Bajardi: Biologiya yo'nalishi 2-kurs sirtqi talim talabasi Davlatova M
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
ZIGOMITSETLAR (-WP
Mavzu: Bajardi:Biologiya yo'nalishi 2-kurs sirtqi talim talabasi Davlatova M Qabul qildi: Urganch Davlat Universiteti Tabiiy Fanlar Fakulteti O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligi Kurs Ishi Reja: 1.1 Zigotamidsetlar-zamburug'lar sinfi 1.2 Zigotamidsetlarning oziqlanishi 1.3 Ko'payishi II bob 2.1 Zigotamidsetlar eng katta ekologik xilma- xillikka ega bo'lgan qo'ziqotinlar 2.2 O'simliklarda qo'zg'atadigan kasallik turlari 2.3 Sanoatda va qishloq xojaligida o'rni Kirish: I bob Xulosa: Foydalanilgan adabiyotlar: Kirish ZIGOMITSETLAR (Zygomycetes) zamburug’lar sinfi. Tanasi yaxshi rivojlangan ko’p yadroli miseliy. Hujayra devori xitin va xitozan, ba’zan glyukandan iborat. Jinsiy jarayoni — zigosporalar hosil qiladigan zigogamiya (nomi shundan olingan). 75% turi geteratillik. Jinssiz ko’payish organlari morfologik jihatdan xilma-xil. Sporalari harakatsiz, endogen usulda sporangiylarda yoki ekzogen usulda konidiylarda rivojlanadi. 4 tartib: mog’orlar (Mucorales), endogonallar (Endogonales), entomoftorlar (Entomophtorales), zoopagallar (Zoopagales) ga 500 dan ortiq tur kiradi. Keng tarqalgan. Tuproq va go’ngda saprotrof yashaydi, bir qancha turlari yuksak o’simliklar, bo’g’imoyoqlilar va boshqa hayvonlar, odamlar paraziti; oziqovqat mahsulotlarida ko’pincha oq mog’or shaklida uchraydi. Mog’or, fikomises va boshqa urug’ larning ayrim turlaridan mikrobiologiya va oziq-ovqat sanoatida, entomoftoral turlaridan esa zararkunanda hasharotlarga qarshi biologik kurashda foydalaniladi. Ishning maqsadi: Zigotamitsetlar sinfini turlarini ko'payishi, oziqlanishini o'rganish va qisqacha tavsiflash Kurs ishining vazifasi: Zigotamitsetlar sinfini o'rganish Zigomikota: xususiyatlari, sistematikasi, oziqlanishi, yashash muhiti Zigomikota Bu evolyutsion kelib chiqishi turlicha bo'lgan 1300 dan ortiq qo'ziqorin turlarini birlashtirgan parafiletik guruhdir. Bular zigosporalar ishlab chiqarishning umumiy xususiyatiga ega, ular qalin devorli, qattiq devorli zigotalar bo'lib, ular orqali jinsiy ko'payish sodir bo'ladi. Ushbu guruh o'zaro aloqalari hali aniqlanmagan oltita nasldan iborat to'plamdir: Mukoromikotina, Entomofthoromikotina, Mortierellomikotina, Zoopagomikotina, Glomeromikota va Kikxellomikotina. Zigomitsetlar eng katta ekologik xilma-xillikka ega bo'lgan qo'ziqorinlar guruhidir. Ular meva, tuproq va go'ng kabi substratlarda saprofitlar, artropodlarning ichki organlaridagi simbiontlar, mikorizalar hosil qiluvchi o'simliklarda mutalualistlar va hayvonlar, o'simliklar, hasharotlar va boshqa qo'ziqorinlarni qo'zg'atuvchilari bo'lishi mumkin. Oziq-ovqat sanoatida oziq-ovqat fermentatsiyasida turli xil turlari qo'llaniladi. Rhizopus oligosporus U soya fasulyasidan olinadigan fermentlangan oziq-ovqat mahsuloti - Indoneziyaning shtapel tempehini tayyorlashda ishlatiladi. Zigomikotani tashkil etadigan turli xil nasllar turli xil umumiy xususiyatlarga ega. Entomophthoromycotina zigomitsetlarning ikkinchi yirik guruhi bo'lib, taxminan 300 turga ega. Saprotrofik va entomopatogenik zigomitsetalar, tuproq va axlat bilan bog'liq. Ular saprotrofik, fakultativ patogenlar va majburiy entomopatogenlar bo'lishi mumkin. Ehtimol, bu quruqlikdagi qo'ziqorinlarning birinchi guruhlaridan biridir. Mortierellomycotina tarkibida saprotrofik tuproq organizmlarining 100 dan ortiq taksonlari joylashgan. Ushbu subfilumdagi barcha turlar hamma joyda yashovchilar va saprotroflardir, ularning ba'zilari o'simlik simbiontlari hamdir. Glomeromikota 250 dan ortiq ta'riflangan turlarni o'z ichiga oladi, ular faqat arbuskulyar mikoriza hosil qiluvchi mezbon o'simliklarning ildizlarida o'sishi mumkin. Taxminan 430 million yillik morfologiyaning zamonaviy zamburug'larda kuzatilganiga o'xshash qadimiy qoldiqlar mavjud. Kickxellomycotina va Zoopagomycotina har bir subfilumda 180 ga yaqin turni o'z ichiga oladi. Ushbu qo'ziqorinlarning aksariyati umurtqasizlar parazitlari, artropod komensallari yoki saprotroflardir. Ularning ba'zilari hasharotlar zararkunandalari patogenlari sifatida muhimdir. Saprotrofik, parazitar yoki mutalistik simbiontlar bo'lishi mumkin.Saprotrofik zigomitsetlar boshqa organizmlarning chiqindilari, masalan, o'lik o'simlik moddalari (barglar, tanalar, qobiqlar), tana go'shti yoki najas bilan oziqlanadi. Qo'ziqorinlar fermentlarni ishlab chiqaradi, ular atrofdagi muhitga tarqaladi va organik moddalarning parchalanishini va atrof muhitga ozuqa moddalarining chiqarilishini tezlashtiradi. Ushbu ozuqa moddalarining bir qismi zamburug'lar tomonidan so'riladi, yana bir qismi o'simliklar va boshqa organizmlar tomonidan ishlatiladi. Parazit zamburug'lar oziq-ovqat mahsulotlarini uy egasining tirik to'qimalarining parchalanishidan so'rib oladi va aksariyat hollarda o'limga olib keladi. Mutualistik simbiyotik munosabatlarni o'rnatadigan qo'ziqorinlar, ularning tirikligiga zarar etkazmasdan, o'zlarining komensallari bilan chiqarilgan mahsulotlarni iste'mol qiladilar. Mikoriza hosil qiluvchi qo'ziqorin turlari o'simlikdan doimiy uglevodlar manbai bilan oziqlanadi. O'simlik qo'ziqorinning suv va ozuqa moddalarini singdirish va minerallarni safarbar qilish qobiliyatidan katta foyda oladi. Voyaga etgan zigosporalar unib chiqishdan oldin majburiy uxlash davridan o'tadi. Ammo, aksariyat turlarda zigosporalar ishlab chiqarilishi kam uchraydi va ularning shakllanishi va unib chiqishi uchun zarur bo'lgan sharoitlar noma'lum bo'lib qolmoqda. Mukoralesdagi jinsiysiz ko'payish bir hujayrali va harakatsiz sporangiosporalar hosil bo'ladigan multisporatsiya orqali sodir bo'ladi. Mukorallar nafaqat quruq havodan tarqalgan sporangiosporalarni, balki aerozolizatsiyaga moyil bo'lmagan ho'l sporangiosporalarni ham hosil qiladi. Bu uning patogenlik darajasini belgilaydigan muhim xususiyatdir. Zigomikotaning 30 dan ortiq turlari odam yuqtirishida ishtirok etadi. Ularning orasida Mucorales eng ko'p uchraydi. Qo'ziqorin infektsiyalari orasida zigomikozlar juda jiddiy bo'lib, o'lim darajasi 50% dan yuqori. Zigomitset zamburug'larining tanaga, odamlarda asosiy kirish yo'li nafas yo'llari orqali amalga oshiriladi. Sporalar uchrashadigan birinchi to'siq - bu nafas olish epiteliyasining soch hujayralari. Oldinga boradiganlar, ko'pgina sporalarni yutib yuboradigan va yo'q qiladigan alveolyar makrofaglarga duch kelishadi. Yuqtirishning boshqa shakllari yaralarning ifloslanishi yoki og'ir travma, og'iz orqali yoki hasharotlar chaqishi orqali sodir bo'ladi. Teri zigomikozi Infektsiya kuyish yoki boshqa travma olgan bemorlarda rivojlanadi. Bu baxtsiz hodisa paytida to'g'ridan-to'g'ri emlash natijasida kelib chiqadi yoki nozokomial bo'lishi mumkin. Kasallikning namoyon bo'lishi eritema, yiring, xo'ppoz shakllanishi, to'qimalarning yallig'lanishi, nekroz va yuqtirilgan hududdagi og'riqni o'z ichiga oladi. To'qimalarning nekrozi gangrenoz selülitga aylanishi mumkin. Tarqalgan nafas yo'li infektsiyasiga chalingan bemorlarda terining infektsiyasi ikkinchi darajali bo'lishi mumkin. Tarqatilgan zigomikoz Ikki yoki undan ortiq qo'shni bo'lmagan organlar ishtirok etganda infektsiya kamaygan deb hisoblanadi. Ushbu shaklni nazorat qilish eng qiyin va bemor uchun eng katta tahdiddir. Ular ko'pincha o'pka va markaziy asab tizimining kolonizatsiyasini o'z ichiga oladi, o'pka infektsiyaning asosiy joyidir. Kolonizatsiya paytida boshqa ichki organlar, shu jumladan taloq, jigar va hatto yurakni ikkinchi marta bosib olish mumkin, bu esa yuqtirilgan organda og'riqni keltirib chiqaradi. Zamburug‘larning tavsifi Zamburug‘larning tuzilishi, oziqlanishi (geterotrof va autotrof), nafas olishi (aerob va anaerob), ko‘payishi (vegetativ, jinsiy va jinssiz) hamda meva tanachalari (kleystotetsiya, peritetsiya, loja va b.) haqida ma’lumotlar. Zamburug‘larning sistematikasi. Xitridiomitsetlar sinfining tavsifi Zamburug‘lar sistematikasi. Zamburug‘larning umumiy tavsifi va o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning ahamiyati. Zamburug‘larni kelib chiqishi. Ekzo va endoparazitlarni oziqlanishi. Zamburug‘larni nafas olishi, ko‘payishi, geografik tarqalishi. Xitridiomitsetlar sinfining tavsifi (zamburug‘ tanasining tuzilishi, ko‘payishi, namoyon bo‘lish muhitlari). Sistematika. Tartiblar, oilalar, turkumlar. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning vakillari: karam kilasi, kartoshkaning kukunsimon parsha, kartoshkaning rak, karamning qora son kasalliklari. Zigomitsetlar sinfi Zigomitsetlar sinfining tavsifi. Ularning ko‘pchiligi saprofit, ba’zilari o‘simlik va hasharotlarning paraziti. Sistematikasi, tartiblar, asosiy oila va turkumlari. Asosiy vakillari: boshsimon mog‘or, non yoki qora mog‘or, ba’zi hasharotlarning kasallik qo‘zg‘atuvchilari. Oomitsetlar sinfi Oomitsetlar sinfiga kiruvchi zamburug‘lar parazit hamda saprofit holda hayot kechiradi. Ular suvda, hasharotlarda, urug‘larda va yosh o‘simlik nihollarida uchraydilar. Sistematika. Tartiblar, oilalar, turkumlar. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning vakillari: qand davlagini korneedi, qovoqdosh ekinlarning ildiz chirishi, kartoshkaning fitoftorozi, karamning sohta-un shudringgi, beda, tamaki va butgullilarning oq zang kasalligi. Xaltachali zamburug‘lar askomitsetlar sinfining tavsifi va sistematikasi Askomitsetlar sinfining tavsifi, Xaltachalarining tuzilishiga ko‘ra, xaltachalar mitseliy sirtida, lokulalarda va meva tanachalar ichida joylashadi. Bu sinf uchta sinfga bo‘linadi: yalang‘och xaltalilar, haqiqiy xaltalilar, lokuloaskomitsetlar. Kenja sinf sistematikasi. Tartiblar, oilalar, turkumlar. Asosiy vakillari: shaftolining bujmayish kasalligi, mog‘or zamburug‘lar - saprofitlar va yarimparazitlar, turli chirish kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilari, un-shudring kasalligi, fuzarioz, tamakini qora ildiz chirishi olmaning va behining achchiq ta’mli chirishi, bedaning qo‘ng‘ir dog‘lanishi, kungaboqarning oq chirishi, tokning antraknozi, olmaning parsha va qora rak kasalligi. YAlang‘och xaltachali zamburug‘lar kenja sinfining biologik tavsifi. Sistematikasi va vakillari. O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari. Euaskomitset kenja sinfiga kiruvchi plektomitsetlar tartib guruhi zamburug‘larning biologik tavsifi. Sistematikasi va vakillari. O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari. Pirinomitsetlar va diskomitsetlar tartib guruhiga kiruvchi zamburug‘larning biologik tavsifi. Sistematikasi va vakillari. O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari. Lokuloaskomitsetlar kenja sinfi zamburug‘larining biologik tavsifi. Sistematikasi va vakillari. O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari. Zigomitsetalarbu zigosporlarning shakllanishi orqali jinsiy ko'payish sodir bo'lgan Qo'ziqorinlar (yoki Plantae qirolligining Zigomycetes klassi) filumini tashkil etadigan keng tarqalgan qo'ziqorinlarning har qanday turi. Zigomitsetlar - qo'ziqorinlar Zigomitsetlar ma'lum bir qo'ziqorinning nomi emas, balki qo'ziqorinlar sinfining nomi. Ushbu sinf uchta buyurtmani o'z ichiga oladi (Mucorales, Mortierellales va Entomophthorales). Ushbu Buyurtmalar, o'z navbatida, bir nechta o'ziga xos qo'ziqorinlarni o'z ichiga oladi. Nima bu Zigomitsetlar ma'lum bo'lgan 1000 dan ortiq turlari bo'lgan qo'ziqorinlar sinfidir. Ushbu zamburug'lar klassi nihoyatda xilma-xil bo'lib, ularning vakillari dunyoda turli xil muhit va sharoitlarda yashaydilar. Odamlar ko'pincha Zigomitset zamburug'lari bilan o'zaro aloqada bo'lib, odatda qulupnay va pomidor kabi buzilgan mevalarda paydo bo'ladigan mog'or yoki mog'or shaklida bo'ladi. DAVOLASH Sustaflex Oziq-ovqat mahsulotlarini buzishning asosiy manbai sifatida ushbu qo'ziqorinlar dunyoning ayrim mintaqalarida ulkan iqtisodiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Qo'ziqorinlar zigosporalar yaratish orqali jinsiy ko'payish paytida ushbu sinfga joylashtiriladi. Zigosporalar - bu juda noyob qo'ziqorin sporalari, ikkita sporaning birlashishi natijasida hosil bo'ladi. Boshqa qo'ziqorinlar jinsiy ko'payishning ushbu shakliga qodir emas, zigomitsetlarni noyob holga keltiradi. Ushbu qo'ziqorinlar, shuningdek, jinssiz ko'payishi mumkin, ko'pincha shamol tarqaladigan yoki hayvonlar olib yuradigan sporlar hosil qiladi. Ba'zi turlar, aniq yo'nalishdagi sporalarni chiqarishga turtki beradigan nurga sezgir hujayralarni rivojlantirib, aniq yo'nalishdagi sporalarni nishonga olishi va otishi mumkin. Ushbu boshqariladigan dispersiya qo'ziqorinni muvaffaqiyatga erishish imkoniyatini oshirishga imkon beradi. Zigomitsetlarning ayrim turlari parazit bo'lib, o'simliklar va hayvonlarda yashaydi. Boshqalari boshqa organizmlar bilan simbiyotik munosabatlarni shakllantiradi, o'simlik barglaridan to ba'zi hayvonlarning ichaklarigacha hamma joyda yashaydi. Ushbu turli xil qo'ziqorinlar barglar axlati va yig'ilgan oziq-ovqat kabi o'lik organik moddalar bilan ham yashashi mumkin. Ba'zi organizmlarda ular infektsiyalarni va kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin, ayniqsa qo'ziqorinni saqlay olmaydigan immunitet tizimi buzilgan organizmlarda. Ushbu qoliplar pin yoki shakar qoliplari sifatida tanilgan bo'lib, ularning o'ziga xos ko'rinishi va sevimli yashash joylariga ishora qiladi. Mikroskop ostida Zigomitset zamburug'lari aslida mayda pinalarga o'xshab ko'rinadi, tashqi ko'rinishi biroz ingichka va har bir ipning uchida aniq "boshlar" bor. Zigomitsetlarning ko'plab turlari, shuningdek, shakarni energiyaga aylantirib, meva va non kabi shakarga boy substratlarda yashashni afzal ko'rishadi. Shakarga bo'lgan bu afzallik odamlar uchun muammo tug'diradi, chunki ko'plab ovqatlar zamburug'lar juda foydali bo'lgan shakarga boy. Ushbu qo'ziqorinlar uchun ba'zi amaliy qo'llanmalar mavjud. Oziq-ovqat