Badiiy uslub

Tanch so`z va iboralar: tamoyil, milliylik, diniy-ma’rifiy g`oya, so`z san’ati, estetik qadrit.

Istiqlol tufayli ma’naviy qadritlarga, madaniyatga, jumladan, so`z san’atiga nisbatan munosabat tubdan o`zgardi. ngi davr nafaqat adabiyotimiz tarixiga, balki zamonaviy adabiy-badiiy jarayonga ham ngicha g`oyaviy - estetik mezon bilan yondoshishni taqozo qiladi.

XX asr o`zbek she’riyatiningerk uchun olib borgan kurashi e’tiborga loyiqdir. U ikki bosqichga egadir: birinchisi, asrimizningilk bosqichiga, ikkinchisi esa, oltmishinchi yillarga to`g`ri keladi.

Hozirgi o`zbek she’riyatiningma’naviy miqyosi, badiiy, salohiti kundan - kunga o`sib borpti. SHu ma’noda hozirgi o`zbek adabiyotida lirika alohida o`ringa ega. Unda zamondoshimiz qalbida kechayotgan his - tuyg`ularni aks ettirish barobarida, jamitimizninghar bir a’zosida mustaqillikka shukronalik, porloq kelajakka bo`lgan ishonchni mustahkamlashga xizmat etmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimovning«Odamlarda o`zligini anglash, milliy g`urur, orit, o`tmishdan faxrlanish, porloq kelajakni o`z qo`limizga olganimizdan g`ururlanish kabi tuyg`ular kamol toppti, ularningbugungi va ertangi ishonchi ortib borapti», - degan fikr bugungi she’riyatga ham tegishlidir.

Bu kun she’riyatiningtabiati va uningzamiridagi falsafiy g`oyani ochib berish, uningetakchi g`oyaviy - badiiy tamoyillarini aniqlash, o`zbek she’riyatiningistiqboldagi taraqqiyotini ham oldindan belgilashga imkon beradi.

Ma’lumki, ijtimoiy hayotda kechayotgan evrilishlar birinchi navbatda lirikada aks-sado beradi. Bu narsa uningtamoyillarini ham belgilaydi, Bugungi adabiy jarayonda to`rt tamoyil etakchilik qiladi. Birinchi navbatda, O`zbekistonningmustaqillik maqomiga ega bo`lishi bilan milliy uyg`oyanish g`oyalari balqib turgan she’rlarga alohida e’tibor berish lozim bo`ladi. Biz Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi, SHavkat Rahmon, Oydin Hojieva, Halima Xudoyberdieva, Jamol Kamol, Usmon Azim, Azim Suyun, Gulchehra Nurullaeva, Muhammad YUsuf, Xurshid Davron, Iqbol Mirzo, Zebo Mirzo, Xosit Rustamova kabi shoirlarningngi she’rlarida kitobxonni ngi tarixiy voqelikni his qilishga, ngilanish va poklanishga chorlovchi g`oyalarni ko`ramiz. Bu g`oyalar avvalgidek hayqiriqlar tarzida baland pardalarda aytilgan, ammo yurakka etib bormaydigan so`zlar bilan tarannum etilgan emas. Aksincha, yurak qa’ridan, yurak qonlariga qo`shilib chiqqan, shuning uchun ular boshqa yuraklarga ham etib bordi va bormoqda. SHu tarzda xalqni - mustaqillik yo`liga chiqib olgan xalqni uyg`oyatuvchi, unda milliy g`urur, istiqlol va istiqbolga ishonch tuyg`ularini ardoqlovchi she’rlar bugungi adabiy jarayondagi birinchi va etakchi tamoyil hisoblanadi,

Ikkinchi tamoyil dini g`oyalarga, diniy mavzularga qaytish tamoyilidir. Totalitar tuzum va uningmafkurasi milliy respublikalar xalqlariningtarixidan, madaniyati ildizlaridan ma’rum etibgina qolmay, diniy an’analari va urf-odatlarini ham payhon qilib tashladi. Diniy madaniyat o`rniga bu xalqlarga berilgan markscha-lenincha-ta’limot esa ular imkonini salomat olib qololmadi. So`nggi yillarda dinga erkinlik berilishi,islom ta’limotiga oid ilmiy ommabop asarlarningpaydo bo`lishi va boshqa tadbirlar natijasida o`zbek she’riyatida islom asotirlari vag`oyalari bilan sug`oyarilgan she’rlar paydo bo`ldi.

