мурожаат бирликлари, яъни қизим, ўғлим, болам, ойи каби мурожаат бирликлари моҳирона қўлланган. Биринчи мисолда қизим мурожаати қизчани тинчлантириш ва юпатиш учун фаол хизмат қилган. Хавотирли оҳангни ҳам сезишимиз мумкин.
Иккинчи мисолдаги ўғлим сўзида юпатиш, эркалаш билан бирга, ҳайронлик семаси ҳам мавжуд. Ўғлим, қизим, болам каби мурожаат бирликларини жон ўғлим, жон қизим, жон болам тарзида қўллаш орқали юпатиш, эркалатиш ва ялиниш каби маъно оттенкалари кучайтириб берилган. Учинчи мисолда худди шундай ҳолатни кузатишимиз мумкин. Робиянинг асраб олган онаси уни ўз укасига, яъни битта фарзанди бор, ёши Робиядан анча катта бўлган, унинг устига Робия ада деб мурожаат қиладиган инсонга узатмоқчи бўлади. Буни эшитган Робия жуда ёмон ҳолатга тушиб қолади. Робияни бу ҳолатини кўрган она унга жуда ачинаётган бўлса-да, айни пайтда иложсиз ҳам. Онанинг бундай ҳолати жон болам, жон қизим каби мурожаат бирликлари орқали ифодаланади ва ачиниш, ялиниш, юпатиш каби прагматик маънолар англашилади.
Саид Аҳмаднинг “Уфқ” романидан олинган қуйидаги парчаларда ҳам мурожаат бирликларининг муайян поэтик мақсадларда фойдаланганини кузатишимиз мумкин:
Жаннат тиззасига тиралиб ўрнидан турди. Терган ўрикларини айвон лабига қўйиб супага келди. Пашшахона четини кўтариб ўғлига аллақандай меҳр билан қаради.
— Болам, тура қолгин. Жон болам, кун ёйилиб кетдп. Тура қол, жон болам, онагинанг ўргилсин! Даданг нонушта қилмай ишга чиқиб кетган-а. Тургин! Бу мисолда эркалаш семаси эмас, балки ялиниш, оналарча ёлвориш маъноси кучлироқ ифодаланган.
Мурожаат бирликлари олдидан, хоҳ қариндош бўлсин, хоҳ бегона бўлсин, жон сўзи бирга ишлатилганда, кўпинча ялиниш, ёлвориш, бирор нарсани илтижо қилиш, ўтиниб сўраш семалари воқеланади:
— Ким сенга жой беради? Ким сенга овқат беради? Қароқчилик қиласанми? Қай ковакка сиғасан? Тирик ўлик бўлиб юрасанми? Яхшиси, гапимга кир. Даданг билан Тоға бориб тушунтириб топширсин. Тоға обрўли одам. Депутат одам, гапини қайтаришмайди. Тоғага ялинаман. Йиғлаб-йиғлаб ялинаман. Жон болам, даданг келгунча кетма. Шундай қил, жон болам, ўргулай болам, йўқ дема.
Жаннат холанинг боласига қарата айтган ушбу нутқидаги жон болам, мурожаат бирлигида ялиниб-ёлвориш кучли ифодаланганини кўрамиз. Шунингдек, кетидан ўргулай болам бирлигини келиши ҳам бунинг далилидар. Бу ерда эркалаш семаси мутлақо сезилмайди.
Акбаралинннг ниҳоятда тажанглиги ошди. Энди нима қилиш керак. Бу бетаъсир болага гап ўтмаса, калтак кор қилмаса! Охири ялинишга қарор қилди. Азизхоннннг олдига келиб қўлини кўксига қўйди.
— Менга қара, барака топкур. Тинч қўйгин. Жон ука, тинч қўйгин. Бизни шарманда қилма! Кўча-кўйда қандоқ бош кўтариб юраман. Ё кўчиб кетайми?
Барака топкур бирикмаси ҳам мурожаат бирликларидан ҳисобланиб, ушбу бирикма тилимизда ўзига хос мазмунни ифодалашга хизмат қилади. Матндаги муаллиф “ялинишга қарор қилди”, “олдига келиб қўлини кўксига қўйди” деган изоҳлари юқоридаги «илтимос қилиш» семасини реаллаштиради.
Ушбу асардаги яна бир парчага эътибор қаратамиз:
Полвон ёшли кўзларини унга қадади.
— Биттагина йўл бор. Жон ука, илло-билло йўқ демайсан. Сени ҳеч ким танимайди. Таниганда ҳам айб қилмайди. Эртага Урганжининг майдонида Тамарахоним канситидан кейин Жўра полвон даъволигида кураш бўлади. Сенга талабгор бўлиб чиқаман. Йиқилиб берасан. Жон ука, агар шундоқ қилмасанг, ўзимни ўзим чавақлаб ташлайман. Бола-чақамнинг уволига қоласан.
Охирги мисолда «илтимос қилиш» семаси билан бирга, шарт қўйиш ва пўписа қилиш маъноси ҳам ифодаланганини кўришимиз мумкин.
Асар қаҳрамонларининг нутқида ифодаланаётган мурожаат бирликлари (сўз-гаплари) ҳам уларнинг феъл-атворини, ҳулқини, шунингдек, руҳий ҳолатини очиб беришга хизмат қилади. Шуни ҳам айтиш жоизки, кўп ҳолларда мурожаат бирликлари эркалаш сўзлари билан уйғунлашиб кетади.
Эркалаб мурожаат қилинганда аксарият ҳолларда метафора юзага келади. Масалан, кичкина ўғил болаларга нисбатан зооним номлар билан: бўталоғим, қўзичоғим, айиқполвоним, бузоқчам, тойчоғим; қиз болаларга нисбатан: райҳоним, момақаймоғим, оппоқ қизим (оппоғим), асал қизим (асалим), момоқизим каби бирликлар мурожаат қилинади. Ўзбек мулоқот маданиятига хос бу ҳодиса бадиий матнда ҳам ўз ифодасини топади. Бундай кўчимларда коннотатив маъно юзага келади ва ўз навбатида бадиий матннинг таъсирчанлигини, экспрессивлигини ва бадиий қимматини оширишда хизмат қилади. Кўчимлар, маълумки, адабий асарнинг бадиий қимматини, ифодалилигини, экспрессивликни кучайтириш учун бир нарсанинг номини, белгисини иккинчисига кўчириш ёки сўзларнинг умуман кўчма маънода ишлатилишидир.
Хулоса қилиб айтганда, бадиий матнда мурожаат бирликлари ўзига хос поэтик ва услубий восита сифатида кенг имкониятларга эга. Уларни қаҳрамонлар нутқида ишлатиш орқали муаллиф ўзбек маданиятига хос анъаналарни, қадриятларни асар мазмунига сингдиради. Салбий ва ижобийлик бўёғи билан йўғрилган бундай бирликлар бадиий матннинг экспрессивлигини оширишга ва эркалаш, илтимос, ҳақорат каби қатор прагматик маъноларни ифодалаш орқали бадиий матннинг экспрессивлигини, таъсирчанлигини оширишга хизмат қилади.