mahsulotlarini boshqariladigan fermentatsiyasida bir nechta turlardan foydalanish mumkin va bu maqsad uchun asrlar davomida ishlatilgan. xususiyatlarga ega va shuning uchun suv zamburug'lari bilan bog'liq deb hisoblashadi. Shu bilan birga, hujayra devori tuzilishidagi farqlar va flagellated sporalar yoki gametlarning etishmasligi, bu aloqalar yo'qligini ko'rsatadi. Zigomitsetlar ko'pincha pomidor kabi oziq-ovqat mahsulotlarida uchraydigan mog'or shaklida ko'rinadi. Oyoqdagi qalpoqcha" - zamburug‘larning ustki tanasidir, asosiy qismi esa yerda joylashgan. Ular bakteriya va protist(mikroorganizm)lardan keyin yerda eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, mikromitset (ko‘zga ko‘rinmas) va makromitset (ko‘rish mumkin bo‘lgan) guruhlarga bo‘linadi. Ko‘chada, o‘rmonda, cho‘lda va odam organizmida yashaydigan o‘simlikning bu turida fotosintez jarayoni amalga oshmaydi, shu bois qorong‘ilikda ham yaxshi o‘sadi, qachonki, tayyor ozuqa bo‘lsa. Zamburug‘larning sanoatda va xalq xo‘jaligida ahamiyati juda yuqori bo‘lib, ayniqsa qishloq xo‘jaligida, meditsina va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llanilmoqda. Azaliy jumboq Urug‘lanuvchi tanasi eng mo‘'jizakor tirik organizmlardan biri bo‘lib, ular shakliga ko‘ra qush uyasini, soch bog‘lamlarini, hattoki, odam qulog‘i suprasini ham eslatadi. Olimlar zamburug‘ning o‘simliklarga qaraganda hayvonga o‘xshash jihatlari ko‘proq, degan fikrni ilgari surishmoqda. Barchasi uchun umumiy bo‘lgan jihat shundaki, ular organik moddalarning anorganik moddalarga aylanishida muhim rol o‘ynaydi. Agar hayvonlar avval ozuqani yutib, so‘ngra hazm qilsa, zamburug‘lar aksincha, avval ozuqani hazm qilib, keyin oziq moddalarni yutadilar. Bu holat ularning azaliy jumbog‘i bo‘lib kelayapti. Yutish va hazm qilish jarayonini «gifalar» deb ataladigan ipsimon hujayralar bajaradi. Gifalar juda nozik bo‘lishidan tashqari, uzun va ular daraxtning ildizidan to yuqori qismiga qadar o‘sadi, yerda shoxchalar hosil qiladi. Yog‘och bilan oziqlangan ayrim gifalar u daraxtdan bu daraxtga ildiz otib, butun boshli ko‘chani qoplab oladi. Iste'mol qilinadi va ayni paytda zaharli Ayrim zamburug‘lar ozuqabop, ba'zilarining tarkibida esa zaharli moddalar bo‘lgani sababli ularni yeb bo‘lmaydi. Tashqi ko‘rinishidan ularni ajratish qiyin, buning uchun esa tajriba va aql kerak. Ayrim vaqtlarda yeyish uchun yaroqli turlar ham inson organizmiga salbiy ta'sir qilishi mumkin. Katta yo‘l yoqalarida, ishlab chiqarish korxonalari atrofida o‘suvchi zamburug‘larning meva tanasi havoni o‘zida filtrlaydi. Agar bu jarayonda filtrlanayotgan havo toza bo‘lmasa, zararli elementlar o‘simlik tanasiga o‘tirib qoladi va uni iste'mol qilgan kishi zaharlanib qolishi ehtimoldan xoli emas. Zaharli turlardan biri qurbaqasalla deb ataladi va ko‘proq Shimoliy Yarim sharda keng tarqalgan. Ko‘rinishidan chiroyli bo‘lsa-da, uning tarkibidagi zahar odam organizmiga tushgach, 12 soatdan keyin ta'sir qila boshlaydi. Bunga qadar organizm yuvib tashlansa, balki foyda berar, vaqt boy berilganda esa ahvolni o‘nglab bo‘lmaydi. Qizig‘i, odam organizmi uchun zaharli bo‘lgan zamburug‘lar ayrim hayvonlarga zarracha ta'sir qilmaydi. Masalan, shilliqqurtlar, hattoki eng zaharlisini yegan taqdirda ham tirik qoladi. Zaharmi yoki dori? "Antibiotik" deb nomlanuvchi mog‘orlangan zamburug‘larning zahari tabiatda eng qaqshatqich qurol sifatida tan olingan. Antibiotiklar 1928 yilda shotland mikrobiologi Aleksandr Fleming tomonidan kashf etildi. U o‘z laboratoriyasidagi probirkalardan biriga mog‘or o‘rnashganini sezdi. Bu idishda olim bakteriyalarni o‘stirayotgan edi va unda hosil bo‘lgan mog‘or esa barcha mikroorganizmlarni nobud qildi. Ma'lum vaqt o‘tib, mog‘or zamburug‘idan bakteriya larni o‘ldirishga qodir bo‘lgan kimyoviy modda - penitsillin hosil qilindi va undan tibbiyotda samarali foydalanila boshlandi. Qanday oziqlanadi? Ular o‘z ozuqalarisiz aslo harakat qila olmaydilar. Ratsionda mevalar, chirigan yog‘och, qushlar pati, odam terisi va boshqalar bor. Ularning oziqlanishi juda sekin va murakkab bo‘lib, har birining fermenti ayrim qismlarida hazm bo‘ladi, ko‘pchiligining fermenti esa hujayralar parchalanishiga olib keladi. Ba'zilari esa, hattoki, yog‘och mustahkamligining kafolati bo‘lgan lignin (uglerodga boy modda)ni ham hazm qilib yuboradi. Bosh qa zamburug‘lar fermenti yog‘ va oqsilni osonlik bilan parchalaydi. Bu fermentlar tirik to‘qimalar va jonsiz organizmlarning qoldiqlarini ozuqa sifatida iste'mol qilishga ko‘maklashadi. Birtalay zamburug‘lardagi keratin (soch va patda uchraydigan oltingugurtga boy oqsil modda) eng muhim komponent hisoblanadi. Termitlarning yemishi Zamburug‘ hayvonlarga ham zarar, ham foyda keltiradi. Ayrimlari hayvonlarga ozuqa bo‘lsa, ba'zilari organizmga sezdirmasdan kirib olib, to‘qimalarning yemirilishiga va hattoki o‘limga ham olib keladi. Zamburug‘dagi ko‘zga ko‘rinmas sporalar hayvonlarga hujum qilishi mumkin. Ular odamlar hayotida boshqa o‘simliklarga qaraganda unchalik katta ahamiyatga ega emas. Uning tana qismi bilan oziqlanish ko‘pgina hasharotlarga zavq beradi. Masalan, termitlar va Janubiy Amerika chumolilari uchun zamburug‘ asosiy yemish ekanligi sir emas. Afsuski, hamma zamburug‘lar ham foydali bo‘lmay, ayrimlari organizm ichiga kirib olib, xuddi mog‘orlagan nondagi kabi juda tez o‘sadi va ko‘p hollarda hayvonlarning nobud bo‘lishiga olib keladi. Ko‘payishi va yoyilishi Sporalarni shamol uzoq bo‘lmagan joylarga tarqatadi. Ayrim sporalar hasharotlarning oyog‘iga yopishib tarqalishi ham mumkin. Yer yuzida eng ko‘p tarqalgan organizm - zamburug‘ o‘rtacha 10 mlrd.gacha spora ishlab chiqaradi, yomg‘ir zamburug‘iniki esa bundan ham ko‘p. Agar ularning barchasini bir zanjirga tizib chiqsangiz, bu Yer kurrasini bir marta aylantirib chiqishga teng keladi. Xo‘sh, nega unda zamburug‘lar butun Yer yuzini qoplab olmadi, dersiz? Chunki sporalarning yashab ketish imkoniyati kam bo‘lib, o‘simlikning pastki qismidan tarqaladi, yomg‘ir zamburug‘i esa o‘z sporalarini kuch bilan havoga chiqaradi. Ular xuddi koptok kabi juda egiluvchan. Yomg‘ir yoqqanida bunday turdagi zamburug‘lardan bir uyum spora otilib chiqadi. 1887 yilda Nyu-York shtatida topilgan zamburug‘ning uzunligi 1,5 metrdan ziyod edi. Arxeologlar yomg‘ir zamburug‘larining qoldiqlarini topgani ham bejiz emas. Tanadagi kushanda Ayrim kishilar suv havzasi, hammom yoki yechinish xonasida oyoq yuzining epidermofik kasalligini yuqtirib olganini sezmay qolishadi. Bunday kasallikni mikroskopik zamburug‘lar keltirib chiqaradi, ular nam va iliq joylarda tarqalib, qo‘l- oyoq barmoqlarining o‘rtasiga kirib oladi-da, teri bilan oziqlanadi. Buni tibbiyotda «zamburug‘ kasalligi« deb atashadi. Uning oldini olish yoki yengish uchun juda ko‘p kuch va iroda kerak. Sun'iy usuldagi ne'mat Zamburug‘larni sun'iy usulda yetishtirish texnologiyasi ham yaratilgan. Bu haqda biologiya fanlari nomzodi Hamro Nuraliev bergan ma'lumotlarni keltirib o‘tish o‘rinlidir: - Zamburug‘lar dunyo miqyosida sun'iy usul bilan ham yetishtiriladi. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga uni iste'mol qilish 5-7 kg.ga to‘g‘ri keladi. Mamlakatimizda zamburug‘ning 220 ta turi uchrashi ma'lum. Shundan iste'molbopi 27 ta, zaharlisi esa 16 ta. O‘zbekiston sharoitida 1995-98 yillardan boshlab zamburug‘ni sun'iy usulda yetishtirish tajribasiga qo‘l urildi. Shampinion, qo‘ziquyruq, otiata kabi navlari sporalari orqali o‘stiriladi. Oziq-ovqat turi sifatida xalqimiz zamburug‘ni nisbatan kam iste'mol qiladi. Tarkibining 10 foizi oqsil, 90 foizi suv bo‘lgan zamburug‘ organizmda tez hazm bo‘ladi. Uni bahorda iste'mol qilish ayni muddaodir. Zamburugʻlarni mikologiya fani oʻrganadi. Zamburugʻlar ilgari oʻsimliklar dunyosiga kiritilar edi. Olimlar zamburugʻ turlarini chuqur oʻrganish natijasida ularni alohida olam sifatida ajratishgan. Zamburugʻlar bakteriyalardan farq qilib, eukariot organizm hisoblanadi. Zamburugʻlar o'simliklar kabi erkin harakatlana olmaydi, hayvonlarga oʻxshab geterotrof oziqlanadi. Zamburugʻlar yashashi uchun ozuqa, harorat va namlik yetarli boʻlishi kerak, yorugʻlik boʻlishi shart emas[1]. Koʻpchilik zamburugʻlarning (baʼzi hujayra ichki parazitlaridan tashqari) vegetativ tanasi mitseliy kurinishida, yaʼni oziqlanish substrati sirtiga yoki ichiga taralib, uchidan oʻsadigan ingichka ipcha — gifalardan iborat. Koʻpayishi. vegetativ va reproduktiv (jinssiz va jinsiy) koʻpayadi. Vegetativ koʻpayish mitseliy ipchalarining boʻlinishi yoki sklerotsiyalar bilan amalga oshadi. Bu boʻlakchalar har xil yoʻl bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda yangi mitseliysi hosil boʻladi. Jinssiz koʻpayish mitseliyning maxsus shoxchalarida xreil boʻladigan sporalar orqali roʻy beradi. Sporalar hosil boʻlishiga qarab endogen va ekzogen buladi. Endogen sporalar odatda gifa (sporangiy yoki zoosporangiy)ning sharsimon uchlarida kup miqdorda rivojlanadi. Ekzogen sporalar (konidiyalar) mitseliyning maxsus shoxlarida yakka, guruh bulib, kupincha zanjirsimon rivojlanadi. Jinsiy koʻpayish ikkita har xil jinsiy hujayraning qoʻshilishidan hosil boʻladigan zigotalar orqali roʻy beradi. Hamma joyda keng tarqalgan. Aksari zamburugʻlarning tabiatda umri qisqa. Ularning mitseliysi bir necha sutkada rivojlanib, spora hosil qilgach, oʻsishdan toʻxtab, nobud boʻladi. Mitseliysi koʻp yil yashaydigan zamburugʻlar ham bor. Jumladan, patogen va parazit zamburugʻlar mitseliysi bir necha yillab yashaydi. Shuningdek, sklerotsiylari va turlituman sporalari bilan uzoq vaqggacha saqlanadigan zamburugʻlar ham boʻladi. Koʻp sporalar quruq holatda hayotchanligini oʻn yillab saklashi mumkin. Muhim fiziologik xususiyatlari. Zamburugʻlar rivojlanishi uchun kislorod zarur boʻlib, aerob organizm hisoblanadi. Lekin ayrim zamburugʻlar, masalan, achitqi zamburugʻlar iga ozgina kislorod ham yetarli. Koʻp zamburugʻlar turli xil (spirtli, limonli) achitish xususiyatiga ega. Zamburugʻlar 20—25° da yaxshi oʻsadi, baʼzilari 2—4° da ham oʻsaveradi. Zamburugʻlarning oʻsishi uchun yorugʻlik zarur emas, lekin quyosh nuri ularning oʻsishi va spora hosil qilishiga salbiy taʼsir etadi. Tabiat va inson hayotidagi ahamiyati. Tuproqda yashaydigan zamburugʻlar oʻsimlik qoldiqlari (jumladan qiyin parchalanadigan [[sellyuloza] va lignin)ni yemiradi va minerallashtiradi. Yogʻochlarni, asosan, poʻkak zamburugʻlar yemiradi. Koʻpchilik zamburugʻlar oʻsimliklarda turli kasalliklarni qoʻzgʻatadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal, qirma temiratki va boshqalarni zamburugʻlar qoʻzgʻatadi. Foydali zamburugʻlar ham koʻp. Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub zamburugʻlardan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi zamburugʻlar vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Zamburugʻlardan koʻnchilik, toʻqimachilikda va sanoatning boshqa tarmoqlarida qoʻllaniladigan turli xil fermentlar olinadi. Dunyoning koʻpgina mamlakatlarida zamburugʻlar ovqatga ishlatiladi; isteʼmol qilinadigan zamburugʻlarning turi 100 dan ortadi. Bulardan kuplari qimmatli boʻlib, tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburugʻlar, asosan, konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) isteʼmol qilinadi. Zamburugʻlar tasnifi:TahrirlashI sinf — tuban zamburugʻlar yoki fikomitsetlar (Phycomycetes);II sinf — xaltali zamburugʻlar yoki aksotsimetlar (Ascomycetes);III sinf — bazidiomitsetlar (Basidiomycetes);IV sinf — takomillashmagan zamburugʻlar (diueureuteromycetes yoki Fungi imperfecti). Zamburugʻlar oʻsimlik, hayvon va odamlarda kasallik qoʻzgʻatish xususiyatiga ega, oziqovqat mahsulotlarini buzadi. Gʻoʻzada vilt va chirish kasalliklarini paydo qiladi (yana qarang Zamburugʻli kasalliklar). Baʼzi zamburugʻlar hasharotlar sonini hamda kasallik tugʻdiruvchi (patogen) zamburugʻlar rivojini susaytirishda ijobiy ahamiyatga ega. Vertitsillyoz soʻlishni qoʻzgʻatuvchi zamburugʻlar kushandasi (zamburugʻlar — antagonist)ga Trichoderma Iignoram Hars., Aspergilius sp., Penicillim sp. va boshqalar kiradi. Zamburugʻlar tuproqda bakteriyalar, aktinomitsetlar va mikroorganizmlar bilan birgalikda organik moddalarni parchalab, sanitarlik vazifasini bajaradi va tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. Shu bilan birga tuproqda usimlik kasalliklarini qoʻzgʻatuvchi zamburugʻlar toʻplanib ham qoladi. Monokultura natijasida oʻsimliklarning maʼlum turlarigagina ixtisoslashgan zamburugʻlar yigʻiladi. Aspergilius, Penicillium, Mucor, Trichothecium, Rhizopus va boshqa turkumga mansub baʼzi tur zamburugʻlar urugʻlik materialning mogʻorlashiga sabab boʻlib, ularning unuvchanligini pasaytiradi. Koʻpgina mogʻor zamburugʻlar xom ashyoni saklash davrida paxta tolasi sifatini buzadi. Baʼzi turlari isteʼmol qilinadi (jumladan, qoʻziqorin). Zamburugʻlarning fermentativ, antibiotik, toksik va parazitlik xususiyatlaridan veterinariyada hamda oʻsimliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilishda, shuningdek, yengil sanoatda, oziqovqat va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi TURFA ZARBALARGA MUNOSIB JAVOB To‘lqinlari sabrsizlik bilan jo‘sh urayotgan Reyn daryosining sohillarida qad rostlagan kichkinagina Bonn shahri. Chekka hududlarda har qanday rang-barangliklarsiz o‘tgan oddiy bolalik. Lyudvig va uning ukalari onasidan ancha erta ayrildilar. Ota o‘g‘illari uchun me'yoridan ortiq darajada qattiqqo‘l, buning ustiga sharobga mukkasidan ketgan, shu bois oilani tebratishga qodir emasdi. Yosh Lyudvigni kelajakda nimalar kutayotgandi? Mahalliy qo‘shiqchi iqtidorli bolakayni kamar va tarsakilar yordamida musiqa bilan shug‘ullanishga majburlar, bechora Lyudvig esa og‘riqlar va jarohatlar dastidan kunlab o‘ziga kelolmasdi. Bunday keskinlikning nima keragi bor? «Eti sizga, suyagi bizga» deya farzandini ustozga topshirgan ota yosh jigarbandi orqasidan pul topa boshladi. Biroq, odatdagidek, topilgan pullarni ichkilikka