Abdulla Oripov «Haj daftari» va «Hikmat sadolari» turkumi bilan XX asr o`zbek she’riyatiga diniy-ma’rifiy g`oyalarni birinchi bo`lib olib kirdi. U Rabg`oya`ziyning«Qissai Rabg`uziy» asari va Ismoil Buxoriyning«Hadis»larini o`rganish, «Qur’oni karim»ni o`qish asosida ularda bayon qilingan diniy-ma’rifiy g`oyalar butungi yosh avlodni yuksak insoniy madaniyat, imon va e’tiqod ru’ida tarbilash mumkinligini zukkolik bilan sezdi.

SHoir ellik she’riy hadisni o`z ichiga olgan «Hikmat sadolari» turkumida diniy manbalardan o`rin olgan syujetlar, hikmatlar va orzulardan samarali istifoda qilgan holda kishilarni poklikka da’vat etuvchi, ular qalbiga ezgulik urug`larini sepuvchi va hidot yo`liga etaklovchi lirik qahramon, XX asr o`zbek she’riyatiningetakchi qahramonidan shu bilan farqlanadiki, u avvalo Tangri ta’loningmavjudligiga ishonadi, ishonibgina qolmay, bu dunyodagi barcha voqealar uningamri bilan yuz beraetganiga qanoat qiladi va har bir odam orttirgan gunohlari, sodir etgan jinotlari uchun oxiratda jazolanishiga shubha qilmaydi, U o`zidagi ana shu ishonchni boshqalar qalbiga ham singdirishni o`ziningmurod-maqsadi deb biladi:

U senga ko`rsatdi hidot yo`lin,

YUrg`il yo yurmassan, o`zingbil, inson.

Balki sen tutgaysan Iblisningqo`lin

Yaratgan Xoliqqa barchasi ayon.

Pishqirgan daryoningsohilida gar,

Tashnayu zor qilsang, aybdor o`zing.

Boshingga nogohon balolar yog`ar,

Labingdan uchgan chog` jaholat so`zing.

Bu borada Abduvali Qutbiddin ham samarali ijod qilapti. U o`z g`oyasini g`ayri-tabiiy usul, g`aroyib manzaralar, tasvirlar zamiriga singdiradi. Sirtdan qaraganda uningtashbehlariga yuklangan fikr, tuyg`ular ko`ngil ko`zida aks ettan mutlaqo noreal, tushdagi kabi tartibsizlikday ko`rinadi, Lekin chuqurroq mushohada qilinsa, uningmohiti anglashiladi. CHunki diniy qarash falsafa ob’ekti real hayot emas, inson ruhiti, ruhiy hayot, boqiy dunyodir. Zeroki shunday ekan, tasvirningg`ayria tabiiy bo`lishi hayron qolarli hol emas. Biroq gap tasvir va tashbe’larningrealligida emas, uningzamirida yotgan fikr hamda uningmohiti muhimdir. Bu holni A.Qutbiddinning«Imon» degan she’rida ko`zatish mumkin:

Tush ko`rdim, zulmat o`rmonini qa’ri.

Boyo`g`li qizlari terurlar chanoq.

Yo`lbarsday sochadi tegraga qa’rin,

Umr manzil ko`rib bebosh, beadoq.

Tush ko`rdim, ufqningayollari o`ynar,

SHamol siynasida entikar xayol.

lpiz beshiklarida tongni tebratar,

Bo`yrada lpizlar undirgan ayol...

«Imon» so`zi, tushunchasi, obrazi kabi mumtoz she’riyatimizningboy merosiga Abduvalida havas kuchli. Buningquvontiradigan bir jihati ulkan va ulug` merosga shoirningmunosib vorislikka intilishida, borliqni anglash va talqin qilishda tasodif bilan doimiylikni farqlab ish ko`rishidadir.

