Бахриддинова Н. М., Сулайманов С. С

D
P
D
p
C

, (1) 
бу ерда Р
1, 
Р
2 
– меҳнат хавфсизлигини таъминловчи мавжуд ва янги 
техник восита жорий этилганда ишчиларни касб касалликларига чалиниши 
ёки жароҳат олиш эҳтимоли;
D
1, 
D
2 - 
мавжуд ва янги техник воситалардан фойдаланилгандаги корхона 
ишчиларини сони. 
Ҳисоб натижаси С
n
> 0 катта бўлганда ижтимоий самарадорликга 
эришилади, акс ҳолда таклиф этилаётган меҳнат хавфсизлигини таъминловчи 
техник восита ижтимоий самара бермайди. 
Меҳнат хавфсизлигини таъминловчи техник воситаларнинг йиллик 
иқтисодий самарадорлиги қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: 

---

41 




*
*
*
*
*
*
*
N
r
Z
Q
T
u
r
k
Э
c
x
j
m
й




, (2) 
Бу ерда 
k
m


- меҳнат хавфсизлиги коэффициенти орттирмаси;
F
j
- иш хақини соатлик ставкаси, сўм;
Q- меҳнат шароити ноқулайлиги туфайли ишчига бериладиган 
конпенсация коэффициенти, Q = 1,1 – 1,15;
U
x
- бир ишчи ёки хизматчини тайёрлаш ҳаражати, сўм; 

- ишчилар сони;
Z - кадрлар қўнимсизлиги коэффициенти, меҳнат хавфсизлиги 
коэффициенти орқали топилади;
α - ишчининг бандлик коэффициенти;
T
c
- смена вақти, соат; 
N- ишчиларнинг меҳнат шароити ноқулайлиги туфайли ишга яроқсиз 
бўлган кунлари сони;

 - меҳнат хавфсизлиги таъминланмаганлиги туфайли қилинадиган бир 
ишчини ўртача ойлигига нисбатан ҳаражат коэффициенти, 

= 1,7; 
Меҳнат хавфсизлиги коэффициенти орттирмаси қуйидагича ҳисобланади: 
k
k
mxб
mxя
K



, (3) 
К
мхя, 
К
мхб 
– мавжуд ва янги техник воситадан фойдаланилгандаги меҳнат 
хавфсизлиги коэффициентлари; 
Меҳнат хавфсизлиги коэффициенти қуйидаги формула ёрдамида 
ҳисобланади: 


1
2
1
1
1
...
1
1























n
k
k
k
k
n
mx
, (4) 
Бу ерда К
1
, К
2
....К
п
– ишлаб чиқаришдаги хавфли ва зарарли омиллар 
коэффициентлари;
n = 1,2,3 ... хавфли ва зарарли омилларни сони. 

---

42 
Ишлаб чиқаришдаги иш зоналари ва иш жойларидаги хавфли ва 
зарарли омиллар коэффициентлари қуйидагича ҳисобланади: 




h
i
k


, (5) 
Бу ерда τ
δί
 , τ
hί 
– йўл қўйилган чегаравий (амалда) ва меёрий экопозиция 
вақти. 
(1-5) формулалар ёрдамида маълумотлар асосида ҳисобланган 
натижалар ўзаро таққосланди ва иқтисодий самарадорликни аниқ қиймати 
топилади. Улар асосида хулоса қилинади.
3. Маълумки, ҳар қандай меҳнат хавфсизлигини таъминловчи 
воситадан кутилаётган иқтисодий самарани амалда ҳосил қилиш учун, уни 
ишлаб чиқаришга жорий этиш керак бўлади. Бунинг учун эса ишлаб 
чиқарувчи олдиндан, техник воситани лойиҳалаш, ишлаб – чиқариш, синаб 
кўриш ва бошқалар билан боғлиқ бўлган молиявий ресурсларни сарф этиши 
керак бўлади. Бугун сарф этилган мотиявий ресурс келажакда қандай натижа 
бериши аниқ бўлмас экан, ишлаб чиқарувчи меҳнат широитини яхшилашга 
тегишли қарор қабул қилишда қатъиятли бўла олмайди. Яъни меҳнат 
шароитини яхшилашга молиявий маблағ сарф этишда сусткашликка йўл 
қўйади. Меҳнат шароитига ажратилган молиявий ресурсларни фойда олиб 
келишига ишончи тўлиқ бўлмайди. Шунинг учун бозор иқтисодиёти 
шароитида, 
ишлаб 
чиқарувчи 
молиявий 
ресурсларни 
иқтисодий 
самарадорлик таъминланган ҳолдагини сарфлашга интилади. Меҳнат 
хавфсизлигини таъминлаш иқтисодий самарадорлигини бошқаришда 
молиявий тахлилнинг зарар кўрмасдан ишлаш нуқтасини топиш усули қулай 
ва ибратли ҳамдир. 

---

43 
5-расм.Ҳаражат – даромад – фойда графиги 
Бу усулдан фойдаланиб “ҳаракат + даромад + фойда”йиғиндисини 
нолга тенг нуқтасини корхона фаолияти учун аниқлаш ва меҳнат шароити 
яхшиланганда корхона ўзгарувчан ҳаракатлар ўсиш жадаллигини пасайиши 
ҳисобига зарар кўрмасдан ишлаш нуқтасига эришиш тезлашади (6-расм).