sarflardi. Kunlar shu holda davom etdi. Kaltaklar, haqoratlardan yuragi zada bo‘lgan to‘ng‘ich farzand bir kuni Yevropaning musiqa markazi - Venaga keldi. Bu yerda u o‘zining pianinochilik va bastakorlik bobidagi favqulodda mahoratini namoyish etishga erishib, ommaning olqishiga sazovor bo‘ldi. Shunday bo‘lsa-da, katta g‘alabalarga hali bor edi. Lyudvig sabr qilar, venalik biror-bir boy shinavanda uni ovloqdagi Bonn shahridan kelgan yosh qobiliyat egasining san'atidan bahramand bo‘lish uchun o‘z qasriga taklif qilishini kutardi. Beso‘naqay va g‘alati ko‘rinishdagi nozik qalb egasi poytaxtdagi zax yarim yerto‘lada turar, u yer sovuq va nam edi. Isinib olish, Bonndagi bo‘g‘iq va og‘riqli xotiralarni esdan chiqarish uchun raqsga tushishni o‘rganardi. Albatta, gavda harakatlariga nafislik yetishmasdi. Buning sababi pakanalik va semizlik bo‘lsa kerak. Xarakteri ham yoqimli emasdi. Shu bois do‘stlardan ko‘ra ko‘proq dushman orttirdi. Betxovenga jismonan azob, ammo boshqa tarafdan katta shuhrat keltirgan holat - qulog‘i yaxshi eshitmas edi. Uning hayoti haqidagi ayrim ma'lumotlarning bo‘rttirib yuborilganiga ishonging keladi. Yoki nemis bastakori, haqiqatan ham, favqulodda iqtidorli va buyuk bo‘lgandir, boisi hatto eshitish qobiliyatining yo‘qolishi ham uning hayoti va ijodiga deyarli ta'sir etolmagan... Qachon uning qulog‘i og‘irlashdi? Lyudvigning o‘zi ham bu haqda aniq biror narsa deyishi qiyin edi. Karlik qorong‘u tun kabi asta-sekin yoyiladi, birdaniga emas. Venalik shifokorlar uzoq vaqt tashxis qo‘ya olmay, yosh mijozning asablari charchaganini ta'kidladilar, xolos. Taqdir unga navbatdagi xavfli hazilni taqdim etdi - kasallik o‘tkazib yuborilgandi. Vaqt o‘tib, Lyudvig yuqori tondagi (pardalardagi) ovozlarni yaxshi eshitmayotganini sezdi. Bundan tashqari, quloqlaridagi qandaydir shovqin kunu tun asabiga tegishni boshladi. Betxoven mazkur qiynoqli shovqinni «quloqlariga in qurgan iblis» deya shoirona nomladi. Asabiy g‘ashlik musiqashunosni Venani tark etib, poytaxtdan unchalik uzoq bo‘lmagan kichik Gelingenshtadt qishlog‘iga yo‘l olishga majbur qildi. U o‘zi tashrif buyurgan makonning ajoyib go‘zalliklarini ilk kundayoq his etdi. Toza suvli daryolar, yam-yashil o‘tloq, serma'no sokinlik va keng vodiyda o‘tlab yurgan qo‘y-qo‘zilarni nay chalib, kuzatib yurgan cho‘ponlar Sharl Perro va aka-uka Grimlarning ertaklaridagi manzaralar va qahramonlarni esga solardi. «Bunday jannatmakon o‘lkadan-da yaxshirog‘ini topish mumkinmikan», deya savol berdi Lyudvig o‘z-o‘ziga. Tez orada Betxovenga shogird ham topildi. Bir kuni o‘quvchisi cho‘ponlardan birining mohirlik bilan nayda kuy ijro etayotganini zavqqa to‘lib aytib, baloga qoldi, ustozini ham xafa qilib qo‘ydi. Aslida ayb unda emasdi, chunki shundan so‘ng sharobxo‘rning o‘g‘li hayotidagi eng yoqimsiz haqiqatni tan olishga majbur bo‘ldi. Uning eshitish qobiliyati susayib borardi. - Qanaqa nay? - deya kutilmaganda va beo‘xshov tarzda boshini qimirlatdi bastakor. - To‘xta-chi, o‘zi uni kim ijro etayapti? - Nahotki, eshitmayotgan bo‘lsangiz?! U shundoqqina yaqinimizda-ku, axir! Lyudvigning qorachadan kelgan yuzlari oqarib ketdi. Hattoki, Geylingenshtadtdagi shovqinsiz muhit, hordiq payti, jimjitlik va tinchlik hukmronlik qilganda ham uning eshitish qobiliyati yanada yomonlashibdi. Demak, kasallik avj olayapti. Begunoh shogirdiga jahl bilan qaragan musiqachi shu ondayoq boshi oqqan tomonga, to‘g‘rirog‘i, butazor oralab telbalarcha yugurib ketdi. U o‘z kamchiligi haqida faqat eng yaqin va ishongan kishilarigagina sir saqlash sharti bilan aytdi. Bechora san'atkor bu voqelikdan o‘zi shundoq ham Venada kam bo‘lmagan dushmanlari va hasadgo‘ylar xabar topishini istamasdi. Maestroning shuhrati va ijodi shiddat bilan o‘sib borar, ammo eshitish qobiliyati shunday tezlikda yomonlashardi. Poytaxt uni olqishlar, avstriyaliklar, hatto buyuk Motsart ham fortepyanoni Betxovendek ustalik bilan chala olmaydi, deya hisoblardilar. Dovrug‘ - oddiy ovunchoq emas, uni asrash qiyin. Endi oqsuyaklar va nozikta'b shaxslar Lyudvig van Betxovenni Motsart, Gaydn, Glyuk kabi mashhur kompozitorlar bilan bir qatorga, ba'zan yuqoriroq o‘rinlarga ham qo‘ya boshlashdi. Venalik fan va san'atga homiylik qiluvchi davlatmand kishilar uni o‘z uylarida tashkil etiladigan ijodiy kechalarga taklif etishni odatga aylantirishdi. Oqsuyaklar Lyudvigning og‘ir va chidab bo‘lmaydigan xarakteriga e'tibor bermaslikka ham tayyor edilar. Katta obro‘li bastakorning mahoratiga bag‘ishlangan maqolalarni shahar gazetalari birinchi sahifasida berar, maqtovlarning chek-chegarasi yo‘q edi. Betxoven shohsupaga tobora yuqoriroq ko‘tarilayotgandi. Bundan ortiq yana nima kerak insonga? Shunga qaramay, karlikning kuchayishi bastakorning xavotirini oshirardi. Yaqin orada markaziy nashrlardan birida uning karligi haqida chiqadigan maqolayu feletonlardan xavfsirar, kamchiligi butun olamga oshkor bo‘lib, kulgi bo‘lishidan hayiqardi. Venaliklarning ideali kulgu ostida qolib ketsa, natijada kinoyali nigohlar ko‘paysa, uning uchun bundan yomoni yo‘q edi. «Ovozni eshitmaydigan musiqa xizmatchisi» - qanday masxaraomuz laqab", - deya o‘ylardi u. Bunday laqab chindan ham paydo bo‘lsa, afsuski, bu anglashilmovchilik natijasi emasligi Lyudvigga yaxshi ma'lum edi. U shu paytda Ispaniyada buyuk rassom, ammo kar Goyya o‘z san'at durdonalarini yaratayotgandan xabarsiz edi. Baxning ham quloqlarida muammo bo‘lgan. To‘g‘ri, Bax musiqa bastalab, uni organda ijro etgan, ammo bu kabi kuchli musiqa asbobi odatda dafn marosimida chalinar, yevropaliklar hazil aralash uning muxlislari tiriklar orasida yo‘q, deyishardi. Agar Lyudvig eshitish imkoniyatidan butunlay mahrum bo‘lsa-chi? Unda nima bilan shug‘ullanadi? Poyabzal tozalaydimi? G‘isht quyadimi? Quvurlarni yamab, kun ko‘radimi? Yoki dalada poda boqadimi? Mana, u tushkunlikka tushib, o‘zi bilan o‘zi yolg‘iz qolgan damlar. Ayrim g‘arazgo‘ylar uning uzlatga berilishini o‘ta mashhurlikdan boshi aylanib qolgani, deya qabul qilishdi. Lyudvig jamiyatdan begonalashib, o‘zini azoblar tikanzoriga otdi. Ijodda esa muhim o‘zgarishlar mavsumi kutib turardi. Dastlab Venadagi qahvaxonalar uchun yengil musiqalar bastaladi, ammo ko‘ngli to‘lmadi. Biroz vaqt o‘tib, ijodga jiddiyroq kirishdi. Yozgan sonata va simfoniyalarida puflab chalinadigan musiqa asboblarining shovqini, royalda ijro etiladigan passaj (musiqa asarlarining juda murakkab va ustalik bilan ijro etilishini talab qiladigan kuy qismi)dagi momaqaldiroq shiddati, kamoncha bilan chalinadigan tovush vositalari imkoniyatlarini me'yoridan ortiq ishga solish yaqqol sezilardi. Oqibatda oqsuyaklar uyida chalingan kuylar ovozi deraza to‘siqlarini yorib, tashqariga, ko‘cha-ko‘yga tarqaldi. Oddiy xalq ham uning muxlisiga aylandi. Shundan boshlab Betxovenning musiqalari jamiyatdagi qarashlarni ikkiga bo‘lib yubordi. Konservatoriya professorlari «Patetik (jo‘shqin) sonata»ni tinglashni taqiqlab, kompozitorni musiqaning mumtoz qonunlariga xiyonat qilganlikda aybladi. Yoshlar esa har doimgidek zamonaviy ijod mahsullarini sevishardi. Kichik muxlislarning kompozitor ijodining nozik tomonidan xabari bormidi yoki sonata va simfoniyalardagi shovqindan tashqari ularda ifoda etilgan taqdirga nisbatan qahr-g‘azabini ham sezishdimikan? Nima bo‘lganda ham bonnlik musiqachi kasallik qachondir chekinishiga ishondi, venalik shifokorlardan ko‘ra umidni o‘z irodasidan qidirdi. Ijod paytlarida esa hamma muammolarni esdan chiqardi. «Gendel, Bax, Glyuk va Motsartning portretlari, - deb yozadi bastakor o‘z kundaliklarida. - Menga ko‘proq ishonch bag‘ishlab, bardoshimni mustahkamlaydi». U ketma-ket bir-biridan saviyali ijod namunalarini yarata boshladi. Kontsertlarda qatnashishlar, orkestrni boshqarish ham shular jumlasidan edi. Hech kim unga qarab kundan-kunga eshitish qobiliyatini yo‘qotib borayotganiga ishonmasdi. Lyudvig Betxovenning shaxsiy hayoti-chi? Ayollar bilan munosabati chigal edi. Fortepyanoda dars beruvchi teatrning yosh qo‘shiqchisi, go‘zal grafinya Juletta Gvichchardi bilan aloqalari dastlab ko‘ngildagidek kechdi. Uning tim qora ko‘zlari, Janubiy italiyaliklarga xos bo‘lgan husni nemis kompozitorini rom etgandi. Lyudvig o‘z do‘stiga ajoyib va yoqimli bir qizni sevib qolgani to‘g‘risida xat yo‘llaganida, Julettani nazarda tutgandi. Shunday bo‘lsa-da, yuqori tabaqadagi qo‘shiqchiga to‘y taklifi bilan murojaat etishga nima uchundir shoshilmasdi. Orada janjallashib qolishdi, ammo Geylingenshtadtga bosh olib ketgan bo‘lsa-da, Betxoven unga uylanishiga ishonardi. Biroq grafinya yana bir mashhur musiqa mutaxassisi, oqsuyak graf Gellenberg bilan nikohdan o‘tdi. Juletta bu haqda xabar berganida, kompozitor taqdirning yana bir kutilmagan zarbasiga dosh berishga o‘zida bazo‘r kuch topa oldi. Yosh xonim esa vaqt o‘tib, kimni yo‘qotgani, Betxovenni kimga almashtirganini anglab yetganda, kech bo‘lgandi. Juli boy turmush o‘rtog‘i bilan ajrashib, ostonasiga bosh urib kelganda ham Lyudvig uzrni qabul qilmadi. Betxoven xiyonatkor Gvichchardini yo‘qotgach, sovuq g‘am-anduh, oshiqning omadsiz sevgi kechinmalari haqida nola qiluvchi «Oy sonatasi»ni yaratgan deyishadi. Mana shunday hayratlanarli damlarga boy o‘tgan hayotining qirq beshinchi yilida bastakor butunlay eshitishdan qoldi. U yanada yolg‘izlanib, xonasiga xizmatkorlardan bo‘lak hech kimning kirishiga ruxsat bermay qo‘ydi. Faqat tongotarda sayrga chiqardi. Nihoyat, bunday soxta yolg‘izlikdan ham voz kechib, taqdirga tan berdi. Kamchiligini ommaga oshkor etishga qaror qildi. «Mening karligim hayotimda ham, ijodimda ham endi sirlik maqomini yo‘qotdi», deya hayqirdi u. Hatto eshitish trubkasi yordamidan foydalana boshladi. «Qattiqroq gapiring! Men karman!» - derdi u suhbatdoshiga. O‘ziga xos noqulaylikdan xalos bo‘lib, yengil tortgan Lyudvig qandaydir kundaliklarni yozishni to‘xtatib, musiqaning go‘zal olamiga yanada chuqurroq sho‘ng‘ib ketdi. U yanada qat'iylashdi, ammo xarakteri tiyiqsiz va betakallufligicha qoldi. Xo‘mrayish ham esidan chiqmadi. Shu bilan birga u hamon samimiy, olijanob va ma'yus edi. Lyudvigning so‘nggi ilhom parisi Tereza Brunsvik bo‘ldi. Tereza savodli va chiroyli, qolaversa, iqtidorli pianinochi edi. Venada ajoyib kunlar, turmush qurishga ahdlashuvlar, xullas, hammasi kutilgandek ketayotgan bir pallada nima uchundir Brunsvik Shveytsariyaga ketib qoldi. Sababi noma'lum edi. Nima bo‘lganda ham Betxovenga bu borada yana omad kulib boqmadi. Lekin ijodiy jihatdan bunday deyish umuman noto‘g‘ri bo‘lardi. Bitta epizodni keltirishning o‘zi kifoya - kompozitorning ijodiy yutuqlari yuksak bo‘lgan. Kar bo‘lishiga qaramasdan, «To‘qqizinchi simfoniya»ni qiyomiga yetkazib ijro etdi. Ana shu ajoyib kunda muxlislar uni gulduros qarsaklar bilan olqishlashdi, guldastalarga ko‘mib tashladilar. O‘shanda teatr tarixida birinchi marta kontsert zalida tartib o‘rnatish, muxlislarni tinchitish uchun venalik politsiyachilarni chaqirishga to‘g‘ri kelgandi. Bunday katta natijaga erishganidan Betxovenning o‘zi ham cheksiz baxtiyor edi. Balki ulkan muvaffaqiyatlariga guvoh bo‘lish uchun ham u yashashda davom etgandir. Lyudvig van Betxoven taqdirning turfa zarbalariga o‘z iqtidori bilan munosib javob qaytara oldi. Karlikni yengib, barcha kuyunchak qalb egalarini o‘z shaydosiga aylantirishdan ortiq baxt yo‘q edi uning uchun ZAMBURUG’LI KASALLIK TURLARI Tibbiyotda zamburug’li kasalliklarning tasnifi mavjud. Shunday qilib, bir nechta patologiya turi ajratiladi: Keratomikoz (turli rangli lishay, cherepitsasimon mikoz, piedra);Dermatofitiyalar (trixofitiya, mikrosporiya, favus, chov qatlamlarining epidermofitiyasi, oyoq mikozi);Kandidozlar (yuzaki, teri va shilliq qavatlarga tarqaladi; generallashgan, Janubiy Amerikacha, Busse-Bushke, Djilkrayst kandidozi, keloid blastomikoz);Chuqur (xromomikoz, sporomikoz, gistoplazmoz, koksidioz, mitsetoma);Psevdomikozlar (eritrazma, aktinomikoz). Biroq, dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida zamburug’li kasalliklarni patologik jarayonning lokalizatsiyasi bo’yicha tasniflash qabul qilingan, unga ko’ra: Tinea pedis — oyoq mikozi;Tinea corporis — tananing silliq terisi mikozi;Tinea cruris — chov mikozi;Tinea capitis — boshning sochli qismi mikozi;Tinea unguim — onxiomikoz (tirnoq zamburug’i);Tinea manum — bilak mikozi;Tinea barbae — yuz mikozi.ZAMBURUG’LI KASALLIK SABABLARI Ko’pincha ipli tuzilmalar yoki dermatomitsetalar (trixofiton, mikrosporon, axorion) kuzatiladi. Zamburug’larning ikkinchi guruhi — Kandida avlodiga mansub achitqi zamburug’lari. Kasallik manbalari kasallangan hayvonlar yoki odamlar hisoblanadi. Infektsiyalanish inson yoki hayvon tanasining nuqsonli qismi bilan yaqin kontakt qilish, shuningdek, bemorning ifloslangan buyumlari bilan aloqada bo’lish orqali sodir bo’ladi. Zamburug’lar tashqi muhitda juda barqaror bo’lgan sporalar bilan ko’payganligi sababli ular kundalik buyumlarga, epidermis yoki shilliq qavatlarning boshqa joylariga tushadi va ularda uzoq vaqt davomida saqlanib qoladi. Go’zallik salonlari, sartaroshxonalar, basseynlar, hammomlar, manikyur salonlariga tashrif buyurish paytida zamburug’li kasalliklar bilan kasallanish xavfi mavjud. Ortqicha terlash (gipergidroz), immunitetning pasayishi, terida shilinish va yoriqlar mavjudligida, avitaminozlar va shaxsiy gigiena choralariga rioya qilmaslik bilan bog’liq patologiya paydo bo’lishi hollari mavjud. ALOMATLARI Odatda, barcha zamburug’li kasalliklar terining yengil va sezilmaydigan qipiqlanishidan boshlanadi. Biroq, har bir turi ma’lum bir alomatlar bilan tavsiflanadi: Keratomikoz — bu epidermisga ta’sir etadi, yallig’lanishni keltirib chiqarmaydi, shikastlangan dermatomalarning qipiqlanishi, pigmentatsiyaning o’zgarishi xarakterlidir. Shikastlanish o’choqlari turli o’lcham va shakllarga ega.Dermatofitiyalar — bunda epidermis va uning ortiqalari jalb etiladi, yallig’lanish jarayoni rivojlanishi ehtimoli mavjud. Oyoq, sochlar, chov qatlamlari