Bugungi o`zbek she’riyatida ko`zga tashlangan uchinchi tamoyil adabiyotningso`z san’atligi, uningo`ziga xos xususiyatlari bilan bog`liq,

Oybek yosh kitobxorxlarga murojat etib, ularga she’riyatni sevish, undan bahramand bo`lish lozimligini ta’kidlar ekan, bunday yozgan edi; «She’riyat dunyosi, mo`jizasiningsehrli kuylari, bahor shabadasi kabi, sizningqalbingizga enggo`zal inson husnini beradi, nafis zavq bag`ishlaydi. SHe’riy va muzika dunyosida xulqingiz nozik go`zallik, chuqur hissiyot kashf etadi. Taassuflar bo`lsinki, sovet davrida she’riyatningana shu, bahor shabadasi kabi, inson kalbiga enggo`zal inson husnini vazifasini ado etishga ramadi. U grajdanlik g`oyalari deb atalgan zalvorli yukni ko`tarishdan nariga o`tmadi. She’riyat bunday og`ir yuklardan bir qadar ozod bo`lgan hozirgi davrda endi o`zining birlamchi vazifasini bajarishi kishilar qalbiga nazokat va nafosat gullarini sochishi, tuyg`ularini tarbilashi, zavq-shavq bag`ishlashi lozim. Bu borada M. YUsufning«Ishq kemasi», E. SHukurovning«Sochlari sumbula sumbul» H. Ahmedovaning«Tungi marvarid gullar», H. Asqarning«Tongningbedor ko`zlari» to`plami va yoshlarningqator she’rlari misol bo`le oladi.

To`rtinchi tamoyil sof milliy xususiyatga, ’ni millat ruhitiningbor ko`rinishi, o`z ifodasini topgan she’riyatningyuzaga kelishi.

Milliy mustaqillikningijtimoiy-siyosiy ko`rinishi bu milliy mafkura bilan xarakterlanadi. Milliy istiqlolningasosiy shartlaridan biri mafkuraviy mustaqillikdir. U o`zida millat taraqqiyotiningg`oyaviy yo`nalishini aks ettiradi. Mafkura o`z mazmuni va mohitiga ko`ra ham ngilayotgan jamitningyo`nalishini, uningqiyofasini belgilab beradi. Milliy mafkura taraqqiyotida milliy an’analarga, qadritlar, madaniy merosiingahamiti katta CHunki mafkuraningmilliylik xususiyatlari xalqningan’analari va qadritlaridan kelib chiqadi. Mafkura konsepsisi esa xalqningtarixiy rivojlanishidagi tajribalarini asos sifatida qabul qiladi. Bu o`rinda esa milliy an’analar va qadritlar millat mafkurasiga ham mo’it, yo`nalish, mazmun va shakl beradi. SHu boisdan ham milliy mafkura taraqqiyotini milliy an’analarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi, Bu borada lirika katta rol o`ynaydi va o`ynapti. Bunga SHavkat Ra’monningshe’riyati qqol misol bo`ladi. Uning«Bo`sag`a» she’rida quyidagi satrlarni o`qish mumkin:

Panoh so`radimmi borimni echib,

o`zni urdimi yo biron eshikka?

Qaltis lahzalarda orimdan kechib,

Kirdimmi sichqonlar kirgan teshikka?!

qaltis la’zalarda sinalar paytim

dunyoningko`ziga qaradim qattiq...

Bu o`rinda ajdodlarimizga xos bo`lgan insoniyg`urur, jo`mardlikni anglab olish qiyin emas, ’ni katta insoniy qadritni. Uning«Eski she’r», «Turkiylar», «SHarhi hol», «Tariqat» kabi she’rlari ilgari surilgan fikrlar milliyg`oya va milliy mafkuraningshakllanishiga xizmat qilishi shub’asizdir. SHarq she’riyatida yaratilgan «Arbain» larda avval hadisntngarabcha, forscha yoxud turkiy tarjimasi keltiriladi. Keyin nasriy bayoni beriladi. A. Oripovda esa hadisningasl shakli keltirilmay o`zi berilaveradi chunki gap shaklida emas, mazmun va mohitdadur. Bugungi she’riyatga A.Oripov « Haj daftari » va « Hikmat sadolari» turkumi bilan hozirgi o`zbek she’riyatiga diniy mag’rifiy g`oyalarni birinchi bo`lib olib kirdi.

Mag’lumki insonni yomon illatlardan forig` bulishga dag’vat etish insoniy yulga yullashdir. Insoniy illatlardan biri g`iybatdur. A. Oripov xuddi shu holatni «g`iybat » she’rida aks ettiradi.

Yulningkanorida- shundoq sarxadda

O`limtik er edi Allaqanday zot.

Nogox Rasulullox boqib xayratda,

Jabroilga dedi:- bu kimdir, xoyxot!