haddan tashqari qipiqlanish yoki qizarish bilan tavsiflanadi, yoriqlar, namlanish shakllanadi. O’choqli alopetsiya, tirnoqlarning rangi va qalinligi o’zgarishi kuzatiladi.Kandidozlar — oq rangli o’choqlar paydo bo’ladi, ularning ostida qizarishlar aniqlanadi. Og’riq yoki qichishish bilan birga kechishi mumkin.Chuqur mikozlar — bu terining, ichki a’zolarning tizimli, massiv shikastlanishi bo’lib, zamburug’larning organizm bo’ylab disseminatsiyali tarqalishi bilan birga kechadi. Kechishi tabiati o’tkir yoki surunkali bo’lishi mumkin. Agar bunday belgilar mavjud bo’lsa, dermatologga murojaat qilish zarur. ZAMBURUG’LI KASALLIKLARNI TASHXISLASH Tashxis mikroskopik va madaniy ekish tadqiqot usullaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Mikroskopik tashxis quyidagi choralarni o’z ichiga oladi: Bemordan tekshirish uchun soch, terini tangachalari yoki tirnoq qirindisi olinadi. Shuningdek, mitseliyning sporalari, gaz pufakchalari, yirik zamburug’ fragmentlari ham qayd qilinadi. Madaniy usul shikastlanishga sabab bo’lgan mitseliy turini aniqlash imkonini beradi. U zamburug’larni oziqa muhitida o’stirish va ularning o’sishi xarakteri va hosil bo’lgan kolonniyani baholashdan iborat. ZAMBURUG’LI KASALLIKLARNI DAVOLASH Patologiyalarni davolash va tegishli kompleks terapiyani tayinlash bilan shifokor- dermatolog shug’ullanadi. Terapiyada turli xil farmokologik shakllar qo’llaniladi: tabletkalar, malhamlar, kremlar, kukunlar, aerozollar va ularning kombinatsiyasi, masalan, bir vaqtning o’zida tabletka ichish va malhamlarni surtish. Immunoterapiya — organizmning himoya xususiyatlarini (immunitetini) rag’batlantirish va vitaminli terapiya ortiqchalik qilmaydi. Tizimli zamburug’larga qarshi vositalardan itrakonazol, flukonazol, terbinafin gidroxlorid, ketokonazol ajratiladi. Mitseliydan qutulish uchun 60%li giposulfit natriy eritmasi, so’ngra 6%li xlorid kislotasi eritmasi bilan artish belgilanishi mumkin. Boshning sochli qismi shikastlanganda, ketokonazol asosli shampunlar buyuriladi. Kandidozni davolashda: antibakterial dorilarni qabul qilishni to’xtatish, tizimli antifungal terapiya, zamburug’larga qarshi dori vositalari, malhamlar (lamizil, klotrimazol) va kremlarni va ichak mikroflorasini tiklash uchun preparatlarmi (probiotiklar) qo’llash ko’rsatiladi. OLDINI OLISH Zamburug’li kasalliklarni oldini olish uchun oddiy profilaktika choralariga rioya qilish kerak. Shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilish: kishi o’z tarog’i, oyoq kiyimlaridan foydalanishi kerak. Mushuk, it, sigir, ot kabi hayvonlar bilan yaqin kontakda bo’lgandan keyin qo’llarni yaxshilab yuvish tavsiya etiladi. ZAMBURUG’LAR (Fungi yoki Mycetes) — eukariot organizmlar dunyosi (bo’limi). Zamburug’lar tayyor organik moddalar hisobiga yashaydi, ya’ni geterotrof organism hisoblanadi. Odatda o’simliklarda, tuproqda, suvda, hayvonlarda yoki ularning qoldiqlarida hayot kechiradi. Oziqlanish usuliga qarab parazit va saprofit Zamburug’larga bo’linadi. Zamburug’larning odamlar va hayvonlar uchun zararli va foydali yuz mingdan ortiq turi uchraydi. Zamburug’lar haqidagi fan mikologiya deb ataladi. Tuzilishi. Ko’pchilik Zamburug’larning (ba’zi hujayra ichki parazitlaridan tashqari) vegetativ tanasi miseliy ko’rinishida, ya’ni oziqlanish substrati sirtiga yoki ichiga taralib, uchidan o’sadigan ingichka ipcha — gifalardan iborat. Ko’payishi. Zamburug’lar vegetativ vareproduktiv (jinssiz va jinsiy) ko’payadi. Vegetativ ko’payish miseliy ipchalarining bo’linishi yoki sklerosiyalar bilan amalga oshadi. Bu bo’lakchalar har xil yo’l bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda yangi miseliysi hosil bo’ladi. Jinssiz ko’payish miseliyning maxsus shoxchalarida xreil bo’ladigan sporalar orqali ro’y beradi. Sporalar hosil bo’lishiga qarab endogen va ekzogen buladi. Endogen sporalar odatda gifa (sporangiy yoki zoosporangiy) ning sharsimon uchlarida ko’p miqdorda rivojlanadi. Ekzogen sporalar (konidiyalar) miseliyning maxsus shoxlarida yakka, guruh bo’lib, ko’pincha zanjirsimon rivojlanadi. Jinsiy ko’payish ikkita har xil jinsiy hujayraning qo’shilishidan hosil bo’ladigan zigotalar orqali ro’y beradi. Zamburug’lar hamma joyda keng tarqalgan. Aksari Zamburug’larning tabiatda umri qisqa. Ularning miseliysi bir necha sutkada rivojlanib, spora hosil qilgach, o’sishdan to’xtab, nobud bo’ladi. Miseliysi ko’p yil yashaydigan Zamburug’lar ham bor. Jumladan, patogen va parazit Zamburug’lar miseliysi bir necha yillab yashaydi. Shuningdek, sklerosiylari va turli-tuman sporalari bilan uzoq vaqtgacha saqlanadigan Zamburug’lar ham bo’ladi. Ko’p sporalar quruq holatda hayotchanligini o’n yillab saqlashi mumkin. Muhim fiziologik xususiyatlari. Zamburug’lar rivojlanishi uchun kislorod zarur bo’lib, aerob organizm hisoblanadi. Lekin ayrim Zamburug’lar, masalan, achitqi Zamburug’lariga ozgina kislorod xam yetarli. Ko’p Zamburug’lar turli xil (spirtli, limonli) achitish xususiyatiga ega. Zamburug’lar 20-25° da yaxshi o’sadi, ba’zilari 2-4° da ham o’saveradi. Zamburug’larning o’sishi uchun yorug’lik zarur emas, lekin quyosh nuri ularning o’sishi va spora hosil qilishiga salbiy ta’sir etadi. Tabiat va inson hayotidagi ahamiyati. Tuproqda yashaydigan Zamburug’lar o’simlik qoldiqlari (jumladan qiyin parchalanadigan tsellyuloza va lignin) ni yemiradi va minerallashtiradi. Yog’ochlarni, asosan, po’kak Zamburug’lar yemiradi. Ko’pchilik Zamburug’lar o’simliklarda turli kasalliklarni qo’zg’atadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal, qirma temiratki va boshqalarni Zamburug’lar qo’zg’atadi. Foydali Zamburug’lar ham ko’p. Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub Zamburug’lardan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi Zamburug’lar vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Zamburug’lardan ko’nchilik, to’qimachilikda va sanoatning boshqa tarmoqlarida qo’llaniladigan turli xil fermentlar olinadi. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida Zamburug’lar ovqatga ishlatiladi; iste’mol qilinadigan Zamburug’larning turi 100 dan ortadi. Bulardan kuplari qimmatli bo’lib, tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburug’lar, asosan, konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) iste’mol qilinadi. Zamburug’lar tasnifi: I sinf — tuban zamburug’lar yoki fikomisetlar (Phycomycetes); II sinf — xaltali zamburug’lar yoki aksosimetlar (Ascomycetes); III sinf — bazidiomisetlar (Basidiomycetes); IV sinf — takomillashmagan zamburug’lar (Deuteromycetes yoki Fungi imperfecti). Zamburug’lar o’simlik, hayvon va odamlarda kasallik qo’zg’atish xususiyatiga ega, oziq-ovqat mahsulotlarini buzadi. G’o’zada vilt va chirish kasalliklarini paydo qiladi. Ba’zi Zamburug’lar hasharotlar sonini hamda kasallik tug’diruvchi (patogen) Zamburug’lar rivojini susaytirishda ijobiy ahamiyatga ega. Vertisillyoz so’lishni qo’zg’atuvchi Zamburug’lar kushandasi (Zamburug’lar — antagonist) ga Trichoderma Iignoram Hars., Aspergilius sp., Penicillim sp. va boshqalar kiradi. Zamburug’lar tuproqda bakteriyalar, aktinomisetlar va mikroorganizmlar bilan birgalikda organik moddalarni parchalab, sanitarlik vazifasini bajaradi va tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. Shu bilan birga tuproqda o’simlik kasalliklarini qo’zg’atuvchi Zamburug’lar to’planib ham qoladi. Monokultura natijasida o’simliklarning ma’lum turlarigagina ixtisoslashgan Zamburug’lar yig’iladi. Aspergilius, Penicillium, Mucor, Trichothecium, Rhizopus va boshqa turkumga mansub ba’zi tur Zamburug’lar urug’lik materialning mog’orlashiga sabab bo’lib, ularning unuvchanligini pasaytiradi. Ko’pgina mog’or Zamburug’lar xom ashyoni saqlash davrida paxta tolasi sifatini buzadi. Ba’zi turlari iste’mol qilinadi (jumladan, qo’ziqorin). Zamburug’larning fermentativ, antibiotik, toksik va parazitlik xususiyatlaridan veterinariyada hamda o’simliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilishda, shuningdek, yengil sanoatda, oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi. ZAMBURUG’LI KASALLIKLAR, mikoftozlar (o’simliklarda) — parazit va yarim parazit zamburug’lar qo’zg’atadigan infektsion kasalliklar. Zamburug’lar ta’sirida o’simliklarda butun organizm yoki uning ma’lum kismi tuzilishi va fiziologik funktsiyasining buzilishiga sabab bo’luvchi kasallik (patologiya) jarayoni vujudga keladi. Boshqa o’simlik kasalliklariga nisbatan ko’p tarqalgan va zararli; ular o’simlik hosilini va mahsulot sifatini pasaytiradi, mevali va rezavor o’simliklarning hosil berish muddatini qisqartiradi. Eng ko’p tarqalgan Zamburug’li kasalliklar.: so’lish, chirish (ildiz, to’pgul, meva, ildizmevalar, tuganaklar va boshqalarda), bo’rtma, o’simta, shish, yara, bargda dog’lar paydo bo’lishi bilan kechadigan kasalliklar, o’simlikning pakanaligi, majruxligi va boshqalar. Bir turdagi o’simlik bir necha o’nlab xil Zamburug’li kasalliklar bilan zararlanishi mumkin. Zamburug’li kasalliklar eng ko’p zarar keltiradigan va ko’p tarqalgan kasalliklardan hisoblanadi. Maslan, g’o’zaning vilt kasalligi, bug’doyning qorakuya va zang, ildiz chirishi kasalliklari, kartoshkaning fitoftoroz kasalligi va boshqalarlarda hosil juda kamayib ketadi. Zamburug’li kasalliklar bilan zararlangan o’simlikning urug’i, tuganagi, piyozlari, qalamchalari, ko’chatlari va infektsiya manbai bo’lishi mumkin. Infektsiya hosil yig’imidan keyin tuproqda qolgan o’simlik qoldiqlarida saqlanishi va o’simlik ildizi, ildiz bo’g’izi va boshqa tuproq osti organlariga tushib kasallik quzg’ashi mumkin. Ba’zi patogen zamburug’ sporalari shamol, yomg’ir, hasharotlar, sut emizuvchilar, shuningdek, ifloslangan idishlar, q.x. mashinalari va asboblari orqali ham o’tadi. O’simlik to’qimalariga patogen zamburug’lar og’zicha, yasmiqchalar, hujayra epidermisi va kutikulasi (kartoshka raki), do’ldan hosil bo’lgan yaralar (makkajo’xorining qorakuya kasalligi), oftob urgan, yorilgan joy orqali kirishi mumkin. Kasallik rivojlanishi tashqi sharoitga ham bog’liq. Masalan, tuproqda fosfor va kaliy yetishmasligidan donli ekinlarning zang kasalligi, kartoshkaning fitoftoroz bilan zararlanishi ortadi. Zararlanish xarakteriga qarab mahalliy va umumiy ta’sirli bo’ladi. Mahalliy zararlanishga dog’lar, zamburug’ g’uborlari, yaralar, shishlar paydo bo’lishi misol bo’ladi. Dog’lar bargning alohida qism (to’qima) larini nekrozga olib keladi, kuchli rivojlanganda barglar to’kilishi mumkin. Zamburug’ g’uborlarini o’simliklar unshudring (kul) va soxta unshudring (rag’a) bilan kasallanganida kuzatish mumkin. O’simlikning mahalliy zararlanishi, ko’pincha, turli organlarda chetlari rangli hoshiya bilan o’ralgan yara ko’rinishida bo’ladi (masalan, g’uza gommozining poya formasida). Zang zamburug’i bilan zararlangan g’alladoshlar, dondukkaklilar va boshqa ekinlar barg hamda boshqa organlarida zamburug’ sporalari to’plangan yostiqcha ko’rinishidagi zang tusli shishlar (masalan, javdarning qung’ir zang kasalida) paydo bo’ladi. Kuzga borib shishlar qorayadi. O’simlikning suv va oziq moddalarga boy organlari, ko’pincha chirish bilan kasallanadi (masalan, g’o’za chanoqlaridagi pushtirang chirish, kulrang chirish). O’simlikning zamburug’ bilan umumiy kasallanganligi belgisi — so’lishdir. Bu turli organlardagi taranglik (turgor) ning yo’qolishi bilan xarakterlanadi. G’o’za, zig’ir, kartoshka va boshqa o’simliklar so’lishi ko’p zamburug’li kasalliklar: 1—bug’doy qattiq qorakuyasi; 2—bug’doy chang qorakuyasi; 3 makkajo’xori pufaksimon qorakuyasi; 4—kartoshka fitoftorozi; 5—olma kalmarazi; 6—qulupnay kulrang chirishi. Kasallikning rivojlanish tezligini ekologik omillar belgilaydi: ma’lum sharoitlar zamburug’ning spora hosil qilishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, sporalarning o’sishi va o’simlikning kasallanishiga to’sqinlik qiladi. Zamburug’li kasalliklarga qarshi agrotexnik, kimyoviy va fizikmexanik chora-tadbirlar majmui qo’llaniladi. Kasallikka chidamli navlar ekiladi, mikrobiopreparatlardan foydalaniladi, ekinlar urug’ligi kimyoviy preparat (dori)lar bilan dorilanadi, o’simliklarga pestisidlar, fungisidlar purkaladi yoki changitiladi. Zamburug’li kasalliklarga qarshi kurashda chidamli navlarni yaratib, ularni ishlab chiqarishga joriy qilish katta ahamiyatga ega. Ad.: Serb i Nov V. I. Qishloqxo’jalik ekinlarining kasalliklari, T., 1964; Karimov M. A., G’o’za kasalliklari, T., 1979. Sultan Alimuhamedov.Mog‘or zamburug‘lari. Mog‘orlar faqat havo bor joyda rivojlanadi. Shuning uchun mog‘orlar substrat yuzasida o‘sadi. Masalan yog‘, non, choy, murabbo va boshqa mahsulotlar yuzasida o‘sadilar. Ko‘pchilik mog‘orlar ferment, organik kislota, antibiotik, vitamin va hokazolarni olishda qo‘llanadi. Rokfor va yashil pishloqlarni olishda ham mog‘orlar ishlatiladi.Mog’or zamburug’larining xarakteristikasi.Ko‘pchilik mog‘orlar oziq-ovqat, yog‘och, sanoat mollarini aynitadi. Mog‘orlarning sporalari yuzlab va minglab havoda uchib yuradi. Mog‘orlarning sporalari namlangan mahsulotlarga tushib, o‘sib, rivojlanib, mahsulotni aynitadi. Bir burda nonni suvga tekkazib qoldirilsa, bir necha kunda non mog‘orlaydi.Mog’or zamburug’larining xarakteristikasi.Mog‘orlarning tanasi ingichka iplar to‘planmasi — mitseliydan tashkil topgan (6rasm). Alohida ipchalari gifalar deb ataladi. Ba‘zi mog‘orlarning mitseliysini har tomonga o‘sib, shoxchalanib ketgan gifalarida to‘siqlar bo‘lmaydi (septalanmagan mitseliy)lar bir hujayrali mog‘orlarga kiradi.Boshqa mog‘orlarda esa gifalari to‘siqlar bilan alohida hujayralarga bo‘lingan (mitseliy septalangan). Ular ko‘p hujayrali zamburug‘lar deb ataladi. Gifalarning yo‘g‘onligi 1-15 s gacha bo‘ladi. Gifalar shoxchalarining uchlari bilan o‘sib, substratni o‘rab olib, undan ozuqa moddalarini so‘rib oladi. Ko‘pchilik mog‘orlarning havo mitseliysida sporalar hosil bo‘ladi. Tuzilishi boyicha mog‘or hujayrasi boshqa mikroorganizmlar hujayrasidan katta farqi yo‘q va tarkibida 1-2 yoki bir necha yadrosi bo‘ladigifalarda hosil bo‘ladilar (7-rasm). Sporalar shu gifalarning yuqorisida hosil bo‘lib konidiyalar deb nomlanadi.Konidiyalarni ko‘tarib turgan gifalar esa konidiya tashuvchi deyiladi. Ba‘zi zamburuglarda sporalar gifalarning o‘rtasidagi ancha kattaroq yumaloqhujayrada — sporangiyda hosil bo‘ladi. Sporangiyni ko‘tarib turgan gifa sporangiy tashuvchi deb nomlanadi.Mogorlar jinsiy yo‘l bilan ham ko‘payadi. Bunda ko‘rinishi bir xil bo‘lgan ikkihujayra — sporalar qo‘shilib zigota yoki zigospora hosil qiladi (8-rasm). Agar birikatta, ikkinchisi kichikroq sporalar (erkak va ayol hujayralar) qo‘shilsa oosporabunyod bo‘ladi. Zigospora va oosporadan mog‘or mitseliysi rivojlanadi.Mog’or zamburug’larining xarakteristikasi.Zamburug‘lar haqida umumiy tushuncha. Hozirgi vaqtga kelib zamburug‘larning 1.000.000 dan ziyod turi bizga ma’lum bo‘lib, ular parazit va saprofit hayot kechirib, o‘simliklardagi ko‘pgina kasalliklarga sababchi bo‘ladilar. Ular asosan morfologik, fiziologik, biologik, sitologik va shunga o‘xshash xususiyatlarga asoslanib sistematikaga bo‘linadi. Zamburug‘lar sistematikasida sinfdan turigacha bo‘lgan nomlanish lotincha nom bilan belgilanadi. Zamburug‘lar sistematikasi alohida (sinf, tartib, oila, turkum va x.k) o‘rtasida tashkil topgan evolyusion, tabiiy aloqalar asosida tuzilgandir. Ularning ba’zi bir xususiyatlari o‘simlik xususiyatlariga o‘xshash bo‘lgani uchun (o‘sishi, ko‘payishi) hamda hayvonlarning xususiyati (glikogen modda va xitindan tashkil topganligi) mavjud bo‘lganligi uchun yangi guruhga ajratilgan. Bu guruhning nomi Fungi yoki Mycola. Tur – Species. Hozirgi davr sistematikasi bo‘yicha zamburug‘lar 2 guruh va 6 ta sinfga bo‘linadi. Vegetativ tanasining tuzilishiga qarab: yuksak va tuban zamburug‘larga bo‘linadi. Tuban zamburug‘larining vegetativ tanasi qobiqsiz sitoplazmali ameboid va ipsimon bir hujayrali mitseliydan tashkil topgan. Yuksak zamburug‘larda esa ko‘p xujayrali mitseliydir. Tuban zamburug‘lar 3 evolyusion guruh: Uniciliata – bir xivchinli zoospora hosil qiluvchi organizmlar; Biciliata – ikki xivchinli zoospora hosil qiluvchiorganizmlar; Aciliata – xivchinsiz va harakatsiz sporalar hosil qiluvchiorganizmlardir. Tuban zamburug‘larga: Xitridiomitsetlar (Chytridiomyces), Oomitsetlar (Oomycetes) va Zigomitsetlar (Zugomycetes) sinflari kiradi. Yuksak zamburug‘larga esa Askomitsetlar (Ascomycetes), Bizidiomitsetlar(Basidiomycetes) va Deutromitsetlar (Deutromycetes) sinflariga kiradi. Zamburug‘larning vegetativ tanasi ipsimon gifalardan iborat mitseliydan tashkil topgan Tuban zamburug‘lar mitseliysi bo‘g‘inlarga bo‘linmagan, yuksak zamburug‘lar esa ko‘p hujayrali mitseliydan tashkil topgan. Mitseliyning sirti bir, ikki yoki qavat qattiqqobiq bilan qoplangandir, bu esa vegetativ tanaga ma’lum bir shakl berib turadi. Zamburug‘ hujayrasi sitoplazma vakuoli va bir qator boshqa kiritmalardan iborat. Zamburug‘ mitseliylari xo‘jayin o‘simlikka nisbatan tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) bo‘ladi. Ana shu mitseliylar hosil qilgan gaustoriylar yordamida zamburug‘lar hujayradan o‘ziga kerakli bo‘lgan ozuqani oladi. Tashqi muhitning noqulay sharoiti ta’sirida zamburug‘ mitseliysi o‘z shaklini o‘zgartiradi. Zamburug‘ning asosiy shakl o‘zgarishlari quyidagicha:1. Oidiyalar – mitseliyning bo‘linishi natijasida paydo bo‘lgan xujayralar. Tashqi qobig‘i ingichka va yumaloq shaklga egadir. Misol: Xamirturush zamburug‘i. 2. Xlamidosporalar – mitseliylarning bo‘linishi natijasida paydo bo‘lgan xujayralar to‘plami. Ularning qobiqlari qattiqlashgan shuning uchun ular uzoq muddatgacha noqulay sharoitda saqlanish imkoniyatiga egadirlar. Misol:bug‘doyning qora kuya kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘. 3. Sklerotsiyalar – mitseliylarning gifalarining jipslashishi natijasida paydo bo‘ladi. Sklerotsiylar ko‘proq uchrovchi zamburug‘ tanasi bo‘lib, ularning qattiqlangan tanasi turli xil shakl va kattalikda, hamda ozuqa moddaga boy bo‘ladi. Misol: javdarning sporinya kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar. 4. Rizomorflar - qo‘ng‘ir rangdagi baquvvat shoxlangan iplardan tashkil topgan bo‘lib, uzunligi bir necha metr, qalinligi esa bir necha mm. ga teng keladi. Misol: openok. Ko‘pchilik zamburug‘lar namlik yuqori bo‘lgan hamda harorat +20 –250C bo‘lgan sharoitda yaxshi rivojlanadi. Zamburug‘lar aerob (kislorodli sharoit) organizmlaridir. Ma’lum bir optimal haroratda rivojlanishiga qarab zamburug‘lar: psixrofil, mezofil va termofillarga bo‘linadi. Zamburug‘larning bir optimal haroratda rivojlanishida ozuqa muhitning rN (4-6) bo‘lishi eng optimaldir. 2. Zamburug‘larning ko‘payishi. Zamburug‘lar bir necha yo‘llar bilan ko‘payadi: 1. Vegetativ.2. Jinssiz.3. Jinsiy.1. Vegetativ ko‘payishda zamburug‘ mitseliylari bo‘laklarga bo‘linadi. Mitseliyning bo‘lagi o‘sib, mustaqil individlarga aylanadi. Atrof muhitning noqulay sharoitida zamburug‘ mitseliysi boshqa shakllarda (xlamidosporalar, oidiyalar, sklerotsiylar va rizomorflar) vegetativ ko‘payadi. 2. Jinssiz ko‘payish ekzogen (tashqi) konidiya sporalar yordamida o‘tadi.Ekzogen sporalarga konidiya va konidiya bandlar kiradi. Konidiya bandidagi xujayra (ichki) sporalar yordamida ham jinssiz ko‘payish bo‘ladi. Endogen sporalarga zoosporangiy va sporangiy kiradi. Sporangiy sharsimon bo‘shliq bo‘lib, uning ichida xaraktsiz sporalar to‘plami bo‘ladi.Bu sporalar yetilganda tashqariga chiqib, tarqaladi. Zoosporangiy esa kolbasimon bo‘shliq bo‘lib, uning ichida harakatli sporalar(bitta yoki ikkita xivchinli zoosporalar) to‘plangan bo‘ladi, qulay sharoitda bu zoosporangiylar tashqariga chiqib tarqaladi va o‘simliklarni zararlaydi. 3. Jinsiy ko‘payish: Bunda ikki hujayralarning qo‘shilishi natijasida sporalar xosil bo‘ladi. 1. Planagomiya – ikki xil gameta qo‘shilishi natijasida xarakatlanuvchi xivchinli planozigota yoki sista hosil bo‘ladi. Xitridiomitsetlar sinfiga mansub zamburug‘lar ana shu yo‘l bilan ko‘payadi. 2. Oogamiya – Bunda ikki hujayra otalik – anteridiy va urg‘ochi –ooganiy qo‘shiladi. Bunda oosporalar hosil bo‘ladi.Bu jarayon oogamiya deyiladi. Oosporalar tuproq va o‘simlik qoldiqlarida saqlanadilar. 3. Zigomiya – bunda morfologik jihatdan bir xil bo‘lgan mitseliylarning qo‘shilishi natijasida zigospora hosil bo‘ladi.4. Askomitsetlarning ko‘payishi – ikki hujayra, otalik - anteridiya va urg‘ochi arxikarplarning qo‘shilishidir. Bu jarayon yakunida sporali xaltachalar (askosporalar) hosil bo‘ladi 5. Bazidiomitsetlarning ko‘payishi – ikki xil mitseliy, ya’ni birlamchi, ya’ni gaploidlarning qo‘shilishi natijasida diploid mitseliy hosil bo‘ladi. Diploid mitseliydan ikki yadroli o‘simta-bazidiya hosil bo‘ladi. Bu yadrolar bo‘linib, 4 ta yadro paydo bo‘ladi. Bazidiyalar ustida 4 ta bir hil o‘simta hosil bo‘ladi. Bo‘lingan yadrolar har biri ana shu o‘simtalarga o‘tadi va bazidiospora hosil qiladi. 4. Mog‘or zamburug‘lari tuzilishi. Mog‘or zamburug‘lari faqat havo bor joyda rivojlanadi. Shuning uchun mog‘orlar substrat yuzasida о‘sadi. Masalan, choy, non, yog‘, murabbo va boshqa mahsulotlar yuzasida о‘sadilar. Kо‘pchilik mog‘orlar ferment, organik kislota, antibiotik, vitamin va hakazolarni olishda qо‘llaniladi. Kо‘pchilik mog‘orlar oziq -ovqat, yog‘och, sanoat mahsulotlarini aynitadi. Mog‘orlarning sporalari yuzlab va minglab havoda uchib yuradi. Mog‘orlarning sporalari namlangan mahsulotlarga tushib, о‘sib, rivojlanib mahsulotni aynitadi. Bir burda nonni suvga tekkizib qoldirilsa, bir necha kunda mog‘orlaydi. Mog‘orlarning tanasi ingichka iplar tо‘qilmasi mitseliydan tashkil topgan. Alohida ipchalari gifalar deb ataladi. Ba’zi mog‘orlarning mitseliysini har tomonga о‘sib, shoxchalanib ketgan gifalarida tо‘siq (septalanmagan mitseliy)lar bо‘lmaydi, shuning uchun ular bir hujayrali mog‘orlarga kiradi. Boshqa mog‘orlarda esa gifalari tо‘siq (septalangan mitseliy)lar bilan alohida hujayralarga bо‘lingan. Ular kо‘p hujayrali zamburug‘lar deb ataladi. Gifalarning yо‘g‘onligi 1-15 mikrongacha bо‘ladi. Gifalar shoxchalarining uchlari bilan о‘sib, substratni о‘rab olib, undan oziqa moddalarini sо‘rib oladi. Kо‘pchilik mog‘orlarning havo mitseliysida sporalar hosil bо‘ladi. Tuzilishi bо‘yicha mog‘or hujayrasi boshqa mikroorganizmlar hujayrasidan katta farqi yо‘q va tarkibida 1-2 yoki bir necha yadrosi bо‘ladi. Mog‘or zamburug‘lari turli kо‘payish usullari bilan ajralib turadi. Kо‘pincha ular sporalari bilan kо‘payadilar. Spora о‘sib, gifa hosil qiladi va shoxchalanib ketadi. yumaloqlanib, nozik tizmaga o‘xshash zanjir hosil qiladi. Bundan tashqari endoganAmmo, mitseliydan uzilgan har bir qismidan ham mog‘or о‘sib rivojlanaveradi. Ba’zi mog‘orlar oidiyalar yordamida kо‘payadi. Gifalar alohida hujayralarga tо‘kilib ketishi natijasida oidiyalar hosil bо‘ladi. Sporalar jinsli va jinssiz usul bilan kо‘payishda xizmat qiladilar. Jinssiz usul bilan kо‘payishda sporalar maxsus tuzilishi bilan boshqa gifalardan farq qiladigan gifalarda hosil bо‘ladilar. Sporalar shu gifalarning yuqorisida hosil bо‘lib konidiyalar deb nomlanadi. Konidiyalarni kо‘tarib turgan gifalar esa konidiya tashuvchi deyiladi. Ba’zi zamburug‘larda sporalar gifalarning о‘rtasidagi ancha kattaroq yumaloq hujayrada - sporangiyda hosil bо‘ladi. Sporangiyni kо‘tarib turgan gifa sporangiy tashuvchi deb nomlanadi. Mog‘orlar jinsiy yо‘l bilan ham kо‘payadi. Bunda kо‘rinishi bir xil bо‘lgan ikki hujayra – sporalar qо‘shilib zigota yoki zigospora hosil qiladi. Agar biri katta, ikkinchisi kichikroq sporalar (erkak va ayol hujayralar) qо‘shilsa oospora bunyod bо‘ladi. Zigospora va oosporadan mog‘or mitseliysi rivojlanadi. Zamburug‘larni sinflarga ajratish quyidagi asosiy belgilar majmuasidan foydalanishga asoslangan: zamburug‘gni rivojlanish siklida harakatlanuvchi xivchinlarining turlari, soni, tuzilishi, joylashishi, jinsiy kо‘payish sporalarining о‘sishi, rivojlanish xususiyatlari, jinsiy va jinssiz kо‘payish jarayoni, hujayra devorining tarkibi. Mog‘or zamburug‘lari 6 ta sinfni - xitridiomitsetlar, oomitsetlar, zigomitsetlar, askomitsetlar, bazidiomitsetlar, deyteromitsetlarni о‘z ichiga oladi. 1. Xitridiomitsetlar (chitridiomycetes) - bular asosan suv zamburug‘lari bо‘lib, bu sinfning ayrim va xillari tuproqda ham uchrashi mumkin. Mitseliysi kam rivojlangan. Asosan jinssiz zoosporalar yordamida kо‘payadi. Jinsiy kо‘payishda ba’zilari oospora, boshqalari zigospora bilan kо‘payadi. Ularning barchasi mikroskopik mayda bо‘lib, sodda hayvonlarni eslatadi. Xitridiomitsetlar suv о‘tlari va yuqori о‘simliklarda parazitlik qilib yashaydi. Iqtisodiy ahamiyatga ega bо‘lgan paraziti Sinchytrium endobioticum – kartoshkaning osma kasalligini chasiruvchi zamburu- shular jumlasidandir. Kartoshkaning zararlangan tuganaklari kо‘zchalari atrofida qoramtir о‘smalar va shishlar hosil bо‘ladi. Kartoshka tо‘qimalarining buzilishidan ular atrof-muhitga tushadi. Yoz davomida bu jarayon bir necha marta qaytariladi. Kuzda zamburug‘ning tinch holatdagi shakllari paydo bо‘ladi va ular tuproqda yaxshi saqlanadi. Bahorda qulay sharoitni kelishi bilan ular о‘sib chiqadi va nihollarni shikastlaydi. Asosiy kurash chorasi kartoshkaning chidamli navlarini yaratishdir. 2. Oomitsetlar (Oomycetes) – zamburug‘ning bu sinfiga ikki xivchinli zoosporalar yordamida jinsli va jinssiz kо‘payadigan suvda va tuproqda yashaydigan shakllari kiradi. Bir hujayrali kо‘p yadroli, mitseliysi yaxshi rivojlangandir. Ular obligat parazitlar bо‘lib, butun rivojlanish sikli yuqori о‘simliklar tanasida о‘tadi. Shunga qaramay, ular zoosporalar hosil qilish xususiyatini saqlab qolgan. Jinsiy kо‘payishi maxsus erkak va urug‘chi hujayralar qо‘shilishi natijasida amalga oshadi.Va oosporalar hosil bо‘ladi. Oosporalar uzoq vaqt tinim davrini о‘tgach о‘sa boshlaydi. Bu jarayon sporangiy hosil bо‘lishi bilan yakunlanadi. Oomitsetlar madaniy о‘simliklarga katta zarar keltiradigan, ayrim hollarda ularni hosildorligini tо‘la nobud bо‘lishiga sabab bо‘ladigan о‘simlik kasalliklarini keltirib chiqaruvchi Phytophtora infestans (kartoshkaning fitoftorod kasalligini qо‘zg‘atuvchi) va Plastopara viticola (uzumning soxta un shudring kasalligini qо‘zg‘atuvchisi) kabi zamburug‘lar kiradi. 3. Zigomitsetlar (zygomycetes). - yaxshi rivojlangan bir hujayrali, jinsiy va jinssiz yо‘l bilan kо‘payadigan, taraqqiy etgan tuproq zamburug‘laridir. Ular zoosporalar hosil qilmaydilar. Jinsiy kо‘payish sporangiylarda hosil bо‘ladigan sporangiospora yordamida amalga oshadi. Gurkirab о‘sayotgan mitseliydan vertikal hxolda sporangiy tanachasi о‘sib chiqadi va unda yuzlab va minglab sporangiosporalar yetiladigan sporangiy hosil bо‘ladi. Ayrim zamburug‘larda sporangiy tanachasi shoxlagan bо‘lib, sporangiylar mayda bо‘ladi. Bunday sporangiylarda bitta yoki bir necha spora hosil bо‘ladi. Zigomitsetlarning jinsiy kо‘payishini Rhizopus zamburug‘lari misolida kо‘rish mumkin. Bu zamburug‘ turini sporangiosporalari kо‘p yadrolidir. Qulay sharoitda ular kо‘p shoxlagan havo mitseliylari hosil qilib о‘sadi. Havodagi gifalar substrat bilan tо‘qnashganda substrat ichiga singuvchi rizoidlar hosil bо‘ladi. Bevosita ana shu ustun bitta yoki bir necha spora tanachalari hosil qiladi. Jinsiy kо‘payish davrida gifalar orasida kо‘prik hosil bо‘ladi va u asta-sekin litsenit gifalardan ajraladi, bunda avval protoplast, sо‘ngra esa yadro qо‘shiladi. Natijada zigospora hosil bо‘ladi. Biroz tinish davri о‘tgach zigosporada murg‘ak sporangi hosil bо‘ladi. Sikl yana qaytariladi. Zoosporalar – harakatchan bо‘lib faol harakatlanadilar. Sporangiosporalar esa hamma vaqt harakatsizdirlar. Yuqori rivojlangan zamburug‘larda sporalar ekzogen holda, ya’ni erkin gifalar oxirida hosil bо‘ladi. Fikomitsetlarning mitseliylari kо‘ndalang bо‘linmagan bо‘lib, mitseliylar chegaralangandir. Qolgan zamburug‘larda mitseliylar ma’lum masofada qat’iy kо‘ndalang chegaralangan yoki bо‘lingandir. Ushbu ikkita asosiy belgilar yordamida fikomitsetlarni yuqori zamburug‘lardan ajratish mumkin. Bо‘linmadan mitseliylarda sitoplazma gifa bо‘ylab joylashadi, ammo kо‘ndalang bо‘lingan mitseliylarda ham tо‘siqlar sitoplazmani alohida hujayralarga bо‘lib qо‘ymaydi, chunki har bir tо‘siq о‘rtasida markaziy spora bо‘lib, undan sitoplazma va yadrolar bemalol о‘tishi mumkin. Tanasi bо‘lingan zamburug‘larda ham bо‘linmaganlari sitoplazmaning ana shunday uzluksizligi mavjuddir. 