Jabroil aytdikim:- Bunda xar kimsa,

Jazosin olgaydur qilmishiga xos

O`limtik eguvchi bul banda esa,

Umrini g`iybat bilan o`tkazgan xolos.

A. Oripovning to`plamidan joy olgan boshqa she’rlari xam shunday xususiyatga egaligi bilan ngi tamoyil kasb etadi. YOsh shoirlardan biri Abduvali qutbiddin xam islomiy yulida tag’lay sherlar yozgan. Uningsherlarini maxsus tayyorgarliksiz mag`zini chaqish qiyin. Bu uchun mag’lum darajada islomiy bilimga ega bulmoqdarkor. Sirojiddin Saidningaksarit she’riyati xam islom asotiri va g`oyalari ruhida yozilgan. U «Dunyo masali» nomli sherida shunlay yozadi:

Ranju g`am azaldan barobar kelur,

Alar bir-biriga birodar kelur.

Nechun sevinchlaring bir xil, ayo, Dune ,

Nechun armonlaring bunchalar rangin?

Degan savol qo`yr ekan, insonlarningtutgan ishidan hayron buladi. ’ni xoru zabunlikda qolgan insonlarga ko`makka o`z jinsi emas, sut emizgan jayronlar kelganidan, insonlarningbadbinligidan kuyunadi. SHoir buningsababini, albatta, o`zi biladi. SHeg’rxonningesa mag’lum islomiy bilimga ega bo`lmasdan anglashi qiyin.

O`zbekiston xalq shoiri X. Xudoyberdieva milliy g`oya va mafkurani o`zgacha idrok etadi va ko`radi. Uningshe’rlarida ayollar siymosi ularningjamitdagi pesh qAdam o`rinlarda ekanligini o`z sherlarida aks ettiradi. Ayollrningbadiy siymosini tarixiy ildizlardan o`zmagan xolda chizadi. Uayolni bexad ezozlaydi, unga kata ishonch bildiradi:

Ayol- olov, ayol-gul,

Sochlar- arsloniy yollar,

Ishqda yonmay bo`lsa qul

Xayf- ey, olov ayollar

Umuman olganda she’rdagi xalqona oxangmilliy jozibadorlikni yuzaga keltirsa, zamiridagi fikr milliy mafkurani ta’minlaydi.
7.3 Bir she'r tarixi

Hurmatli Yurtboshimiz 1987 yili O‘zbekiston xalq shoiri Zulfiyaxonimning 80 yoshga to‘lishi munosabati bilan yuborgan tabriknomasida bunday satrlar bor:

“Muhtaram Zulfiyaxonim!

Siz latif ijodingiz bilan millionlab kishilarga ezgulik, muhabbat va sadoqatdan saboq berdingiz.

 Hayot Sizni har doim ham ayagani yo‘q. Aslida bu yorug‘ dunyoda ayriliq va hijron azobi hammaning ham boshida bor. Doimo g‘am-anduhni matonat bilan mahv etgan, armonlaridan tirik orzular yaratgan, tog‘dek bardoshi bilan sadoqat va vafo ramziga aylangan Siz kabi ayollar juda kam topiladi…”

Zulfiyaxonim yuqoridagi e’tirofning har bir so‘ziga munosib umr kechirdi. U shoira, sevimli yor, ayol-ona bo‘lib o‘zbek ayolining fazilatlarini hamma joyda ulug‘ladi, sharafladi, namoyon etdi. U hayotlik paytida yozib olganim mana bu xotiralar ham fikrimiz isboti:

“…Hamid Olimjonning vafotidan uch-to‘rt oy o‘tib she’r yoza boshlagan bo‘lsam-da, u dardli satrlarni hech kimga o‘qimasdim ham, gazeta-jurnallarda chiqarmasdim ham. U mening o‘z dardim, og‘rig‘im edi. Hammaning g‘amu tashvishlari o‘ziga yetib ortardi o‘sha paytda.

1945 yilning bahori. Yerda, ko‘kda nur. Daraxtlar guldor gumbazday bo‘lib, ularning ichida quyosh kukunlari chaqnardi. Allaqanday behishtiy manzara hokim. O‘zingni qayerga qo‘yishni bilmaysan. Hammaning ko‘zida xushnudlik, ruhlari baland. Ikkinchi jahon urushi tugamagan bo‘lsa-da, g‘alaba yaqin edi. Bu men uchun Hamid Olimjonsiz kelgan ilk bahor edi, hamma narsa uni eslatardi. Bahor bo‘lsa-da, yuragimga qil sig‘masdi. Shunday kayfiyatda borarkanman, G‘afur G‘ulom kelib qoldilar.

– Qayoqqa ketyapsan? – deb so‘radilar.

– Qayerga borishimni bilmayman. O‘sha yoqqa, – dedim Hamid Olimjon yotgan tomonga ishora qilib. – Menga hozir…  shunday yerosti yo‘li bo‘lsa-yu, u orqali dasht­larga chiqib ketsam. Na gul ochiladigan va na o‘t ko‘karadigan…

– Nima deyapsan? – gapimni bo‘ldilar G‘afur aka. – Mana bu bahorgi dun­yo­­­­ni tomosha qil. Sen bunday gaplarni og‘zingga olma! Bu – yomon gap. Undan ko‘ra she’r yozgin, – dedilar.

Shu suhbatdan ko‘ksim to‘lib uyga bordim-da, kechki ovqatdan keyin bolalarimni uxlatib, ularning yonidagi stolimga o‘tirdim. Qancha vaqt o‘tirganimni bilmayman. Qaynonam Komila buvi juda ajoyib, mehribon, jannati ayol edilar… xonam eshigini ochib:

– Bolam, ancha vaqt bo‘ldi, charchab ketdingiz. Yoting, ertalab ishga boradigan odam, – dedilar.

– Ayajon, men juda yaxshi o‘tiribman. Siz uxlayvering.

She’rni bitirdim, oqqa ko‘chirdim, yaxshi kayfiyat bilan ishga jo‘nadim. Lekin ko‘nglim nimagadir ilhaq. Keyinroq bir she’rda yozganimdek:

She’rim yozib…  nuqta qo‘yiboq

Bir tinglovchi  qolaman izlab…

Ishxonamda yonimdagi besh redaktor o‘z ishlari bilan band. Bir vaqt G‘afur akam kelib qoldilar.

Men yangi yozilgan “Bahor keldi seni so‘roqlab” she’rini o‘qib berdim.

Aziz do‘stim, bu o‘sha – hammamizga qadrdon, sevimli bo‘lgan she’r. Keling, uni Zulfiyaxonimdan tinglagan kabi yana takror o‘qiylik:

G‘afur G‘ulom bilan suhbatga qaytamiz.

…Kechinmalar satrma-satr bosib kelib, holdan keta-keta o‘qib tugatdim. She’rni diqqat bilan tingladilar.

– …Qishning yoqasidan tutib so‘radi seni, U ham yosh to‘kdi-yu, chekildi nari…  – dedilar G‘afur aka. – Yaxshi aytibsan!

Nigohlariga behol boqaman. Ziyrak ko‘zlari jiqqa yosh. Birdan o‘rinlaridan turdilar-da, o‘kirganday buyruqnamo dedilar:

– Yozma bunaqa she’rlarni, jigarim! She’rga shoir qalbidagi hayajon, bo‘ronlarning o‘n foizigina tushadi. Qolgan to‘qson foizi seni xarob qiladi, singlim! Lekin yaxshi yozibsan, ofarin! – dedilar.

Yakunlovchi bandni qayta o‘qittirdilar:

Hijroning qalbimda,

                                sozing qo‘limda,

Hayotni kuylayman,

                                chekinar alam.

Tunlar tushimdasan,

                                kunlar yodimda,

Men hayot ekanman,

                                hayotsan sen ham.

– Mana bu juda soz! – dedilar. – Endi ikki kishi uchun yashab, ikki kishi uchun yozishing kerak. Alamni qalam ko‘taradi. Lekin g‘am-anduhga muk tushib yotish hammaning ham qo‘lidan keladi. Yengishga qodirligingni tabriklayman. Omon bo‘l! – deb chiqib ketdilar.

Charchoqlarimni bahor o‘zining zilol, mayin kaftlari bilan silab o‘tgan  kabi yengil o‘rnimdan turdim…”

Hayot shiddatli daryo kabi oqaveradi, yangi zamonlarning yangi avlodlari tarixga kirib kelaveradi. Zulfiyaxonim kabi “Baxtim shu – O‘zbekning Zulfiyasiman”, deb faxrlangan va bu iftixorga munosib yashagan insonlar nasllarga ibrat bo‘lib qolaveradi.