4. Askomitsetlar (Ascomysetes) - askomitsetlar yuqori taraqqiy etgan zamburug‘larga kiradi. Mitseliysi kо‘p hujayrali yaxshi rivojlangan, ammo mitseliysiz shakllari ham bor. Bu sinfga achitqilar kiradi. Tabiatda keng tarqalgan, oziq-ovqat sanoatida ahamiyati katta aspergillus va penitsillium mog‘orlari ham shu sinf vakillaridir. Askomitsetlar va bazidiyamitsetlar jinsiy kо‘payishning о‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular zigota paydo bо‘lishi bilan reduksion bо‘linish yuzaga keladi. Natijada qobiq strukturalar ichida yoki tashqarisida 4 ta 8 ta jinsiy gapliod sporalar hosil bо‘ladi. Ularni askomitsetlarda askolar, bazidiyamitsetlarda bazidiyalar deb ataladi. Aska jinsiy kо‘payishning sо‘ngi bosqichidir. a – alohida hujayrasi; b – kurtaklanishi; v – ajralib ulgurmagan hujayralar zanjiri; g – askosporalar (xaltada) Kо‘pchilik askomitsetlar jinssiz yul bilan konidiyalar yordamida kо‘payadi. Kо‘payishning bunday shaklini taraqqiy etmagan deb yuritiladi. Zamburug‘larni juda kо‘p turlari mavjud bо‘lib, hozirgi vaqtda ularning faqat yetilmagan yoki taraqqiy etmagan kо‘payishi, ya’ni konidiyalar hosil qilishigina ma’lum. Shuning uchun ularni taraqqiy etmagan yoki tuban zamburug‘lar – deyteromitsetlar deb ataladi. Askomitsetlarda zigota qopsimon shaklni oladi – asko, undagi yadro esa bо‘linadi,hosil bо‘lgan har bir qiz yadro atrofidagi sitoplazmadan hujayra pо‘sti hosil bо‘ladi. shunday qilib, qar bir asko ichida 4,8 sm va undan ortiq askospora hosil bо‘ladi. Askoni yorilishi natijasida sporalar tashqariga chiqadi. 5. Bazidiomitsetlar (bazidiomycetes) - bazidiomitsetlar zamburug‘larning yuqori taraqqiy etgan guruhi hisoblanadi. Kо‘p hujayrali mitseliysi bо‘lib, jinsiy kо‘payishda bazidiosporalari mavjud bazidiyalar xizmat qiladi. Bir hujayrali bazidiyalarda tо‘rtta kalta о‘simtalar sterigmalarda bir donadan bazidiosporalarjoylashgan bо‘ladi. Ularning zigotasi kattalashib, tо‘g‘nog‘ichsimon hujayra bazidiyani hosil qiladi. Bazidiyalarning yuqori uchida ingichka о‘simtalar – sterigmalar paydo bо‘lib, yadrolar esa ularga о‘tadi. Voyaga yetgan bazidiya ichida 4 ta bazidiospora mavjud. Bazidiomitsetlardagi sporalarning ajralishi juda ajoyib kechadi. Bazidiospora yetilganidan keyin bazidiyaga о‘rnashgan nuqtada kichik suyuqlik tomchisi hosil bо‘ladi, bu tomchi juda tez kattalashadi va sporaning 1\5 о‘lchamiga yetgach tо‘xtaydi, sо‘ngra birdaniga spora tomchisi bilan birga bazidiyadan otilib ketadi. Ularning keng tarqalgan vakillari shlyapali zamburug‘lardir. Yerning ustida shlyapali zamburug‘larning uncha katta bо‘lmagan qismi bazidiyadan iborat meva tanasi kо‘rinadi, xolos. Zamburug‘larning vegetativ qismi tо‘la tuproqda yashiringan yumshoq mitseliydan iborat bо‘lib, bir necha metrgacha tarqalgan bо‘ladi. Plastinkali zamburug‘larning meva tanasi oyoqchada joylashgan shlyapadan iborat, u esa zich taxlangan gifalardan tashkil topgan. Shlyapaning ostki tomonida radial plastinkalardan iborat va ularning har biri minglab bazidiya tutadi. Bazidiyalar havo bо‘shlig‘iga chiqariladi va shamol yordamida yerga tushadi. Shlyapali zamburug‘lar yetilganda bazidiyasporalarning juda katta miqdori ajraladi. Dunyoning kо‘pchilik mamlakataarida iste’mol qilinadigan shampinyonlar, veshenoklar va boshqa zamburug‘larni sanoat miqyosida kо‘paytirish avj olmoqda. Fermentlarning chuqur sharoitida zamburug‘lar mitseliysini olish usullari ishlab chiqilmokda. Bazidiomitsetlarga trutoviye (bukokoli) zamburug‘lar ham kiradi. Bu zamburug‘lar asosan daraxtlarda о‘sadi va yog‘ochni parchalaydi. Daraxtlarda bukok zamburug‘larining mitseliysi ularning asos qismida о‘sadi, daraxt tashqarisiga zamburug‘larning meva tanasi chiqadi. Bunday meva tanalarining ostida bazidiosporalardan iborat bazidiyalar joylashgan. Kо‘pchilik bukok zamburug‘lar binolarning yog‘ochli qismini tuproqqa yaqin joylashgan yerlarini, omborlarni, bino yertо‘lalarini yog‘och qismlarini, bochkalarni va boshqa predmetlarni zararlaganligi uchun uy zamburug‘lari deb ham ataladi. Ularning orasida kuchli zarar yetkazgani uy zamburug‘idir. Yog‘och tez yumshaydi va chiriydi. Yuqori namlikda bu jarayon tez о‘tadi, chunki zamburug‘ mitseliysini daraxtning zararlanmagan qismiga о‘tkazishga amalga oshiradigan uzun qayishlar hosil qiladi. Uy zamburug‘lari juda katta iqtisodiy zarar yetkazganligi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ayrim bazidiomitsetlar kо‘p hujayrali bazidiyalar hosil qiladi. Kо‘p hujayrali bazidiya tutuvchi bazidiyali zamburug‘larga dala, poliz va bog‘ ekinlariga zarar yetkazuvchi tekinxо‘r zamburug‘lar kiradi. Ular meva tanalari hosil qilmaydi. Iqtisodiy jihatdan katta zarar yetkazganlari korakuya va zang zamburug‘laridir. Qorakuya zamburug‘lari gulli о‘simliklar, ayniqsa boshoqli ekinlarni zararlovchi zamburug‘lar katta iqtisodiy zarar yetkazadilar. Qorakuya zamburug‘lari о‘simliklarni barcha rivojlanish bosqichlarida zararlay oladi. Qorakuya zamburug‘lari mitseliysi gul tо‘qimalarida kuchli rivojlanadi, asta-sekin changuvchi xlamidosporalarga aylanadi. Xlamidosporalar qattiq himoya qobig‘i bilan о‘ralgan bо‘lib, tuproqda bir necha yil о‘z hayotchanligini saqlab qolishi mumkin. Zang zamburug‘lari ham asosan tekinxо‘rlar bо‘lib tabiatda keng tarqalgandir. Bu zamburug‘lar о‘z nomini о‘simliklarning zararlangan qismlarida qо‘ng‘ir dog‘laryoki yо‘laklar hosil bо‘lishidan olgan. Zang zamburug‘lari murakkab rivojlanish sikliga ega. Ayrim zamburug‘lar tо‘la rivojlanish siklini bitta о‘simlikda о‘tkazsa, ayrimlar ikkita о‘simlikda о‘tkazadi. Zamburug‘ sporalari tarkibidagi tanasidagi olov rangli moy tomchilari ularga zang rangini berishi bilan bog‘liqdir. Korakuya va zang zamburug‘lari xalq xо‘jaligiga juda katta iqtisodiy zarar yetkazadi. 6. Deyteromitsetlar yoki taraqqiy etmagan – tuban zamburug‘lar (Deuteromycetes) - kо‘p hujayrali va bir hujayrali mitseliysi bо‘lib, jinssiz kо‘payadi. Kо‘pchiligi konidiyalar bilan kо‘payadi, ba’zilari oidiyalar hosil qiladi. Bu sinfga jinsiy kо‘payishi aniqlanmagan yoki butunlay bо‘lmagan zamburug‘lar kiradi. Konidiyali bosqichi askomitsetlarnikiga juda о‘xshaydi. Tuban zamburug‘lar mitseliylari yaxshi rivojlangan, kо‘ndalang bо‘lingan. Kо‘payish konidiyalar hisobiga amalga oshadi. Taraqqiy etmagan zamburug‘lar guruhi vaqtinchalik taksonomik guruhga о‘xshaydi. Chunki, ushbu guruh vakillarini jinsiy kо‘payish jarayoni aniqlansa, ularni darhol askomitsetlarga yoki bazidiomitsetlarga kiritilishi aniq. Tuban zamburug‘lar tabiatda keng tarqalgandir. Ularning kо‘pchiligi oziqovqat mahsulotlarini buzilishini keltirib chiqaradi. Ayrim vakillari о‘simliklarda tekinxо‘rlik qilsa, ba’zilari odamlar tanasida turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Tabiatda oziq-ovqat mahsulotlarini buzilishini keltirib chiqaruvchi zamburug‘lar fuzarium (Fuzarium), botriks (Botritic), alternariya (Alternaria), oidium (Oidum), moniliya (Monilia), foma (Foma), kladosporum (Cladosporium) va hakazodir. 5. Achitqilar haqida umumiy tushuncha. Achitqilar tabiatda keng tarqalgan, bir hujayrali harakatlanmaydigan organizm. Ular tuproqda, mevalarda, ayniqsa, pishib yetganlarida, о‘simliklar barglarida uchraydi. Kо‘p achitqilar xо‘jalikda va sanoatda ishlatiladi. Achitqilarning texnik ahamiyati ularning qandni etil spirti va gazga (SOz) aylantirib berish qobiliyatiga asoslanganligi. Bu bilan bog‘langan holda qadimdan ular qandli qо‘ziqorinlar yoki saxaromitsitlar nomini olgan. Achitqilar tarkibida yuqori miqdordagi oqsil va vitaminlar (B1, B2, Bz, nikotin kislotasi) tutgani bilan ajralib turadi. Achitqi hujayrasining о‘lchami odatda 10-15 mkm dan oshmaydi.Achitqi zamburug’larining shakli, o’lchami va tuzilishi. Achitqilar tabiatda keng tarqalgan, bir hujayrali harakatlanmaydigan organizm. Ular tuproqda, mevalarda ayniqsa pishib ketganlarida, o‘simliklar barglarida uchraydi. Ko‘p achitqilar xo‘jalikda va sanoatda ishlatiladi. Achitqilarning texnik ahamiyati ularning qandni etil spirtiga va gazga (CO2) aylantirib berish qobiliyatiga asoslanganligidadir. Bu bilan bog‘langan holda qadimdan ular sandli so’zitsorinlar yoki saxaromitsitlar nomini olgan. Achitqilar tarkibida yuqori miqdordagi oqsil va vitaminlar (Vq V2, V3, nikotin kislotasi) tutgani bilan ajralib turadi. Achitqi zamburug‘lari bir hujayrali, harakatsiz organizmlardir. Ular har xil shaklli – elliptik, ovalsimon, sharsimon, tayoqchasimon bo‘ladi. Hujayralarning uzunligi 5 dan 12 mkm gacha, eni 3 dan 8 mkm gacha bo‘ladi. Achitqi zamburug‘larning o‘lchami doimiy bo‘lmay, o‘sish shart-sharoitlari, ozuqa muhitining tarkibi va boshqa kattaliklarga bog‘liq. Hamma yosh hujayralarning o‘lchami bir xil bo‘lgani uchun achitqi zamburug‘larini tavsiflashda ulardan foydalaniladi. Achitqi zamburug‘lari hujayra qobigi, unga yopishib turgan sitoplazmatik mеmbrana, sitoplazma (yoki protoplazma) va uning joylashgan organiodlar hamda ozuqa moddalari (yog‘lar, glikogеn, volytin)dan iborat. Hujayra qobig‘i – yupqa va elastik bo‘ladi. U hujayraning shaklini saqlab turadi, modda almashinuv jarayonini boshqaradi, hujayra ichi osmotik bosimini ma‘lum darajada ushlab turadi. Hujayra qobig‘i orqali hujayraga uning oziqlanishi, o‘sishi uchun zarur moddalar kirib turadi, modda almashinuv jarayonida hosil bo‘lgan moddalar esa muhitga chiqariladi. Hujayra qobig‘ining qalinligi achitqizamburug‘ining yoshi va holatiga bog‘liq. Yosh hujayrada 0,5 mkm gacha, qarilarida qalinlashib 1 mkm gacha borishi mumkin. Hujayra qobig‘i ikki qavatdan iborat. Bu qavatlar bir-biridan glykan va mannan moddalarining miqdori bilan farqlanadi. Sitoplazmani sitoplazmatik mеmbrana o‘rab turadi. Sitoplazmatik mеmbrana suv va unda molеkulyar massasi uncha katta bo‘lmagan erigan moddalarni o‘tkazadi. Bundan tashqari sitoplazmatik mеmbrana osmotik to‘siq vazifasini o‘taydi. Sitoplazmatik mеmbrana nuklеin kislotalar, protеin va polisaxaridlardan tuzilgan. Ayrim achitqi zamburug‘larining qobig‘i rivojlanishning ma‘lum bosqichida shilimshiqlanish xususiyatiga ega. Natijada hujayralar yopishib kattaroq durda hosil qiladilar. Bu jarayonga agglytinatsiya hodisasi dеyiladi. Agglytinatsiya hodisasiga qodir achitqi zamburug‘lar palag‘da hosil qiluvchilar dеyiladi. Palag‘da hosil qiluvchi achitqi zamburug‘lar sharobchilikda kеng ishlatiladi. Bu ularning bijg‘ish jarayoni tugagandan so‘ng tеz cho‘kmaga tushishiga asoslangan. Agglytinatsiyaga qodir bo‘lmagan achitqi zamburug‘lari changsimon achitqi zamburug‘lari dеyiladi. Ular rеzеrvuar usulda shampan sharobi ishlab chiqarishda ishlatiladi. Sitoplazmada hayotiy zarur moddalar almashinuv jarayoni boradi. Sitoplazma moddalarni tanlab qabul qilish qobiliyatiga ega. Masalan, achitqi zamburug‘larining sitoplazmasi eritmalardan glykoza, fruktoza, organik kislotalar va minеral tuzlarni o‘tkazsa, saxarozani o‘tkazmaydi. Sitoplazma hujayra ichida harakatlanish qobiliyatiga ega, natijada, ayniqsa yosh hujayralar bеmalol harakatga qiladilar. Sitoplazma hujayraning ayrim bo‘limlarida qisqarish va yana to‘g‘rilanish qobiliyatiga ham ega. Sitoplazma murakkab tarkibli kolloid sistеmadir. Suv dispеrs muhit vazifasini bajaradi va unda uglеvodlar, minеral moddalar, aminokislotalar hamda fеrmеntlar erigan holda bo‘ladi. Sitoplazmaning qovushqoqligi suv qovushqoqligiga nisbatan 800 marta katta. Yadro – sitoplazmada joylashgan hujayra organoidi. Yadro organizmning irsiy xususiyatlarini o‘zida saqlaydi. Yadroning tashqi ko‘rinishi sharsimon yoki ovalsimon bo‘lib, uning diamеtri 2 mkm atrofida bo‘ladi. U yupqa qobiq bilan o‘ralgan bo‘ladi. Yadro tiniq suyuqlik – nuklеoplazma va kariosoma (yadrocha) dan iborat.Yadroda bir-biriga yopishgan xromosomalar bo‘ladi. Achitqi zamburug‘ining oilasi va turiga qarab ularning soni 12 tagacha bo‘ladi. Yadrodagi DNK yordamida organizmning irsiy xususiyatlari tashiladi. Yadro achitqi zamburug‘i ko‘payganda ikkiga, spora hosil qilganda esa hosil bo‘lgan sporalar soniga tеng miqdorda bo‘linadi. Mitoxondriya — ham organizm organoididir. Uning tashqi ko‘rinishi donga, tayoqchaga yoki ipga o‘xshaydi. Mitoxondriya ikki qavatdan iborat qobiq bilan o‘ralgan. Ikkinchi qobiqdan mitoxondriya ichiga qarab kristallar o‘sgan bo‘ladi. Mitoxondriyaning uzunligi 0,4-1,0 mkm, eni esa 0,2-0,5 mkm ga tеng. U, asosan, 50 % lipid va 50 % oqsildan tuzilgan. Mitoxondriya nafas oluvchi apparat vazifasini bajaradi. Unda oksidlovchi fеrmеntlar to‘plangan bo‘ladi. Achitqi zamburug’larining shakli Ribosoma – oqsil sintеz qiluvchi organoid. Oqsil sintеzi mitoxondriyadan kеladigan aktivlangan aminokislotalar hisobida ro‘y bеradi. Bu jarayonning amalga oshishida ribosomada joylashgan ribonuklеin kislota (PHK) muhim rol o‘ynaydi. Achitqi zamburug‘larining ko‘payishi. Achitqi zamburug‘lari vеgеtativ — kurtaklanish, bo‘linish va sporalar hosil qilish yo‘llari yordamida ko‘payadi. Kurtaklanib ko‘payishda ona hujayrada bir yoki bir nеchta kurtaklar hosil kiladi. Bu kurtaklar o‘sib ma‘lum o‘lchamga yеtgandan so‘ng ona hujayradan ajraladilar. Ajralgan yangi hujayra qiz hujayra dеyiladi. Kurtaklanishda yadro ikkiga bo‘linadi. Yangi hosil bo‘lgan yadroning bittasi hujayraning sitoplazmasi va boshqa organoidlari bilan yosh hujayraga o‘tadi. Ayrim achitqi zamburug‘larida qiz hujayra ona hujayradan ajralmay yolg‘ondakam micеlliya hosil qiladi. Qulay sharoitlarda kurtaklanish 2 soat davom etishi mumkin. Achitqi zamburug‘larining ayrimlari (Schizosaccharomyces) bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Bunda hujayra ikki qiz hujayraga bo‘linadi. Bo‘linish yadroning tеng ikkiga bo‘linishi bilan boshlanadi. Shundan so‘ng hujayra o‘rtasidan ikki chеtiga qarab hujayra dеvori va sitoplazmatik mеmbranasi o‘sa boshlaydi. Achitqi zamburug‘lari jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Bu jarayon ikki hujayraning birlashishi yoki konygaciyasi bilan boradi. Oldin ikkala hujayra o‘simta hosil qiladi. Bu o‘simtalar birlashib konygacion kanalni hosil qiladi. Shu kanal orqali hujayralar organoidlari birlashadi. Hujayralar yadrolari ham yaqinlashadi va shundan so‘ng birlashadi. Urug‘langan yadro ikki yoki uch marta bo‘linadi.Natijada to‘rtta yoki sakkizta askospora hosil bo‘ladi. Bunda hujayra sumkaga aylanadi. Askosporalar noqulay sharoitga – yuqori harorat va quruqlikka chidamli bo‘ladi. Askospora nojinsiy yo‘l bilan hosil bo‘ladi. Bunda hujayra yadrosi 2-3 marta bo‘linadi. Yadroning bu bo‘lingan qismlari hujayra dеvori bilan qoplanadi va askosporaga aylanadi. Bu askosporalar jinsli hujayralar hisoblanadi. Ular jinsiy jarayonda juft-juft bo‘lib birlashadi va zigota hosil qiladi. Zigota jinssiz yo‘l – kurtaklanish yo‘li bilan ko‘payadi (rеdukcion bo‘linish). Yuqorida qayd etilgan jinsiy spora hosil qilib ko‘payish Zigosaccharomyces (zigosaxaromicеs) achitqi zamburug‘larida kuzatiladi.Achitqi zamburug’larining shakli.1. Zamburug’larning xilma-xilligi borasida hanuzgacha bilimlarimiz chegaralangan bo’lib, ularning tur soni haqida 2017-yilgi ma’lumotda 2,2 mln dan 3,8 mln gacha yetishi mumkinligi aytiladi. Hozirgacha ularning atigi 120 000 turi tavsiflangan bo’lib, ularning 8000 dan ortiq turi o’simliklarga, 300 ga yaqin turi esa odamlarda turli xilda patogen xususiyatlarini namoyon qilishi aniqlangan. 2. Zamburug’larni tasniflashni ilk marotaba Karl Linney (1707-1778) boshlab 👉 bergan. U yaratgan zamburug’lar taksonomiyasini botanik-mikolog olim Kristian Hendrik Person (1761-1836) davom ettirib, ilk marotaba zamburug’larning ilmiy asosdagi sistemasini yaratdi, ko’plab urug’ va turlarni fanga kiritdi. Shundan so’ng mikologiya faniga shved botanik-mikologi Elias Magnus Fris (1794-1878) kirib keldi. U zamburug’lar sistematikasini takomillashtirdi, zamburug’larga bag’ishlab bir nechta fundamental asarlar yozdi va natijada “mikologiya otasi” degan faxriy nomga ega bo’ldi. Hozirda zamburug’lar dunyosining 19 bo’lim, 79 sinfi mavjud. 3. Zamburug’larni alohida mikologiya deb nomlanuvchi fan o’rganadi. Mikologiya 👉 so’zi yunoncha “mykes” – zamburug’ va “logos” – fan so’zlaridan hosil qilingan. Ushbu terminni ilk marotaba lotin tilidagi ko’rinishini (mycologicæ) 1796-yilda Kristian Hendrik Person o’z kitoblarida qo’llagan. Uning hozirgi ko’rinishini esa 1824-yilda ingliz mikologi Robert Kay Grevill qo’llagan. 4. Zamburug’lar eukariot organizmlar bo’lib, ular hayvon ham, o’simlik ham emas. 👉 Hayvonlarga hujayrasida xloroplastlarining bo’lmasligi, geterotrof oziqlanishi va organik moddalardan energiya manbai sifatida foydalanishi bilan o’xshasa, o’simliklarga hujayra devori va vakuolalarining bo’lishi bilan o’xshaydi. Qirqquloq va yo’sinlarga o’xshab spora hosil qiladi. Yo’sinlar va suv o’tlari kabi hujayra yadrosidagi xromosomalari gaplod to’plamga ega. 5. Zamburug’lar ichida 71 turining biolyuminessensiya xususiyati 👉 mavjudligi aniqlangan, ya’ni ular o’zidan tunda turli rangda yog’du chiqara oladi. Ularga Mycena chlorophos, Mycena singeri, Omphalotus nidiformis kabilar misol bo’ladi. Biolyuminessent xususiyatiga ega Mycena chlorophos 6. Zamburug’lar juda ham chidamli organizmlar bo’lib, ular turli xil ekologik 👉 muhitda yashay olishlari bilan boshqa dunyo vakillaridan ajralib turadi. Ularni qurg’oqchil sahrolardan tortib to, yuqori sho’rlangan hududlarda, radioaktiv nurlanish mavjud bo’lgan joylarda va hatto okeanlarning tubida uchratish mumkin. Masalan, amfibiyalar populyatsiyasini keskin kamayib ketishiga sabab bo’luvchi parazit zamburug’ – Batrachochytrium dendrobatidis hayotining ma’lum davrini to xo’jayin organizm paydo bo’lmaguncha suvda harakatchan zoospora ko’rinishida o’tkazadi. 7. Zamburug’lar asosan gifa ko’rinishida o’sadi, lekin makroskopik vakillari 👉 mitselliy ko’rinishida o’sib, ularni oddiy qurollanmagan ko’z bilan ham bemalol ko’rish mumkin bo’ladi. Lekin ular shunday vakillari ham borki, ular favqulodda holatda yirk hajmda o’sadilar. Masalan, Armillaria solidipes zamburug’ining bitta koloniyasi doimiy o’sishi natijasida 900 ga maydonni ishg’ol qilgani, uning yoshi esa 9 ming yilga teng ekanligi aniqlangan. 8. O’simlik va hayvonlarning tosh qazilma topilmalaridan farqli ravishda 👉 zamburug’larning qazilma topilmalari nisbatan kam uchraydi. Ularning eng dastlabki qazilma holdagi namunalari paleoproterozoy erasiga mansub bo’lib, ularning yoshi 2,4 mlrd yilga teng. Ushbu ko’p hujayrali dastlabki zamburug’lar bentos organizmlar bo’lib, suv ostida ipsimon ko’rinishda o’sgan. Kuni kecha esa paleontolog-mikolog olimlar bundan ham antiqa topilmaga duch kelishdi. Ular Kanadaning artktika qismida Ourasphaira giraldae deb nomlanuvch zamburug’ning toshga aylangan qoldig’ini topishdi. Topilmaning yoshi mlrd dan oshiq. Bu shundan dalolat beradiki zamburug’lar quruqlikda o’simliklardan avvalroq o’sgan. 9. Zamburug’lar boshqa olam vakillarining aksariyati bilan simbioz hosil qilishi 👉 bilan ham ajralib turadi. Ularning tabiatda mutualistik yoki antogonistik simbioz shakli ko’proq uchraydi. Yuksak o’simliklarning deyarli 90 foizi zamburug’lar bilan mikoriza hosil qilishda ishtirok etadi. Olimlarning ta’kidlashlaricha yuksak o’simliklar va zamburug’larning mikoriza hosil qilish hodisasi juda qadimiy jarayon bo’lib, ayni vaqtda fanda 400 mln yil avvalgi ana shunday simbioz ko’rinishining dalillari mavjud. 10. Zamburug’lar ichida zaharli vakillari mavjud bo’lib, ular ishlab chiqargan zahar 👉 mikotoksin deb ataladi. Ular orasida anchadan beri ma’lum bo’lgan, o’ta zaharli amatoksin ishlab chiqaruvchi Amanita zamburug’lari mavjud bo’lib, ular odatda boshoqli ekinlarni zararlantiradi, shunday o’simliklar mahsulotlarni iste’mol qilgan odamlar orasida ergotizm deb nomlangan o’ta xavfli kasallik yuzaga keladi. Qadimda ergotizm epidemiya darajasigacha ko’tarilib, butun katta shaharlar aholisini qirib tashlashgacha borgani ma’lum. O'sib borayotganCineKitoblarMusiqaPsixologiyaAdabiyotTabiatMa'naviyTabiatmaydonhay otingizni rivojlantiringMadaniyatlarHayvonlarCosmosboshqalar Zamburug'larning xususiyatlari, turlari va ko'payishi cheksiz tabiat Zamburug'lar bir ajdoddan kelib chiqmasligi bilan ajralib turadi, shuning uchun mutaxassislar ularni konvergent evolyutsiya mahsulidir deb hisoblashadi. Bular eukaryotik tirik mavjudotlar, xlorofillsiz, jinsiy yoki jinssiz sporalar bilan ko'payadilar. Hozirgacha 98.000 XNUMX ga yaqin qo'ziqorin turlari ma'lum. Bu erda siz zamburug'larning xususiyatlarini, ularning turlarini va ko'payish usullarini bilib olasiz. Indeks 1 qo'ziqorinlar2 Xususiyatlar3 Qo'ziqorinlarning kelib chiqishi4 Taksonomik tasnifi4.1 Chytridiomycota yoki Chytridiomycetes guruhi4.2 Glomeromycota yoki Glomeromycetes guruhi4.3 Zygomycota yoki Zygomycetes guruhi4.4 Ascomycota yoki Ascomycetes guruhi4.5 Basidiomycota yoki Basidomycetes guruhi5 Zamburug'larning ko'payishi5.1 Jinsiy ko'payish5.2 Jinssiz ko'payish qo'ziqorinlar Qo'ziqorinlar - xamirturushlar, mog'orlar va qo'ziqorinlarni o'z ichiga olgan Zamburug'lar shohligining bir qismi bo'lgan tirik eukaryotik namunalar. Oldingi tasnifda ular o'simliklar olamiga joylashtirilgan, ammo keyingi tadqiqotlar va ularni ajratib turadigan o'ziga xos xususiyatlarining tavsiflarida ular boshqa va o'ziga xos shohlikka, zamburug'lar shohligiga joylashtirilib, ularni sabzavotlardan ajratib turdi. Zamburug'larda xlorofill mavjud emas, shuning uchun ularning jigarrang oq rangga ega bo'lishi, ular yadroli hujayralarga ega, ular bir hujayrali va ko'p hujayrali bo'lishi mumkin. Ular koʻp hujayrali yoki koʻp hujayrali boʻlganda tabiatda oʻzining vegetativ shaklida boʻlib, gifalar hosil qiladi.Bu gifalar oʻsib chiqqach, ular oʻzaro bogʻlangan shoxchalar hosil qiladi, ularni miseliyalar deyiladi. Ular sporalar yordamida ko'payadi, ular xitindan tashkil topgan hujayra devoridan hosil bo'ladi, shuningdek, ba'zi zamburug'larda tsellyuloza mavjud. Ular konidiospora va jinsiy spora yoki zigospora va askospora deb ataladigan jinssiz sporalarga bo'linadi. Sporalarning bu belgilari va zamburug'larning biologik sikli zamburug'larning taksonomik tasnifi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega, garchi ko'pgina turlar hali ham aniq sinfga ega emas. Xususiyatlar Ular o'simliklar shohligining bir qismi sifatida tasniflanishidan oldin, o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra, mikologiya bo'yicha ixtisoslashgan botaniklar ularni ma'lum bir qirollik - Zamburug'lar qirolligi doirasida birlashtirgan. Zamburug'larni o'simliklardan ajratib turadigan xususiyatlar, chunki ular geterotrof organizmlar (ular o'z oziq- ovqatlarini ishlab chiqaradilar), hujayra devorlari xitin deb ataladigan biopolimerdan iborat va ularda tsellyuloza yo'q. Hozirgi vaqtda zamburug'larning 144.000 XNUMX dan ortiq turlari, jumladan xamirturushlar, mog'orlar va qo'ziqorinlar tasvirlangan. Zamburug'lar bir hujayrali yoki ko'p hujayrali bo'lishi mumkin, ikkinchisi vegetativ fazada mitseliya hosil qiladi, ular gifalardan iborat. Gifalar bir nechta hujayradan iborat bo'lib, uzun shaklga ega; gifani tashkil etuvchi hujayralar har birida butun gifaning to'g'ri ishlashi uchun muhim hujayrali komponentlar mavjud. Qo'ziqorinlarni er sayyorasidagi turli xil yashash joylarida, turli shakl va taqdimotlarda topish mumkin. Bundan tashqari, taniqli qo'ziqorin shaklidagi qo'ziqorinlar, uzun oq tanasi bo'lgan dog'li qalpoqli, faqat qo'ziqorin paydo bo'ladigan shakllardir, chunki hatto mikroskopik qo'ziqorinlar ham mavjud. Mikologlarning hisob-kitoblariga ko'ra, hozirgacha sayyoramizdagi qo'ziqorinlarning 5 foizi aniqlangan, bu taxminan 1,5 million noma'lum qo'ziqorin turlarini bildiradi. Ularning ko'payishi jinsiy va jinssiz bo'lishi mumkin, bular iqlim sharoitiga qarab atrofdagi muhitni yoyish va mustamlaka qilish uchun sporullashadi, ular noqulay sharoitlarda harakatsiz qoladilar. Qo'ziqorinlar va makromitsetlar kabi haqiqiy zamburug'lar mevali tanani hosil qiladi, ularni ko'pchiligimiz bilamiz va unga zamburug'lar nomini beramiz, ular qutulish mumkin yoki zaharli bo'lishi mumkin. Qo'ziqorinlarning makroskopik xususiyatlariga ega bo'lmasa-da, xamirturushlar va mog'orlar ham qo'ziqorin hisoblanadi. Qo'ziqorinlarning kelib chiqishi Bir milliard yildan ko'proq vaqt davomida zamburug'lar boshqa qirolliklardan farq qiladi, lekin harakat mexanizmlari va ba'zi tana tuzilmalari yo'qligi bilan o'simliklarga o'xshaydi, lekin xlorofillni o'z ichiga olmaydi. Ular, shuningdek, biokimyoviy tuzilishida protistlarga o'xshaydi. Zamburug'lar haqiqiy yadro yoki eukariotlarga ega bo'lgan organizmlardir, shuning uchun ular Monera qirolligining prokaryotik organizmlariga nisbatan zamonaviyroq rivojlangan filialni tashkil qiladi. Taksonomik tasnifi Zamburug'lar shohligi tasniflangan qo'ziqorinlarning 98.000 XNUMX dan ortiq turlarini birlashtiradi. Basidiomycota va Ascomycota phyla bu qirollikda eng ko'p o'rganilgan va "haqiqiy zamburug'lar" deb ataladigan zamburug'lardir. Bu ko'pgina turlar uchun faqat dalada ularning jinsiy bosqichini o'rganish mumkinligini hisobga olsak, va shuning uchun tasvirlangan qo'ziqorinlarning ko'pchiligi ularning reproduktiv shakllarini o'rganish orqali erishilgan: aseksual yoki anamorfik va jinsiy yoki teleomorfik.Hozirgacha zamburugʻlar shohligining beshta vakillik filasi tasvirlangan, buning sababi shundaki, zamburugʻlar shohligining taksonomik tasnifi hali ham bir qator turlarning tasniflanmaganligi sababli oʻrganilmoqda. Filogenetik tadqiqotlarga ko'ra, qo'ziqorinlar beshta katta guruhga bo'lingan:. Xitridiyomitsetlar. Qo'ziqorinlarning bu guruhiga Zoosporlar yoki flagellat gametalari deb ataladigan reproduktiv hujayralarga ega bo'lgan Zamburug'lar shohligining barcha mikroskopik organizmlari kiradi.Glomeromitsetlar. Bu qo'ziqorinlar o'simliklar bilan bog'liq bo'lgan, shuningdek, glomerosporalarga ega bo'lgan mikorizalarni hosil qilish bilan tavsiflanadi.Zigomitsetalar .Qo'ziqorinlarning ushbu guruhida odatda mog'or deb nomlanadi, bu guruhning 1.000 ga yaqin turlari o'rganilgan. Bu zamburug'lar guruhining sporalari zigosporalar deb ataladi askomitsetlar.Asci ichidagi qo'ziqorinlarning bu guruhi reproduktiv tuzilmalar bo'lib, askosporalarni o'z ichiga oladi.bazidomitsetlar.Bu qo'ziqorinlarda basidiosporlar va qo'ziqorin shaklida mevali tana mavjud. TEGISHLI YOZUV Venoz qo'ziqorin turlari Chytridiomycota yoki Chytridiomycetes guruhi Chytridiomycota yoki Chytridiomycetes guruhiga kiruvchi zamburug'lar oddiyroq morfologik tuzilishga ega bo'lgan zamburug'lar bo'lib, ular suv havzalari, daryolar, lagunalar va o'zlari harakatlanadigan dengiz yashash joylarida yashaydi. Uning reproduktiv tuzilishi yoki sporalari zoospora deb ataladi va bitta flagellumga ega. Ushbu guruhning qo'ziqorinlari atrof-muhit sharoitlari noqulay bo'lsa, uzoq vaqt davomida faol bo'lmasligi mumkin. Chytridiomycota guruhining zamburug'lari suvda uchraydigan boshqa plankton organizmlarning parazitlari bo'lib, ularni suv bosgan tuproqlar yaqinida joylashgan Curcumitaceae va Solanaceae botanika oilalari ekinlarida topish mumkin, garchi ularni o'simliklar tanasida uchratish odatiy holdir. toza va sho'r suv Ba'zi mikologlarning fikriga ko'ra, qo'ziqorinlarning bu guruhi suvli yashash joylarining oziq-ovqat tarmoqlarining muhim qismidir. Zoospora shaklida ular oziq moddalar bilan ta'minlaydi, chunki ular zooplankton uchun oziq-ovqat hisoblanadi. Xuddi shunday, ular organik moddalarni parchalash, hayvonlar va ba'zi o'simliklarni parazit qilish orqali o'zlarining tabiiy yirtqichlarini nazorat qilishadi. Glomeromycota yoki Glomeromycetes guruhi Qo'ziqorinlarning bu guruhi o'simliklar bilan simbioz hosil qilish xususiyatiga ega va ularda eng qadimgi va eng ko'p qazilma turlari qayd etilgan. Ular mikorizal zamburug'lar deb ataladi, chunki ular o'simliklarning ildizpoyalari yaqinida mitseliy hosil qiladi. Mikorizalar tuproq elementlari bilan reaksiyaga kirishadigan fermentlarni tuproqqa chiqaradi va ularni ozuqa moddalari sifatida o'simliklarning so'rilishi uchun bioavailable qiladi. Mikorizal zamburug'lar va o'simliklar o'rtasidagi simbiotik bog'lanish o'simliklarning 80% orasida amalga oshiriladi. Ushbu zamburug'lar guruhining taksonomik o'ziga xos xususiyati jinsiy ko'payish uchun plurinukleat sporlar hosil bo'lishidir. Mikorizal zamburug'lar quyidagilarga bo'linadi: arbuskulyar mikoriza va vesikulyar mikoriza, bu mitseliyning makroskopik shakllari. Arbulyar mikorizalar arbuskullar deb ataladigan shoxchalar, pufakchali mikorizalar esa zahira moddalari bilan tugunlar hosil qiladi. Zygomycota yoki Zygomycetes guruhi Mashhur mog'orlar zamburug'larning ushbu guruhida joylashgan bo'lib, 1.000 ga yaqin turlari tavsiflangan, ularning sporalari zigosporlar deb ataladi. Ushbu zamburug'lar guruhida ular odatda quruqlikdagi yashash joylarida, moddalarni parchalashda, parazit sifatida rivojlanadi va simbiotik munosabatlarni hosil qiladi. Zygomycota zamburug'lariga misol non qo'ziqorinidir. Ular jinsiy va jinsiy yo'l bilan ko'payadilar, lekin ko'payishning eng keng tarqalgan usuli aseksual bo'lib, gaploid gifalar uchrashguncha bir-biriga yaqinlashganda sodir bo'ladi, shunda sitoplazmalarning birlashishi va shuning uchun yadrolarning birlashishi sodir bo'ladi, bu sintezda zigospora, bu guruhning reproduktiv tuzilishi. Zigosporalar noqulay sharoitlarga juda chidamli bo'lib, atrof-muhit sharoitlari ular uchun qulay bo'lmaguncha, zigosporalar unib chiqmaguncha va sporangium yoki vegetativ gifa hosil bo'lmaguncha harakatsiz qoladi. Ushbu turdagi zamburug'lar tofu va tempeh kabi oziq-ovqatlarni ishlab chiqarish, anestetiklar, go'shtni yumshatuvchi vositalar, oziq-ovqat bo'yoqlari va sanoat spirtlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Ascomycota yoki Ascomycetes guruhi Qo'ziqorinlar qirolligidan tasvirlangan qo'ziqorinlarning aksariyati ushbu filum yoki Ascomycota guruhining bir qismidir, bu guruhda hayvonlar va o'simliklar uchun juda ko'p patogen turlar mavjud. Ascomycota zamburug'larining misoli xamirturushdir. Ushbu guruhni tashkil etuvchi zamburug'lar mitseliyasining morfologiyasi filamentli zamburug'larning birlashishiga imkon beradi, bu gifalarda yuzaga keladigan bo'linmalar bo'lgan septalar orqali sodir bo'ladi. Ularning reproduktiv sporalari yassilangan (askosporalar) va asci deb ataladigan qoplarda to'plangan.Ushbu guruhning qo'ziqorinlari oziq-ovqat, tibbiyot va qishloq xo'jaligi sanoati uchun ishlatiladi. Misol uchun, non tayyorlash uchun ishlatiladigan xamirturush qo'ziqorinlarning ushbu guruhiga kiradi, uning ilmiy nomi Saccharomyces cerevisiae, non tayyorlash uchun unning fermentatsiya jarayonini tezlashtirish uchun ishlatiladi.Boshqa tomondan, boshqa xamirturushlar yuqumli kasalliklar va tibbiy xususiyatdagi patologiyalarni, masalan, jinsdagi qo'ziqorinlarni keltirib chiqaradi. Candida spp. Filamentli zamburug'lar jinsning turlari sifatida Fusarium spp., qishloq xoʻjaligi ekinlarida yetishtiradigan yoʻqotishlar tufayli qishloq xoʻjaligi ahamiyatiga ega. Jinsning ba'zi turlari Fusarium spp., don yetishtirishda mikotoksinlar hosil qiladi va yo'qotishlarga olib keladi, chunki bu zamburug'lar odamlar va hayvonlarning sog'lig'iga zarar etkazadi. Ushbu zamburug'lar tomonidan ishlab chiqarilgan toksinlar fumonisinlar, trikotesenlar va zearalenondir.Basidiomycota yoki Basidomycetes guruhi. Bu qo'ziqorinlarning ikkinchi eng ko'p o'rganilgan guruhi bo'lib, hozirgi kunga qadar 32.000 XNUMX tur tavsiflangan. Ushbu zamburug'lar guruhi turli xil morfologiyaga ega bo'lib, ularni qo'ziqorinlarning turli guruhlariga joylashtirishga olib keladi, ular genotip tadqiqotlarini o'tkazgandan so'ng Basidiomycota guruhiga ko'chiriladi. Zamburug'larning bu guruhida to'plamli zamburug'lar joylashgan bo'lib, ular ekzosporalar bo'lib, bazidium deb ataladigan meva tanasida hosil bo'ladi. Bu qo'ziqorinlar hasharotlar bilan simbiotik assotsiatsiyalar hosil qiladi, bu munosabat ularga xos birikmalar moddalarini mezbon bo'lishga yoki parchalashga imkon beradi. Bazidomitsetlarni o'rmonlarda parchalanadigan yiqilgan daraxtlarning tanasida ko'rish mumkin, ayniqsa ular lignotsellyulozaga boy daraxt tanasi bo'lsa. Bunday hollarda, bu zamburug'lar o'zlarining mitseliylari orqali gidrolitik fermentlarni chiqaradilar, ular magistralning yog'ochini buzadigan polimerlar uchun katalizatorlardir.Bazidomitsetlar guruhining boshqa ba'zi qo'ziqorinlari zaharli bo'lgani kabi, ular qo'ziqorin kabi mikroelementlar tufayli gastronomik muqobil sifatida juda yaxshi qo'llaniladi. Xuddi shunday, boshqa bazidomitset qo'ziqorinlari ham sayyoramizning turli qismlarida kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi.Zamburug'larning ko'payishi. Zamburug'lar ikki xil ko'payish xususiyatiga ega: jinsiy va jinssiz. Jinsiy yo'l bilan ko'payish usuli genetik farqlarni keltirib chiqaradigan eng keng tarqalgan usul bo'lib, bunday ko'payish turiga erishish uchun siz mos keladigan shaxsni topishingiz kerak. Jinssiz ko'payadigan zamburug'lar atrof -muhitni kolonizatsiya qilishga imkon beradi. Ko'payishning ikkala turi ham organizmlar uchun afzallik va kamchiliklarga ega.Jinsiy ko'payishKo'payishning bu turi bir xil gomotallik organizmning gifalari yoki bir xil turga yaqin bo'lgan geterotalik individ o'rtasidagi yaqinlikka bog'liq yoki gifalar tan olinishi uchun genetik jihatdan yaqin. Qo'ziqorinlarning kesishishi muvofiqlik bilan bog'liq bo'lib, bu mos keladigan gifa yaqinligiga yordam beradigan genetik va kimyoviy omillarga juda bog'liq.Jinsiy yo'l bilan ko'payadigan va gomotalik zamburug'lar bo'lgan zamburug'lar bir xil tallus yoki miselyumdan, erkak yoki ayol tuzilmalaridan hosil bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, geterotalik organizmlar erkak yoki ayol tuzilmalarini yoki bir xil tallusda ikkala tuzilmani ham shakllantirishi mumkin. Ikkala tuzilmani bir xil tallusda hosil qilish uchun u boshqa mos keladigan shaxsga ega bo'lishi kerak. Jinssiz ko'payish Zamburug'lar jinssiz yoki vegetativ yo'l bilan ko'payadi, bu ko'payish usuli ko'p sonli qo'ziqorin turlarida, ularning hayot aylanishining ma'lum bir davrida sodir bo'ladi. Ushbu turdagi ko'payish zamburug'li mitseliyning o'sishiga olib keladi, bu esa tirik qolish uchun ko'rsatilgan genlarga ega bo'lgan ma'lum bir substratning kolonizatsiyasiga olib keladi.Zamburug’li kasalliklar (mikozlar) — bu organizmning patologik holati bo’lib, inson va hayvon terisi va shilliq qavatlarida parazitlik qiluvchi mikroorganizmlarning (zamburug’larning) hayotiy faoliyati ta’sirida yuzaga keladi.Infektsiyalanish inson yoki hayvon tanasining nuqsonli qismi bilan yaqin aloqada bo’lish, shuningdek, bemorning ifloslangan buyumlari bilan aloqada bo’lish orqali sodir bo’ladi.Zamburug‘larning 100 000 dan ortiq turlari ma’lum bo‘lib, ulardan 500 taga yaqini odam va hayvonlar uchun patogen hisoblanadi, ya’ni kasallik paydo qiladi. Zamburug‘li kasalliklar bemordan yoki kasal hayvondan odamga asosan, bemor bilan bevosita muloqotda bo‘lganda yoki uning zararlangan buyumlaridan foydalanganda o‘tadi.Ular tashqi muhitning turli omillariga chidamli, masalan, ochiq suv havzalari, ko‘rpalar, kiyim-bosh, gilam hamda sochlarga tushganda bir necha yilgacha kasallik tarqatish xususiyatini saqlab qoladi.Ekologiya buzilishi, turli xil dori vositalari, antibiotiklar pala-partish, ko’p miqdorda yoki uzoq muddat qabul qilinishi yoki og‘ir kechuvchi kasalliklar o‘sma, qandli diabet mavjudligi ko‘pincha zamburug‘li kasalliklar kelib chiqishini tezlashtiradi.Bunday omillar ta’sirida organizmning immunitet tizimi faoliyati susayadi va zamburug‘larning ko‘payishi uchun qulay sharoitlar yaratiladi.Bundan tashqari, go’zallik salonlari, sartaroshxonalar, basseynlar, hammomlar, manikyur salonlariga tashrif buyurish paytida zamburug’li kasalliklar bilan kasallanish xavfi mavjud.Odatda, barcha zamburug’li kasalliklar terining yengil va sezilmaydigan qipiqlanishidan boshlanadi. Zamburug’li kasalliklarni oldini olish uchun oddiy profilaktika choralariga rioya qilish kerak. Shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilish: kishi o’z tarog’i, oyoq kiyimlaridan foydalanishi kerak. Mushuk, it, sigir, ot kabi hayvonlar bilan yaqin kontakda bo’lgandan keyin qo’llarni yaxshilab yuvish tavsiya etiladi.Keling endi zamburug’li kasalliklarni uy sharoitida davolashning eng samarali usullari nimalardan iborat? shularga quloq solaylik. Sarimsoq – teridagi zamburug’ mikrobini yo’q qilishda samaralidir. Kuniga 2 yoki 3 tish sarimsoqni maydalab salatlarga yoki taomlarga qo’shib iste’mol qilish tavsiya qilinadi. Hatto, sarimsoqni qirg’ichdan chiqarib qatiqqa aralashtirib iste’mol qilishingiz ham mumkin. Sarimsoqni bevosita teriga surkash tavsiya qilinmaydi. Buning o'rniga maydalangan sarimsoq zaytun yoki kokos moyi bilan aralashtiriladi. Aralashmaga paxta botiriladi va zararlangan joyga nozik bir qatlam bilan surkaladi. 2 soat kutiladi, keyin yuviladi. Ushbu muolaja usuli kuniga 2 marta takrorlanadi. Zerdechal yoki kurkuma Zerdechal tarkibidagi kurkumin komponenti zamburug’ infektsiyasini yo’q qilish xususiyatiga ega.Ayniqsa, qo'l va oyoqlardagi zamburug’ infektsiyasini davolashda ishlatiladigan zerdechal kukuni suv bilan aralashtiriladi. Ushbu aralashmani zamburug’ infektsiyasi paydo bo’lgan joylarga krem kabi surtiladi. Taxminan 10 daqiqa o’tgach yuviladi. Bu muolaja usuli kuniga takrorlanadi. Bundan tashqari, zerdechal kukuni kokos moyi bilan aralashtirilib zamburug’ infektsiyasi paydo bo’lgan joylarga surtiladi. Sabzavotlar Agar sizda zamburug’li infektsiya kasalligi bo'lsa, sabzi, turp, lavlagi, kartoshka va shirin kartoshka kabi yuqori kraxmalli sabzavotlardan uzoq turing! Ushbu sabzavotlar o'rniga kraxmal miqdori pastroq bo'lgan brokkoli, gulkaram va qushqo'nmas kabi organik sabzavotlardan foydalanish tavsiya qilinadi. Agar tarkibida shakar miqdori ko’p bo’lgan mahsulotlar iste'mol qilinsa, zamburug’li infektsiya tarqalishi tezlashadi. Olma sirkasi Olma sirkasi zamburug’li infektsiyadan kelib chiqadigan qichishqoqni davolashga yordam beradi.Bir tutam paxta olma sirkasiga botiriladi va infektsiya tarqalgan joyga surkaladi. Bu muolaja usuli kuniga 3 marta takrorlanadi. Fermentlangan sut mahsulotlari Sut kislotasi bakteriyalari bilan fermentlangan sut mahsulotlari probiyotiklarning juda yaxshi manbai hisoblanadi. Ayron, yogurt, pishloq, kefir kabi sut mahsulotlari foydali mikroblar sonini ko'paytiradi va organizmni zamburug’ kasalliklariga qarshi himoyalaydi. Neem daraxti barglari Neem daraxti barglari ekstrakti teri kasalliklarini keltirib chiqaradigan mikroblar va teri zamburug’larini yo'q qilishda samaralidir.Neem barglari bir necha daqiqa qaynatiladi. Sovugach, u zararlangan joyga qo'llaniladi. Zig'ir va chia urug'lari Zig'ir va chia urug'lari probiyotiklarning o'sishini qo'llab-quvvatlaydi, organizmni zamburug’ kasalliklariga qarshi chidamli qiladi. Zig'ir va chia urug'larini salat yoki yogurtga qo'shib iste'mol qilish tavsiya qilinadi. Kokos yog’i Kokos yog'i faqat engil va o'rta darajadagi zamburug’ lezyonlari uchun samarali vosita bo'lishi mumkin.Kokos yog’i kuniga 3 marta zamburug’ infektsiyasi tarqalgan joyga surtiladi. Ushbu muolaja zamburug’ infektsiyasi yo’qolguniga qadar davom ettiriladi. Kokos moyini namlovchi sifatida qo'llash kelajakda zamburug infektsiyalarining oldini samarali usuli bo'lishi mumkin. Jambil yog’i Jambil yog’i zamburug’ infektsiyasining ko’payishini oldini oladi. Suyultirilgan jambil yog'ini infektsiya yuqtirgan joyga surish mumkin. Ushbu muolaja usuli kuniga 3 marta qo'llaniladi Choy daraxti yog’i Choy daraxti yog'i – zamburug’ni davolashda samarali usullardan biridir va bugungi kunda keng qo'llaniladigan efir moyi. Kokos yog'i bilan 2% suyultirilgan choy daraxti yog'ini aralashtiring. Ta'sirlangan hududga kuniga 3 marta qo'llang.Gorchitsa:Bir qoshiq gorchitsa yog'i zararlangan joyga suriladi va taxminan yarim soat o’tgach, suviladi. Ushbu jarayonda samarali natijaga erishish uchun bir yoki ikki hafta davom etish juda muhimdir. Bundan tashqari, gorchitsa kukunini bir oz suv bilan aralashtiring va zamburug’ infektsiyasi maydoniga massaj qilish orqali qo'llang. Qurigunicha kuting va ko'p miqdorda suv bilan yuvib tashlang.Papayya o’simligi:Pishgan papayya o'simligining bir bo'lagi kesiladi va zamburug’ infektsiyasi atrofiga qo'llaniladi. Bu usul biroz bo’lsa ham qichishqoqni tindiradi va ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Xulosa: Gryganskiy AP, Muszewska A (2014) Genomning butun ketma-ketligi va Zigomikota. Qo'ziqorin Genom Biol 4: e116. doi: 10.4172 / 2165-8056.1000e116 Vikipediya hissasi. (2018 yil, 3-avgust). Zigomikota. Vikipediyada, Bepul Entsiklopediya. 14-oktabr, 2018-yil 04:27 da qabul qilindi. En.wikipedia.org saytidan olindi Kavanagh, K. (2017). Qo'ziqorinlar: Biologiya va qo'llanmalar.Uchinchi nashr. Vili Blekvell. Pp 408. Qirollik botanika bog'lari (2018). Foydalanilgan adabiyotlar: Jeyms, Timoti Y. va Kerri O'Donnel. 2007. Zigomikota. Mikroskopik "Pim" yoki "Shakar" qoliplari. Versiya 2007 yil 13-iyul (qurilish bosqichida). Tolweb.org saytidan olingan Muszewska, A. Pałowska, J. va Krzściak, P. (2014). Zigomikota infektsiyalari biologiyasi, sistematikasi va klinik ko'rinishlari. Evropa Klinik Mikrobiologiya va Yuqumli kasalliklar jurnali, 33 (8): 1273–1287. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling