Bajardi: Biologiya yo'nalishi 2-kurs sirtqi talim talabasi Davlatova M


Download 0.68 Mb.
Pdf ko'rish
Sana23.12.2022
Hajmi0.68 Mb.
#1049407
Bog'liq
ZIGOMITSETLAR (-WP



Mavzu:
Bajardi:Biologiya yo'nalishi 2-kurs sirtqi talim talabasi Davlatova M
Qabul qildi:
Urganch Davlat Universiteti
Tabiiy Fanlar Fakulteti 
O'zbekiston Respublikasi Oliy
va O'rta
Maxsus Ta'lim
Vazirligi
Kurs Ishi


Reja:
1.1 Zigotamidsetlar-zamburug'lar sinfi
1.2 Zigotamidsetlarning oziqlanishi
1.3 Ko'payishi
II bob
2.1 Zigotamidsetlar eng katta ekologik xilma-
xillikka ega bo'lgan qo'ziqotinlar
2.2 O'simliklarda qo'zg'atadigan kasallik turlari
2.3 Sanoatda va qishloq xojaligida o'rni
Kirish:
I bob
Xulosa:
Foydalanilgan adabiyotlar:


Kirish
ZIGOMITSETLAR (Zygomycetes) zamburug’lar sinfi. Tanasi yaxshi rivojlangan ko’p
yadroli miseliy. Hujayra devori xitin va xitozan, ba’zan glyukandan iborat. Jinsiy
jarayoni — zigosporalar hosil qiladigan zigogamiya (nomi shundan olingan). 75% turi
geteratillik. Jinssiz ko’payish organlari morfologik jihatdan xilma-xil. Sporalari
harakatsiz, endogen usulda sporangiylarda yoki ekzogen usulda konidiylarda
rivojlanadi. 4 tartib: mog’orlar (Mucorales), endogonallar (Endogonales),
entomoftorlar (Entomophtorales), zoopagallar (Zoopagales) ga 500 dan ortiq tur
kiradi. Keng tarqalgan. Tuproq va go’ngda saprotrof yashaydi, bir qancha turlari
yuksak o’simliklar, bo’g’imoyoqlilar va boshqa hayvonlar, odamlar paraziti; oziqovqat
mahsulotlarida ko’pincha oq mog’or shaklida uchraydi. Mog’or, fikomises va boshqa
urug’
larning ayrim turlaridan mikrobiologiya va oziq-ovqat sanoatida, entomoftoral
turlaridan esa zararkunanda hasharotlarga qarshi biologik kurashda foydalaniladi.
Ishning maqsadi:
Zigotamitsetlar sinfini turlarini 
ko'payishi, oziqlanishini o'rganish va qisqacha tavsiflash
Kurs ishining vazifasi: 
Zigotamitsetlar sinfini o'rganish


Zigomikota: xususiyatlari, sistematikasi, oziqlanishi, yashash muhiti
Zigomikota Bu evolyutsion kelib chiqishi turlicha bo'lgan 1300 dan ortiq qo'ziqorin
turlarini birlashtirgan parafiletik guruhdir. Bular zigosporalar ishlab chiqarishning
umumiy xususiyatiga ega, ular qalin devorli, qattiq devorli zigotalar bo'lib, ular orqali
jinsiy ko'payish sodir bo'ladi.
Ushbu guruh o'zaro aloqalari hali aniqlanmagan oltita nasldan iborat to'plamdir:
Mukoromikotina, Entomofthoromikotina, Mortierellomikotina, Zoopagomikotina,
Glomeromikota va Kikxellomikotina.
Zigomitsetlar eng katta ekologik xilma-xillikka ega bo'lgan qo'ziqorinlar guruhidir. Ular
meva, tuproq va go'ng kabi substratlarda saprofitlar, artropodlarning ichki
organlaridagi simbiontlar, mikorizalar hosil qiluvchi o'simliklarda mutalualistlar va
hayvonlar, o'simliklar, hasharotlar va boshqa qo'ziqorinlarni qo'zg'atuvchilari bo'lishi
mumkin.
Oziq-ovqat sanoatida oziq-ovqat fermentatsiyasida turli xil turlari qo'llaniladi.
Rhizopus oligosporus U soya fasulyasidan olinadigan fermentlangan oziq-ovqat
mahsuloti - Indoneziyaning shtapel tempehini tayyorlashda ishlatiladi.
Zigomikotani tashkil etadigan turli xil nasllar turli xil umumiy xususiyatlarga ega.
Entomophthoromycotina zigomitsetlarning ikkinchi yirik guruhi bo'lib, taxminan 300
turga ega. Saprotrofik va entomopatogenik zigomitsetalar, tuproq va axlat bilan
bog'liq. Ular saprotrofik, fakultativ patogenlar va majburiy entomopatogenlar bo'lishi
mumkin. Ehtimol, bu quruqlikdagi qo'ziqorinlarning birinchi guruhlaridan biridir.
Mortierellomycotina tarkibida saprotrofik tuproq organizmlarining 100 dan ortiq
taksonlari joylashgan. Ushbu subfilumdagi barcha turlar hamma joyda yashovchilar
va saprotroflardir, ularning ba'zilari o'simlik simbiontlari hamdir.
Glomeromikota 250 dan ortiq ta'riflangan turlarni o'z ichiga oladi, ular faqat
arbuskulyar mikoriza hosil qiluvchi mezbon o'simliklarning ildizlarida o'sishi mumkin.
Taxminan 430 million yillik morfologiyaning zamonaviy zamburug'larda kuzatilganiga
o'xshash qadimiy qoldiqlar mavjud.


Kickxellomycotina va Zoopagomycotina har bir subfilumda 180 ga yaqin turni o'z
ichiga oladi. Ushbu qo'ziqorinlarning aksariyati umurtqasizlar parazitlari, artropod
komensallari yoki saprotroflardir. Ularning ba'zilari hasharotlar zararkunandalari
patogenlari sifatida muhimdir.
Saprotrofik, parazitar yoki mutalistik simbiontlar bo'lishi mumkin.Saprotrofik
zigomitsetlar boshqa organizmlarning chiqindilari, masalan, o'lik o'simlik moddalari
(barglar, tanalar, qobiqlar), tana go'shti yoki najas bilan oziqlanadi.
Qo'ziqorinlar fermentlarni ishlab chiqaradi, ular atrofdagi muhitga tarqaladi va organik
moddalarning parchalanishini va atrof muhitga ozuqa moddalarining chiqarilishini
tezlashtiradi. Ushbu ozuqa moddalarining bir qismi zamburug'lar tomonidan so'riladi,
yana bir qismi o'simliklar va boshqa organizmlar tomonidan ishlatiladi.
Parazit zamburug'lar oziq-ovqat mahsulotlarini uy egasining tirik to'qimalarining
parchalanishidan so'rib oladi va aksariyat hollarda o'limga olib keladi.
Mutualistik simbiyotik munosabatlarni o'rnatadigan qo'ziqorinlar, ularning tirikligiga
zarar etkazmasdan, o'zlarining komensallari bilan chiqarilgan mahsulotlarni iste'mol
qiladilar.
Mikoriza hosil qiluvchi qo'ziqorin turlari o'simlikdan doimiy uglevodlar manbai bilan
oziqlanadi. O'simlik qo'ziqorinning suv va ozuqa moddalarini singdirish va
minerallarni safarbar qilish qobiliyatidan katta foyda oladi.
Voyaga etgan zigosporalar unib chiqishdan oldin majburiy uxlash davridan o'tadi.
Ammo, aksariyat turlarda zigosporalar ishlab chiqarilishi kam uchraydi va ularning
shakllanishi va unib chiqishi uchun zarur bo'lgan sharoitlar noma'lum bo'lib qolmoqda.
Mukoralesdagi jinsiysiz ko'payish bir hujayrali va harakatsiz sporangiosporalar hosil
bo'ladigan multisporatsiya orqali sodir bo'ladi.
Mukorallar nafaqat quruq havodan tarqalgan sporangiosporalarni, balki
aerozolizatsiyaga moyil bo'lmagan ho'l sporangiosporalarni ham hosil qiladi. Bu
uning patogenlik darajasini belgilaydigan muhim xususiyatdir.
Zigomikotaning 30 dan ortiq turlari odam yuqtirishida ishtirok etadi. Ularning orasida
Mucorales eng ko'p uchraydi. Qo'ziqorin infektsiyalari orasida zigomikozlar juda jiddiy
bo'lib, o'lim darajasi 50% dan yuqori.
Zigomitset zamburug'larining tanaga, odamlarda asosiy kirish yo'li nafas yo'llari orqali
amalga oshiriladi. Sporalar uchrashadigan birinchi to'siq - bu nafas olish
epiteliyasining soch hujayralari. Oldinga boradiganlar, ko'pgina sporalarni yutib
yuboradigan va yo'q qiladigan alveolyar makrofaglarga duch kelishadi.
Yuqtirishning boshqa shakllari yaralarning ifloslanishi yoki og'ir travma, og'iz orqali
yoki hasharotlar chaqishi orqali sodir bo'ladi.
Teri zigomikozi


Infektsiya kuyish yoki boshqa travma olgan bemorlarda rivojlanadi. Bu baxtsiz hodisa
paytida to'g'ridan-to'g'ri emlash natijasida kelib chiqadi yoki nozokomial bo'lishi
mumkin.
Kasallikning namoyon bo'lishi eritema, yiring, xo'ppoz shakllanishi, to'qimalarning
yallig'lanishi, nekroz va yuqtirilgan hududdagi og'riqni o'z ichiga oladi.
To'qimalarning nekrozi gangrenoz selülitga aylanishi mumkin. Tarqalgan nafas yo'li
infektsiyasiga chalingan bemorlarda terining infektsiyasi ikkinchi darajali bo'lishi
mumkin.
Tarqatilgan zigomikoz
Ikki yoki undan ortiq qo'shni bo'lmagan organlar ishtirok etganda infektsiya
kamaygan deb hisoblanadi. Ushbu shaklni nazorat qilish eng qiyin va bemor uchun
eng katta tahdiddir.
Ular ko'pincha o'pka va markaziy asab tizimining kolonizatsiyasini o'z ichiga oladi,
o'pka infektsiyaning asosiy joyidir. Kolonizatsiya paytida boshqa ichki organlar, shu
jumladan taloq, jigar va hatto yurakni ikkinchi marta bosib olish mumkin, bu esa
yuqtirilgan organda og'riqni keltirib chiqaradi.
Zamburug‘larning tavsifi
Zamburug‘larning tuzilishi, oziqlanishi (geterotrof va autotrof), nafas olishi (aerob va
anaerob), ko‘payishi (vegetativ, jinsiy va jinssiz) hamda meva tanachalari
(kleystotetsiya,
peritetsiya, loja va b.) haqida ma’lumotlar.
Zamburug‘larning sistematikasi. Xitridiomitsetlar
sinfining tavsifi
Zamburug‘lar sistematikasi. Zamburug‘larning umumiy tavsifi va o‘simliklarda
kasallik
qo‘zg‘atuvchi zamburug‘larning ahamiyati. Zamburug‘larni kelib chiqishi.
Ekzo va endoparazitlarni oziqlanishi. Zamburug‘larni nafas olishi, ko‘payishi,
geografik tarqalishi.
Xitridiomitsetlar sinfining tavsifi (zamburug‘ tanasining tuzilishi, ko‘payishi, namoyon
bo‘lish
muhitlari). Sistematika. Tartiblar, oilalar, turkumlar. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning
vakillari:
karam kilasi, kartoshkaning kukunsimon parsha, kartoshkaning rak, karamning qora
son


kasalliklari.
Zigomitsetlar sinfi
Zigomitsetlar sinfining tavsifi. Ularning ko‘pchiligi saprofit, ba’zilari o‘simlik va
hasharotlarning paraziti. Sistematikasi, tartiblar, asosiy oila va turkumlari. Asosiy
vakillari:
boshsimon mog‘or, non yoki qora mog‘or, ba’zi hasharotlarning kasallik
qo‘zg‘atuvchilari.
Oomitsetlar sinfi
Oomitsetlar sinfiga kiruvchi zamburug‘lar parazit hamda saprofit holda hayot
kechiradi.
Ular suvda, hasharotlarda, urug‘larda va yosh o‘simlik nihollarida uchraydilar.
Sistematika.
Tartiblar, oilalar, turkumlar. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning vakillari: qand davlagini
korneedi,
qovoqdosh ekinlarning ildiz chirishi, kartoshkaning fitoftorozi, karamning sohta-un
shudringgi,
beda, tamaki va butgullilarning oq zang kasalligi.
Xaltachali zamburug‘lar askomitsetlar sinfining tavsifi va sistematikasi
Askomitsetlar sinfining tavsifi, Xaltachalarining tuzilishiga ko‘ra, xaltachalar mitseliy
sirtida, lokulalarda va meva tanachalar ichida joylashadi. Bu sinf uchta sinfga
bo‘linadi:
yalang‘och xaltalilar, haqiqiy xaltalilar, lokuloaskomitsetlar. Kenja sinf sistematikasi.
Tartiblar,
oilalar, turkumlar. Asosiy vakillari: shaftolining bujmayish kasalligi, mog‘or
zamburug‘lar -
saprofitlar va yarimparazitlar, turli chirish kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilari, un-shudring
kasalligi,
fuzarioz, tamakini qora ildiz chirishi olmaning va behining achchiq ta’mli chirishi,
bedaning
qo‘ng‘ir dog‘lanishi, kungaboqarning oq chirishi, tokning antraknozi, olmaning parsha
va qora
rak kasalligi. YAlang‘och xaltachali zamburug‘lar kenja sinfining biologik tavsifi.
Sistematikasi


va vakillari. O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari.
Euaskomitset kenja sinfiga kiruvchi plektomitsetlar tartib guruhi zamburug‘larning
biologik
tavsifi. Sistematikasi va vakillari. O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari.
Pirinomitsetlar va diskomitsetlar tartib guruhiga kiruvchi zamburug‘larning biologik
tavsifi.
Sistematikasi va vakillari. O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari.
Lokuloaskomitsetlar kenja sinfi zamburug‘larining biologik tavsifi. Sistematikasi va
vakillari.
O‘simliklarda qo‘zg‘atadigan kasallik belgilari.
Zigomitsetalarbu zigosporlarning shakllanishi orqali jinsiy ko'payish sodir bo'lgan
Qo'ziqorinlar (yoki Plantae qirolligining Zigomycetes klassi) filumini tashkil etadigan
keng tarqalgan qo'ziqorinlarning har qanday turi.
Zigomitsetlar - qo'ziqorinlar
Zigomitsetlar ma'lum bir qo'ziqorinning nomi emas, balki qo'ziqorinlar sinfining nomi.
Ushbu sinf uchta buyurtmani o'z ichiga oladi (Mucorales, Mortierellales va
Entomophthorales).
Ushbu Buyurtmalar, o'z navbatida, bir nechta o'ziga xos qo'ziqorinlarni o'z ichiga oladi.
Nima bu
Zigomitsetlar ma'lum bo'lgan 1000 dan ortiq turlari bo'lgan qo'ziqorinlar sinfidir.
Ushbu zamburug'lar klassi nihoyatda xilma-xil bo'lib, ularning vakillari dunyoda turli xil
muhit va sharoitlarda yashaydilar.
Odamlar ko'pincha Zigomitset zamburug'lari bilan o'zaro aloqada bo'lib, odatda
qulupnay va pomidor kabi buzilgan mevalarda paydo bo'ladigan mog'or yoki mog'or
shaklida bo'ladi.
DAVOLASH
Sustaflex
Oziq-ovqat mahsulotlarini buzishning asosiy manbai sifatida ushbu qo'ziqorinlar
dunyoning ayrim mintaqalarida ulkan iqtisodiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Qo'ziqorinlar zigosporalar yaratish orqali jinsiy ko'payish paytida ushbu sinfga
joylashtiriladi.


Zigosporalar - bu juda noyob qo'ziqorin sporalari, ikkita sporaning birlashishi
natijasida hosil bo'ladi.
Boshqa qo'ziqorinlar jinsiy ko'payishning ushbu shakliga qodir emas, zigomitsetlarni
noyob holga keltiradi. Ushbu qo'ziqorinlar, shuningdek, jinssiz ko'payishi mumkin,
ko'pincha shamol tarqaladigan yoki hayvonlar olib yuradigan sporlar hosil qiladi. Ba'zi
turlar, aniq yo'nalishdagi sporalarni chiqarishga turtki beradigan nurga sezgir
hujayralarni rivojlantirib, aniq yo'nalishdagi sporalarni nishonga olishi va otishi
mumkin. Ushbu boshqariladigan dispersiya qo'ziqorinni muvaffaqiyatga erishish
imkoniyatini oshirishga imkon beradi.
Zigomitsetlarning ayrim turlari parazit bo'lib, o'simliklar va hayvonlarda yashaydi.
Boshqalari boshqa organizmlar bilan simbiyotik munosabatlarni shakllantiradi,
o'simlik barglaridan to ba'zi hayvonlarning ichaklarigacha hamma joyda yashaydi.
Ushbu turli xil qo'ziqorinlar barglar axlati va yig'ilgan oziq-ovqat kabi o'lik organik
moddalar bilan ham yashashi mumkin. Ba'zi organizmlarda ular infektsiyalarni va
kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin, ayniqsa qo'ziqorinni saqlay olmaydigan
immunitet tizimi buzilgan organizmlarda.
Ushbu qoliplar pin yoki shakar qoliplari sifatida tanilgan bo'lib, ularning o'ziga xos
ko'rinishi va sevimli yashash joylariga ishora qiladi.
Mikroskop ostida Zigomitset zamburug'lari aslida mayda pinalarga o'xshab ko'rinadi,
tashqi ko'rinishi biroz ingichka va har bir ipning uchida aniq "boshlar" bor.
Zigomitsetlarning ko'plab turlari, shuningdek, shakarni energiyaga aylantirib, meva va
non kabi shakarga boy substratlarda yashashni afzal ko'rishadi. Shakarga bo'lgan bu
afzallik odamlar uchun muammo tug'diradi, chunki ko'plab ovqatlar zamburug'lar juda
foydali bo'lgan shakarga boy.
Ushbu qo'ziqorinlar uchun ba'zi amaliy qo'llanmalar mavjud.
Oziq-ovqat mahsulotlarini boshqariladigan fermentatsiyasida bir nechta turlardan
foydalanish mumkin va bu maqsad uchun asrlar davomida ishlatilgan.
xususiyatlarga ega va shuning uchun suv zamburug'lari bilan bog'liq deb hisoblashadi.
Shu bilan birga, hujayra devori tuzilishidagi farqlar va flagellated sporalar yoki
gametlarning etishmasligi, bu aloqalar yo'qligini ko'rsatadi.
Zigomitsetlar ko'pincha pomidor kabi oziq-ovqat mahsulotlarida uchraydigan mog'or
shaklida ko'rinadi.
Oyoqdagi qalpoqcha" - zamburug‘larning ustki tanasidir, asosiy qismi esa yerda
joylashgan. Ular bakteriya va protist(mikroorganizm)lardan keyin yerda eng ko‘p
tarqalgan bo‘lib, mikromitset (ko‘zga ko‘rinmas) va makromitset (ko‘rish mumkin
bo‘lgan) guruhlarga bo‘linadi. Ko‘chada, o‘rmonda, cho‘lda va odam organizmida 


yashaydigan o‘simlikning bu turida fotosintez jarayoni amalga oshmaydi, shu bois 
qorong‘ilikda ham yaxshi o‘sadi, qachonki, tayyor ozuqa bo‘lsa.
Zamburug‘larning sanoatda va xalq xo‘jaligida ahamiyati juda yuqori bo‘lib, ayniqsa
qishloq xo‘jaligida, meditsina va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llanilmoqda.
Azaliy jumboq
Urug‘lanuvchi tanasi eng mo‘'jizakor tirik organizmlardan biri bo‘lib, ular shakliga
ko‘ra qush uyasini, soch bog‘lamlarini, hattoki, odam qulog‘i suprasini ham eslatadi.
Olimlar zamburug‘ning o‘simliklarga qaraganda hayvonga o‘xshash jihatlari ko‘proq,
degan fikrni ilgari surishmoqda. Barchasi uchun umumiy bo‘lgan jihat shundaki, ular
organik moddalarning anorganik moddalarga aylanishida muhim rol o‘ynaydi. Agar
hayvonlar avval ozuqani yutib, so‘ngra hazm qilsa, zamburug‘lar aksincha, avval
ozuqani hazm qilib, keyin oziq moddalarni yutadilar. Bu holat ularning azaliy jumbog‘i
bo‘lib kelayapti. Yutish va hazm qilish jarayonini «gifalar» deb ataladigan ipsimon
hujayralar bajaradi. Gifalar juda nozik bo‘lishidan tashqari, uzun va ular daraxtning
ildizidan to yuqori qismiga qadar o‘sadi, yerda shoxchalar hosil qiladi. Yog‘och bilan
oziqlangan ayrim gifalar u daraxtdan bu daraxtga ildiz otib, butun boshli ko‘chani
qoplab oladi.
Iste'mol qilinadi va ayni paytda zaharli
Ayrim zamburug‘lar ozuqabop, ba'zilarining tarkibida esa zaharli moddalar bo‘lgani
sababli ularni yeb bo‘lmaydi. Tashqi ko‘rinishidan ularni ajratish qiyin, buning uchun 
esa tajriba va aql kerak. Ayrim vaqtlarda yeyish uchun yaroqli turlar ham inson
organizmiga salbiy ta'sir qilishi mumkin. Katta yo‘l yoqalarida, ishlab chiqarish
korxonalari atrofida o‘suvchi zamburug‘larning meva tanasi havoni o‘zida filtrlaydi.
Agar bu jarayonda filtrlanayotgan havo toza bo‘lmasa, zararli elementlar o‘simlik
tanasiga o‘tirib qoladi va uni iste'mol qilgan kishi zaharlanib qolishi ehtimoldan xoli
emas.
Zaharli turlardan biri qurbaqasalla deb ataladi va ko‘proq Shimoliy Yarim sharda keng
tarqalgan. Ko‘rinishidan chiroyli bo‘lsa-da, uning tarkibidagi zahar odam organizmiga
tushgach, 12 soatdan keyin ta'sir qila boshlaydi. Bunga qadar organizm yuvib
tashlansa, balki foyda berar, vaqt boy berilganda esa ahvolni o‘nglab bo‘lmaydi. Qizig‘i,
odam organizmi uchun zaharli bo‘lgan zamburug‘lar ayrim hayvonlarga zarracha
ta'sir qilmaydi. Masalan, shilliqqurtlar, hattoki eng zaharlisini yegan taqdirda ham tirik
qoladi.
Zaharmi yoki dori?
"Antibiotik" deb nomlanuvchi mog‘orlangan zamburug‘larning zahari tabiatda eng
qaqshatqich qurol sifatida tan olingan. Antibiotiklar 1928 yilda shotland
mikrobiologi Aleksandr Fleming tomonidan kashf etildi. U o‘z laboratoriyasidagi 
probirkalardan biriga mog‘or o‘rnashganini sezdi. Bu idishda olim bakteriyalarni 


o‘stirayotgan edi va unda hosil bo‘lgan mog‘or esa barcha mikroorganizmlarni 
nobud qildi. Ma'lum vaqt o‘tib, mog‘or zamburug‘idan bakteriya larni o‘ldirishga
qodir bo‘lgan kimyoviy modda - penitsillin hosil qilindi va undan tibbiyotda samarali
foydalanila boshlandi.
Qanday oziqlanadi?
Ular o‘z ozuqalarisiz aslo harakat qila olmaydilar. Ratsionda mevalar, chirigan
yog‘och, qushlar pati, odam terisi va boshqalar bor. Ularning oziqlanishi juda sekin va
murakkab bo‘lib, har birining fermenti ayrim qismlarida hazm bo‘ladi, ko‘pchiligining
fermenti esa hujayralar parchalanishiga olib keladi. Ba'zilari esa, hattoki, yog‘och
mustahkamligining kafolati bo‘lgan lignin (uglerodga boy modda)ni ham hazm qilib
yuboradi. Bosh qa zamburug‘lar fermenti yog‘ va oqsilni osonlik bilan parchalaydi.
Bu fermentlar tirik to‘qimalar va jonsiz organizmlarning qoldiqlarini ozuqa sifatida 
iste'mol qilishga ko‘maklashadi. Birtalay zamburug‘lardagi keratin (soch va patda
uchraydigan oltingugurtga boy oqsil modda) eng muhim komponent hisoblanadi.
Termitlarning yemishi
Zamburug‘ hayvonlarga ham zarar, ham foyda keltiradi. Ayrimlari hayvonlarga ozuqa
bo‘lsa, ba'zilari organizmga sezdirmasdan kirib olib, to‘qimalarning yemirilishiga va
hattoki o‘limga ham olib keladi. Zamburug‘dagi ko‘zga ko‘rinmas sporalar
hayvonlarga hujum qilishi mumkin.
Ular odamlar hayotida boshqa o‘simliklarga qaraganda unchalik katta ahamiyatga 
ega emas. Uning tana qismi bilan oziqlanish ko‘pgina hasharotlarga zavq beradi.
Masalan, termitlar va Janubiy Amerika chumolilari uchun zamburug‘ asosiy yemish 
ekanligi sir emas. Afsuski, hamma zamburug‘lar ham foydali bo‘lmay, ayrimlari
organizm ichiga kirib olib, xuddi mog‘orlagan nondagi kabi juda tez o‘sadi va ko‘p
hollarda hayvonlarning nobud bo‘lishiga olib keladi.
Ko‘payishi va yoyilishi
Sporalarni shamol uzoq bo‘lmagan joylarga tarqatadi. Ayrim sporalar
hasharotlarning oyog‘iga yopishib tarqalishi ham mumkin. Yer yuzida eng ko‘p
tarqalgan organizm - zamburug‘ o‘rtacha 10 mlrd.gacha spora ishlab chiqaradi,
yomg‘ir zamburug‘iniki esa bundan ham ko‘p. Agar ularning barchasini bir zanjirga
tizib chiqsangiz, bu Yer kurrasini bir marta aylantirib chiqishga teng keladi. Xo‘sh,
nega unda zamburug‘lar butun Yer yuzini qoplab olmadi, dersiz? Chunki 
sporalarning yashab ketish imkoniyati kam bo‘lib, o‘simlikning pastki qismidan
tarqaladi, yomg‘ir zamburug‘i esa o‘z sporalarini kuch bilan havoga chiqaradi. Ular
xuddi koptok kabi juda egiluvchan. Yomg‘ir yoqqanida bunday turdagi
zamburug‘lardan bir uyum spora otilib chiqadi. 1887 yilda Nyu-York shtatida topilgan
zamburug‘ning uzunligi 1,5 metrdan ziyod edi. Arxeologlar yomg‘ir zamburug‘larining


qoldiqlarini topgani ham bejiz emas. 
Tanadagi kushanda
Ayrim kishilar suv havzasi, hammom yoki yechinish xonasida oyoq yuzining 
epidermofik kasalligini yuqtirib olganini sezmay qolishadi. Bunday kasallikni
mikroskopik zamburug‘lar keltirib chiqaradi, ular nam va iliq joylarda tarqalib, qo‘l-
oyoq barmoqlarining o‘rtasiga kirib oladi-da, teri bilan oziqlanadi. Buni tibbiyotda
«zamburug‘ kasalligi« deb atashadi. Uning oldini olish yoki yengish uchun juda ko‘p 
kuch va iroda kerak.
Sun'iy usuldagi ne'mat
Zamburug‘larni sun'iy usulda yetishtirish texnologiyasi ham yaratilgan. Bu haqda
biologiya fanlari nomzodi Hamro Nuraliev bergan ma'lumotlarni keltirib o‘tish o‘rinlidir:
- Zamburug‘lar dunyo miqyosida sun'iy usul bilan ham yetishtiriladi. Ko‘pgina
rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga uni iste'mol qilish 5-7 kg.ga to‘g‘ri keladi.
Mamlakatimizda zamburug‘ning 220 ta turi uchrashi ma'lum. Shundan iste'molbopi
27 ta, zaharlisi esa 16 ta. O‘zbekiston sharoitida 1995-98 yillardan boshlab
zamburug‘ni sun'iy usulda yetishtirish tajribasiga qo‘l urildi. Shampinion, qo‘ziquyruq,
otiata kabi navlari sporalari orqali o‘stiriladi. Oziq-ovqat turi sifatida xalqimiz
zamburug‘ni nisbatan kam iste'mol qiladi. Tarkibining 10 foizi oqsil, 90 foizi suv
bo‘lgan zamburug‘ organizmda tez hazm bo‘ladi. Uni bahorda iste'mol qilish ayni
muddaodir. 
Zamburugʻlarni mikologiya fani oʻrganadi. Zamburugʻlar ilgari oʻsimliklar dunyosiga
kiritilar edi. Olimlar zamburugʻ turlarini chuqur oʻrganish natijasida ularni alohida olam
sifatida ajratishgan. Zamburugʻlar bakteriyalardan farq qilib, eukariot organizm
hisoblanadi. Zamburugʻlar o'simliklar kabi erkin harakatlana olmaydi, hayvonlarga
oʻxshab geterotrof oziqlanadi. Zamburugʻlar yashashi uchun ozuqa, harorat va namlik
yetarli boʻlishi kerak, yorugʻlik boʻlishi shart emas[1]. Koʻpchilik zamburugʻlarning
(baʼzi hujayra ichki parazitlaridan tashqari) vegetativ tanasi mitseliy kurinishida, yaʼni
oziqlanish substrati sirtiga yoki ichiga taralib, uchidan oʻsadigan ingichka ipcha —
gifalardan iborat. Koʻpayishi. vegetativ va reproduktiv (jinssiz va jinsiy) koʻpayadi.
Vegetativ koʻpayish mitseliy ipchalarining boʻlinishi yoki sklerotsiyalar bilan amalga
oshadi. Bu boʻlakchalar har xil yoʻl bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda yangi
mitseliysi hosil boʻladi. Jinssiz koʻpayish mitseliyning maxsus shoxchalarida xreil
boʻladigan sporalar orqali roʻy beradi. Sporalar hosil boʻlishiga qarab endogen va
ekzogen buladi. Endogen sporalar odatda gifa (sporangiy yoki zoosporangiy)ning
sharsimon uchlarida kup miqdorda rivojlanadi. Ekzogen sporalar (konidiyalar)
mitseliyning maxsus shoxlarida yakka, guruh bulib, kupincha zanjirsimon rivojlanadi.
Jinsiy koʻpayish ikkita har xil jinsiy hujayraning qoʻshilishidan hosil boʻladigan
zigotalar orqali roʻy beradi. Hamma joyda keng tarqalgan. Aksari zamburugʻlarning
tabiatda umri qisqa. Ularning mitseliysi bir necha sutkada rivojlanib, spora hosil


qilgach, oʻsishdan toʻxtab, nobud boʻladi. Mitseliysi koʻp yil yashaydigan zamburugʻlar
ham bor. Jumladan, patogen va parazit zamburugʻlar mitseliysi bir necha yillab
yashaydi. Shuningdek, sklerotsiylari va turlituman sporalari bilan uzoq vaqggacha
saqlanadigan zamburugʻlar ham boʻladi. Koʻp sporalar quruq holatda hayotchanligini
oʻn yillab saklashi mumkin. Muhim fiziologik xususiyatlari. Zamburugʻlar rivojlanishi
uchun kislorod zarur boʻlib, aerob organizm hisoblanadi. Lekin ayrim zamburugʻlar,
masalan, achitqi zamburugʻlar iga ozgina kislorod ham yetarli. Koʻp zamburugʻlar turli
xil (spirtli, limonli) achitish xususiyatiga ega. Zamburugʻlar 20—25° da yaxshi oʻsadi,
baʼzilari 2—4° da ham oʻsaveradi. Zamburugʻlarning oʻsishi uchun yorugʻlik zarur
emas, lekin quyosh nuri ularning oʻsishi va spora hosil qilishiga salbiy taʼsir etadi.
Tabiat va inson hayotidagi ahamiyati. Tuproqda yashaydigan zamburugʻlar oʻsimlik
qoldiqlari (jumladan qiyin parchalanadigan [[sellyuloza] va lignin)ni yemiradi va
minerallashtiradi. Yogʻochlarni, asosan, poʻkak zamburugʻlar yemiradi. Koʻpchilik
zamburugʻlar oʻsimliklarda turli kasalliklarni qoʻzgʻatadi. Odamlardagi qator kasalliklar:
kal, qirma temiratki va boshqalarni zamburugʻlar qoʻzgʻatadi. Foydali zamburugʻlar
ham koʻp. Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub zamburugʻlardan vitaminlar,
antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi
zamburugʻlar vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Zamburugʻlardan koʻnchilik,
toʻqimachilikda va sanoatning boshqa tarmoqlarida qoʻllaniladigan turli xil fermentlar
olinadi. Dunyoning koʻpgina mamlakatlarida zamburugʻlar ovqatga ishlatiladi; isteʼmol
qilinadigan zamburugʻlarning turi 100 dan ortadi. Bulardan kuplari qimmatli boʻlib,
tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburugʻlar, asosan,
konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) isteʼmol qilinadi.
Zamburugʻlar tasnifi:TahrirlashI sinf — tuban zamburugʻlar yoki fikomitsetlar
(Phycomycetes);II sinf — xaltali zamburugʻlar yoki aksotsimetlar (Ascomycetes);III
sinf — bazidiomitsetlar (Basidiomycetes);IV sinf — takomillashmagan zamburugʻlar
(diueureuteromycetes yoki Fungi imperfecti).
Zamburugʻlar oʻsimlik, hayvon va odamlarda kasallik qoʻzgʻatish xususiyatiga ega,
oziqovqat mahsulotlarini buzadi. Gʻoʻzada vilt va chirish kasalliklarini paydo qiladi
(yana qarang Zamburugʻli kasalliklar). Baʼzi zamburugʻlar hasharotlar sonini hamda
kasallik tugʻdiruvchi (patogen) zamburugʻlar rivojini susaytirishda ijobiy ahamiyatga
ega. Vertitsillyoz soʻlishni qoʻzgʻatuvchi zamburugʻlar kushandasi (zamburugʻlar —
antagonist)ga Trichoderma Iignoram Hars., Aspergilius sp., Penicillim sp. va
boshqalar kiradi.
Zamburugʻlar tuproqda bakteriyalar, aktinomitsetlar va mikroorganizmlar bilan
birgalikda organik moddalarni parchalab, sanitarlik vazifasini bajaradi va tabiatda
moddalar aylanishida ishtirok etadi. Shu bilan birga tuproqda usimlik kasalliklarini
qoʻzgʻatuvchi zamburugʻlar toʻplanib ham qoladi. Monokultura natijasida
oʻsimliklarning maʼlum turlarigagina ixtisoslashgan zamburugʻlar
yigʻiladi. Aspergilius, Penicillium, Mucor, Trichothecium, Rhizopus va boshqa
turkumga mansub baʼzi tur zamburugʻlar urugʻlik materialning mogʻorlashiga sabab
boʻlib, ularning unuvchanligini pasaytiradi. Koʻpgina mogʻor zamburugʻlar xom
ashyoni saklash davrida paxta tolasi sifatini buzadi. Baʼzi turlari isteʼmol qilinadi


(jumladan, qoʻziqorin).
Zamburugʻlarning fermentativ, antibiotik, toksik va parazitlik xususiyatlaridan
veterinariyada hamda oʻsimliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilishda,
shuningdek, yengil sanoatda, oziqovqat va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi
TURFA ZARBALARGA MUNOSIB JAVOB
To‘lqinlari sabrsizlik bilan jo‘sh urayotgan Reyn daryosining sohillarida qad rostlagan
kichkinagina Bonn shahri. Chekka hududlarda har qanday rang-barangliklarsiz o‘tgan
oddiy bolalik. Lyudvig va uning ukalari onasidan ancha erta ayrildilar. Ota o‘g‘illari
uchun me'yoridan ortiq darajada qattiqqo‘l, buning ustiga sharobga mukkasidan
ketgan, shu bois oilani tebratishga qodir emasdi.
Yosh Lyudvigni kelajakda nimalar kutayotgandi? Mahalliy qo‘shiqchi iqtidorli
bolakayni kamar va tarsakilar yordamida musiqa bilan shug‘ullanishga majburlar,
bechora Lyudvig esa og‘riqlar va jarohatlar dastidan kunlab o‘ziga kelolmasdi. Bunday
keskinlikning nima keragi bor?
«Eti sizga, suyagi bizga» deya farzandini ustozga topshirgan ota yosh jigarbandi
orqasidan pul topa boshladi. Biroq, odatdagidek, topilgan pullarni ichkilikka sarflardi.
Kunlar shu holda davom etdi.
Kaltaklar, haqoratlardan yuragi zada bo‘lgan to‘ng‘ich farzand bir kuni Yevropaning
musiqa markazi - Venaga keldi. Bu yerda u o‘zining pianinochilik va bastakorlik
bobidagi favqulodda mahoratini namoyish etishga erishib, ommaning olqishiga
sazovor bo‘ldi. Shunday bo‘lsa-da, katta g‘alabalarga hali bor edi. Lyudvig sabr qilar,
venalik biror-bir boy shinavanda uni ovloqdagi Bonn shahridan kelgan yosh qobiliyat
egasining san'atidan bahramand bo‘lish uchun o‘z qasriga taklif qilishini kutardi.
Beso‘naqay va g‘alati ko‘rinishdagi nozik qalb egasi poytaxtdagi zax yarim yerto‘lada
turar, u yer sovuq va nam edi. Isinib olish, Bonndagi bo‘g‘iq va og‘riqli xotiralarni
esdan chiqarish uchun raqsga tushishni o‘rganardi. Albatta, gavda harakatlariga
nafislik yetishmasdi. Buning sababi pakanalik va semizlik bo‘lsa kerak. Xarakteri ham
yoqimli emasdi. Shu bois do‘stlardan ko‘ra ko‘proq dushman orttirdi.
Betxovenga jismonan azob, ammo boshqa tarafdan katta shuhrat keltirgan holat -
qulog‘i yaxshi eshitmas edi. Uning hayoti haqidagi ayrim ma'lumotlarning bo‘rttirib
yuborilganiga ishonging keladi. Yoki nemis bastakori, haqiqatan ham, favqulodda
iqtidorli va buyuk bo‘lgandir, boisi hatto eshitish qobiliyatining yo‘qolishi ham uning
hayoti va ijodiga deyarli ta'sir etolmagan...
Qachon uning qulog‘i og‘irlashdi?
Lyudvigning o‘zi ham bu haqda aniq biror narsa deyishi qiyin edi. Karlik qorong‘u tun
kabi asta-sekin yoyiladi, birdaniga emas. Venalik shifokorlar uzoq vaqt tashxis qo‘ya
olmay, yosh mijozning asablari charchaganini ta'kidladilar, xolos. Taqdir unga
navbatdagi xavfli hazilni taqdim etdi - kasallik o‘tkazib yuborilgandi.
Vaqt o‘tib, Lyudvig yuqori tondagi (pardalardagi) ovozlarni yaxshi eshitmayotganini


sezdi. Bundan tashqari, quloqlaridagi qandaydir shovqin kunu tun asabiga tegishni
boshladi. Betxoven mazkur qiynoqli shovqinni «quloqlariga in qurgan iblis» deya
shoirona nomladi.
Asabiy g‘ashlik musiqashunosni Venani tark etib, poytaxtdan unchalik uzoq
bo‘lmagan kichik Gelingenshtadt qishlog‘iga yo‘l olishga majbur qildi. U o‘zi tashrif
buyurgan makonning ajoyib go‘zalliklarini ilk kundayoq his etdi. Toza suvli daryolar,
yam-yashil o‘tloq, serma'no sokinlik va keng vodiyda o‘tlab yurgan qo‘y-qo‘zilarni nay
chalib, kuzatib yurgan cho‘ponlar Sharl Perro va aka-uka Grimlarning ertaklaridagi
manzaralar va qahramonlarni esga solardi. «Bunday jannatmakon o‘lkadan-da
yaxshirog‘ini topish mumkinmikan», deya savol berdi Lyudvig o‘z-o‘ziga.
Tez orada Betxovenga shogird ham topildi. Bir kuni o‘quvchisi cho‘ponlardan birining
mohirlik bilan nayda kuy ijro etayotganini zavqqa to‘lib aytib, baloga qoldi, ustozini
ham xafa qilib qo‘ydi. Aslida ayb unda emasdi, chunki shundan so‘ng sharobxo‘rning
o‘g‘li hayotidagi eng yoqimsiz haqiqatni tan olishga majbur bo‘ldi. Uning eshitish
qobiliyati susayib borardi.
- Qanaqa nay? - deya kutilmaganda va beo‘xshov tarzda boshini qimirlatdi bastakor. -
To‘xta-chi, o‘zi uni kim ijro etayapti?
- Nahotki, eshitmayotgan bo‘lsangiz?! U shundoqqina yaqinimizda-ku, axir!
Lyudvigning qorachadan kelgan yuzlari oqarib ketdi. Hattoki, Geylingenshtadtdagi
shovqinsiz muhit, hordiq payti, jimjitlik va tinchlik hukmronlik qilganda ham uning
eshitish qobiliyati yanada yomonlashibdi. Demak, kasallik avj olayapti. Begunoh
shogirdiga jahl bilan qaragan musiqachi shu ondayoq boshi oqqan tomonga,
to‘g‘rirog‘i, butazor oralab telbalarcha yugurib ketdi.
U o‘z kamchiligi haqida faqat eng yaqin va ishongan kishilarigagina sir saqlash sharti
bilan aytdi. Bechora san'atkor bu voqelikdan o‘zi shundoq ham Venada kam
bo‘lmagan dushmanlari va hasadgo‘ylar xabar topishini istamasdi.
Maestroning shuhrati va ijodi shiddat bilan o‘sib borar, ammo eshitish qobiliyati
shunday tezlikda yomonlashardi. Poytaxt uni olqishlar, avstriyaliklar, hatto buyuk
Motsart ham fortepyanoni Betxovendek ustalik bilan chala olmaydi, deya
hisoblardilar.
Dovrug‘ - oddiy ovunchoq emas, uni asrash qiyin. Endi oqsuyaklar va nozikta'b
shaxslar Lyudvig van Betxovenni Motsart, Gaydn, Glyuk kabi mashhur kompozitorlar
bilan bir qatorga, ba'zan yuqoriroq o‘rinlarga ham qo‘ya boshlashdi. Venalik fan va
san'atga homiylik qiluvchi davlatmand kishilar uni o‘z uylarida tashkil etiladigan ijodiy
kechalarga taklif etishni odatga aylantirishdi. Oqsuyaklar Lyudvigning og‘ir va chidab
bo‘lmaydigan xarakteriga e'tibor bermaslikka ham tayyor edilar. Katta obro‘li
bastakorning mahoratiga bag‘ishlangan maqolalarni shahar gazetalari birinchi
sahifasida berar, maqtovlarning chek-chegarasi yo‘q edi.


Betxoven shohsupaga tobora yuqoriroq ko‘tarilayotgandi.
Bundan ortiq yana nima kerak insonga? Shunga qaramay, karlikning kuchayishi
bastakorning xavotirini oshirardi. Yaqin orada markaziy nashrlardan birida uning
karligi haqida chiqadigan maqolayu feletonlardan xavfsirar, kamchiligi butun olamga
oshkor bo‘lib, kulgi bo‘lishidan hayiqardi. Venaliklarning ideali kulgu ostida qolib ketsa,
natijada kinoyali nigohlar ko‘paysa, uning uchun bundan yomoni yo‘q edi. «Ovozni
eshitmaydigan musiqa xizmatchisi» - qanday masxaraomuz laqab", - deya o‘ylardi u.
Bunday laqab chindan ham paydo bo‘lsa, afsuski, bu anglashilmovchilik natijasi
emasligi Lyudvigga yaxshi ma'lum edi. U shu paytda Ispaniyada buyuk rassom,
ammo kar Goyya o‘z san'at durdonalarini yaratayotgandan xabarsiz edi. Baxning ham
quloqlarida muammo bo‘lgan. To‘g‘ri, Bax musiqa bastalab, uni organda ijro etgan,
ammo bu kabi kuchli musiqa asbobi odatda dafn marosimida chalinar, yevropaliklar
hazil aralash uning muxlislari tiriklar orasida yo‘q, deyishardi.
Agar Lyudvig eshitish imkoniyatidan butunlay mahrum bo‘lsa-chi? Unda nima bilan
shug‘ullanadi? Poyabzal tozalaydimi? G‘isht quyadimi? Quvurlarni yamab, kun
ko‘radimi? Yoki dalada poda boqadimi?
Mana, u tushkunlikka tushib, o‘zi bilan o‘zi yolg‘iz qolgan damlar. Ayrim g‘arazgo‘ylar
uning uzlatga berilishini o‘ta mashhurlikdan boshi aylanib qolgani, deya qabul qilishdi.
Lyudvig jamiyatdan begonalashib, o‘zini azoblar tikanzoriga otdi. Ijodda esa muhim
o‘zgarishlar mavsumi kutib turardi. Dastlab Venadagi qahvaxonalar uchun yengil
musiqalar bastaladi, ammo ko‘ngli to‘lmadi. Biroz vaqt o‘tib, ijodga jiddiyroq kirishdi.
Yozgan sonata va simfoniyalarida puflab chalinadigan musiqa asboblarining shovqini,
royalda ijro etiladigan passaj (musiqa asarlarining juda murakkab va ustalik bilan ijro
etilishini talab qiladigan kuy qismi)dagi momaqaldiroq shiddati, kamoncha bilan
chalinadigan tovush vositalari imkoniyatlarini me'yoridan ortiq ishga solish yaqqol
sezilardi.
Oqibatda oqsuyaklar uyida chalingan kuylar ovozi deraza to‘siqlarini yorib, tashqariga,
ko‘cha-ko‘yga tarqaldi. Oddiy xalq ham uning muxlisiga aylandi. Shundan boshlab
Betxovenning musiqalari jamiyatdagi qarashlarni ikkiga bo‘lib yubordi. Konservatoriya
professorlari «Patetik (jo‘shqin) sonata»ni tinglashni taqiqlab, kompozitorni
musiqaning mumtoz qonunlariga xiyonat qilganlikda aybladi. Yoshlar esa har
doimgidek zamonaviy ijod mahsullarini sevishardi.
Kichik muxlislarning kompozitor ijodining nozik tomonidan xabari bormidi yoki
sonata va simfoniyalardagi shovqindan tashqari ularda ifoda etilgan taqdirga
nisbatan qahr-g‘azabini ham sezishdimikan?
Nima bo‘lganda ham bonnlik musiqachi kasallik qachondir chekinishiga ishondi,
venalik shifokorlardan ko‘ra umidni o‘z irodasidan qidirdi. Ijod paytlarida esa hamma
muammolarni esdan chiqardi. «Gendel, Bax, Glyuk va Motsartning portretlari, - deb
yozadi bastakor o‘z kundaliklarida. - Menga ko‘proq ishonch bag‘ishlab, bardoshimni


mustahkamlaydi».
U ketma-ket bir-biridan saviyali ijod namunalarini yarata boshladi. Kontsertlarda
qatnashishlar, orkestrni boshqarish ham shular jumlasidan edi. Hech kim unga qarab
kundan-kunga eshitish qobiliyatini yo‘qotib borayotganiga ishonmasdi.
Lyudvig Betxovenning shaxsiy hayoti-chi?
Ayollar bilan munosabati chigal edi. Fortepyanoda dars beruvchi teatrning yosh
qo‘shiqchisi, go‘zal grafinya Juletta Gvichchardi bilan aloqalari dastlab ko‘ngildagidek
kechdi. Uning tim qora ko‘zlari, Janubiy italiyaliklarga xos bo‘lgan husni nemis
kompozitorini rom etgandi. Lyudvig o‘z do‘stiga ajoyib va yoqimli bir qizni sevib
qolgani to‘g‘risida xat yo‘llaganida, Julettani nazarda tutgandi. Shunday bo‘lsa-da,
yuqori tabaqadagi qo‘shiqchiga to‘y taklifi bilan murojaat etishga nima uchundir
shoshilmasdi. Orada janjallashib qolishdi, ammo Geylingenshtadtga bosh olib ketgan
bo‘lsa-da, Betxoven unga uylanishiga ishonardi. Biroq grafinya yana bir mashhur
musiqa mutaxassisi, oqsuyak graf Gellenberg bilan nikohdan o‘tdi. Juletta bu haqda
xabar berganida, kompozitor taqdirning yana bir kutilmagan zarbasiga dosh berishga
o‘zida bazo‘r kuch topa oldi. Yosh xonim esa vaqt o‘tib, kimni yo‘qotgani, Betxovenni
kimga almashtirganini anglab yetganda, kech bo‘lgandi. Juli boy turmush o‘rtog‘i
bilan ajrashib, ostonasiga bosh urib kelganda ham Lyudvig uzrni qabul qilmadi.
Betxoven xiyonatkor Gvichchardini yo‘qotgach, sovuq g‘am-anduh, oshiqning
omadsiz sevgi kechinmalari haqida nola qiluvchi «Oy sonatasi»ni yaratgan deyishadi.
Mana shunday hayratlanarli damlarga boy o‘tgan hayotining qirq beshinchi yilida
bastakor butunlay eshitishdan qoldi. U yanada yolg‘izlanib, xonasiga xizmatkorlardan
bo‘lak hech kimning kirishiga ruxsat bermay qo‘ydi. Faqat tongotarda sayrga chiqardi.
Nihoyat, bunday soxta yolg‘izlikdan ham voz kechib, taqdirga tan berdi. Kamchiligini
ommaga oshkor etishga qaror qildi. «Mening karligim hayotimda ham, ijodimda ham
endi sirlik maqomini yo‘qotdi», deya hayqirdi u. Hatto eshitish trubkasi yordamidan
foydalana boshladi. «Qattiqroq gapiring! Men karman!» - derdi u suhbatdoshiga.
O‘ziga xos noqulaylikdan xalos bo‘lib, yengil tortgan Lyudvig qandaydir kundaliklarni
yozishni to‘xtatib, musiqaning go‘zal olamiga yanada chuqurroq sho‘ng‘ib ketdi. U
yanada qat'iylashdi, ammo xarakteri tiyiqsiz va betakallufligicha qoldi. Xo‘mrayish
ham esidan chiqmadi. Shu bilan birga u hamon samimiy, olijanob va ma'yus edi.
Lyudvigning so‘nggi ilhom parisi Tereza Brunsvik bo‘ldi. Tereza savodli va chiroyli,
qolaversa, iqtidorli pianinochi edi. Venada ajoyib kunlar, turmush qurishga
ahdlashuvlar, xullas, hammasi kutilgandek ketayotgan bir pallada nima uchundir
Brunsvik Shveytsariyaga ketib qoldi. Sababi noma'lum edi. Nima bo‘lganda ham
Betxovenga bu borada yana omad kulib boqmadi. Lekin ijodiy jihatdan bunday deyish
umuman noto‘g‘ri bo‘lardi. Bitta epizodni keltirishning o‘zi kifoya - kompozitorning
ijodiy yutuqlari yuksak bo‘lgan. Kar bo‘lishiga qaramasdan, «To‘qqizinchi simfoniya»ni
qiyomiga yetkazib ijro etdi. Ana shu ajoyib kunda muxlislar uni gulduros qarsaklar
bilan olqishlashdi, guldastalarga ko‘mib tashladilar. O‘shanda teatr tarixida birinchi
marta kontsert zalida tartib o‘rnatish, muxlislarni tinchitish uchun venalik
politsiyachilarni chaqirishga to‘g‘ri kelgandi. Bunday katta natijaga erishganidan


Betxovenning o‘zi ham cheksiz baxtiyor edi. Balki ulkan muvaffaqiyatlariga guvoh
bo‘lish uchun ham u yashashda davom etgandir. Lyudvig van Betxoven taqdirning
turfa zarbalariga o‘z iqtidori bilan munosib javob qaytara oldi.
Karlikni yengib, barcha kuyunchak qalb egalarini o‘z shaydosiga aylantirishdan ortiq
baxt yo‘q edi uning uchun
ZAMBURUG’LI KASALLIK TURLARI
Tibbiyotda zamburug’li kasalliklarning tasnifi mavjud. Shunday qilib, bir nechta
patologiya turi ajratiladi:
Keratomikoz (turli rangli lishay, cherepitsasimon mikoz, piedra);Dermatofitiyalar
(trixofitiya, mikrosporiya, favus, chov qatlamlarining epidermofitiyasi, oyoq
mikozi);Kandidozlar (yuzaki, teri va shilliq qavatlarga tarqaladi; generallashgan,
Janubiy Amerikacha, Busse-Bushke, Djilkrayst kandidozi, keloid blastomikoz);Chuqur
(xromomikoz, sporomikoz, gistoplazmoz, koksidioz, mitsetoma);Psevdomikozlar
(eritrazma, aktinomikoz).
Biroq, dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida zamburug’li kasalliklarni patologik
jarayonning lokalizatsiyasi bo’yicha tasniflash qabul qilingan, unga ko’ra:
Tinea pedis — oyoq mikozi;Tinea corporis — tananing silliq terisi mikozi;Tinea cruris
— chov mikozi;Tinea capitis — boshning sochli qismi mikozi;Tinea unguim —
onxiomikoz (tirnoq zamburug’i);Tinea manum — bilak mikozi;Tinea barbae — yuz
mikozi.ZAMBURUG’LI KASALLIK SABABLARI
Ko’pincha ipli tuzilmalar yoki dermatomitsetalar (trixofiton, mikrosporon, axorion)
kuzatiladi. Zamburug’larning ikkinchi guruhi — Kandida avlodiga mansub achitqi
zamburug’lari. Kasallik manbalari kasallangan hayvonlar yoki odamlar hisoblanadi.
Infektsiyalanish inson yoki hayvon tanasining nuqsonli qismi bilan yaqin kontakt
qilish, shuningdek, bemorning ifloslangan buyumlari bilan aloqada bo’lish orqali sodir
bo’ladi.
Zamburug’lar tashqi muhitda juda barqaror bo’lgan sporalar bilan ko’payganligi
sababli ular kundalik buyumlarga, epidermis yoki shilliq qavatlarning boshqa joylariga
tushadi va ularda uzoq vaqt davomida saqlanib qoladi. Go’zallik salonlari,
sartaroshxonalar, basseynlar, hammomlar, manikyur salonlariga tashrif buyurish
paytida zamburug’li kasalliklar bilan kasallanish xavfi mavjud. Ortqicha terlash
(gipergidroz), immunitetning pasayishi, terida shilinish va yoriqlar mavjudligida,
avitaminozlar va shaxsiy gigiena choralariga rioya qilmaslik bilan bog’liq patologiya
paydo bo’lishi hollari mavjud.
ALOMATLARI
Odatda, barcha zamburug’li kasalliklar terining yengil va sezilmaydigan


qipiqlanishidan boshlanadi. Biroq, har bir turi ma’lum bir alomatlar bilan tavsiflanadi:
Keratomikoz — bu epidermisga ta’sir etadi, yallig’lanishni keltirib chiqarmaydi,
shikastlangan dermatomalarning qipiqlanishi, pigmentatsiyaning o’zgarishi
xarakterlidir. Shikastlanish o’choqlari turli o’lcham va shakllarga ega.Dermatofitiyalar
— bunda epidermis va uning ortiqalari jalb etiladi, yallig’lanish jarayoni rivojlanishi
ehtimoli mavjud. Oyoq, sochlar, chov qatlamlari haddan tashqari qipiqlanish yoki
qizarish bilan tavsiflanadi, yoriqlar, namlanish shakllanadi. O’choqli alopetsiya,
tirnoqlarning rangi va qalinligi o’zgarishi kuzatiladi.Kandidozlar — oq rangli o’choqlar
paydo bo’ladi, ularning ostida qizarishlar aniqlanadi. Og’riq yoki qichishish bilan birga
kechishi mumkin.Chuqur mikozlar — bu terining, ichki a’zolarning tizimli, massiv
shikastlanishi bo’lib, zamburug’larning organizm bo’ylab disseminatsiyali tarqalishi
bilan birga kechadi. Kechishi tabiati o’tkir yoki surunkali bo’lishi mumkin.
Agar bunday belgilar mavjud bo’lsa, dermatologga murojaat qilish zarur.
ZAMBURUG’LI KASALLIKLARNI TASHXISLASH
Tashxis mikroskopik va madaniy ekish tadqiqot usullaridan foydalangan holda
amalga oshiriladi. Mikroskopik tashxis quyidagi choralarni o’z ichiga oladi:
Bemordan tekshirish uchun soch, terini tangachalari yoki tirnoq qirindisi olinadi.
Shuningdek, mitseliyning sporalari, gaz pufakchalari, yirik zamburug’ fragmentlari
ham qayd qilinadi. Madaniy usul shikastlanishga sabab bo’lgan mitseliy turini
aniqlash imkonini beradi. U zamburug’larni oziqa muhitida o’stirish va ularning o’sishi
xarakteri va hosil bo’lgan kolonniyani baholashdan iborat.
ZAMBURUG’LI KASALLIKLARNI DAVOLASH
Patologiyalarni davolash va tegishli kompleks terapiyani tayinlash bilan shifokor-
dermatolog shug’ullanadi. Terapiyada turli xil farmokologik shakllar qo’llaniladi:
tabletkalar, malhamlar, kremlar, kukunlar, aerozollar va ularning kombinatsiyasi,
masalan, bir vaqtning o’zida tabletka ichish va malhamlarni surtish.
Immunoterapiya — organizmning himoya xususiyatlarini (immunitetini)
rag’batlantirish va vitaminli terapiya ortiqchalik qilmaydi. Tizimli zamburug’larga
qarshi vositalardan itrakonazol, flukonazol, terbinafin gidroxlorid, ketokonazol
ajratiladi. Mitseliydan qutulish uchun 60%li giposulfit natriy eritmasi, so’ngra 6%li
xlorid kislotasi eritmasi bilan artish belgilanishi mumkin. Boshning sochli qismi
shikastlanganda, ketokonazol asosli shampunlar buyuriladi.
Kandidozni davolashda: antibakterial dorilarni qabul qilishni to’xtatish, tizimli
antifungal terapiya, zamburug’larga qarshi dori vositalari, malhamlar (lamizil,
klotrimazol) va kremlarni va ichak mikroflorasini tiklash uchun preparatlarmi
(probiotiklar) qo’llash ko’rsatiladi.
OLDINI OLISH


Zamburug’li kasalliklarni oldini olish uchun oddiy profilaktika choralariga rioya qilish
kerak. Shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilish: kishi o’z tarog’i, oyoq kiyimlaridan
foydalanishi kerak. Mushuk, it, sigir, ot kabi hayvonlar bilan yaqin kontakda
bo’lgandan keyin qo’llarni yaxshilab yuvish tavsiya etiladi.
ZAMBURUG’LAR (Fungi yoki Mycetes) — eukariot organizmlar dunyosi (bo’limi).
Zamburug’lar tayyor organik moddalar hisobiga yashaydi, ya’ni geterotrof organism
hisoblanadi. Odatda o’simliklarda, tuproqda, suvda, hayvonlarda yoki ularning
qoldiqlarida hayot kechiradi. Oziqlanish usuliga qarab parazit va saprofit
Zamburug’larga bo’linadi. Zamburug’larning odamlar va hayvonlar uchun zararli va
foydali yuz mingdan ortiq turi uchraydi. Zamburug’lar haqidagi fan mikologiya deb
ataladi. Tuzilishi. Ko’pchilik Zamburug’larning (ba’zi hujayra ichki parazitlaridan
tashqari) vegetativ tanasi miseliy ko’rinishida, ya’ni oziqlanish substrati sirtiga yoki
ichiga taralib, uchidan o’sadigan ingichka ipcha — gifalardan iborat. Ko’payishi.
Zamburug’lar vegetativ vareproduktiv (jinssiz va jinsiy) ko’payadi. Vegetativ ko’payish
miseliy ipchalarining bo’linishi yoki sklerosiyalar bilan amalga oshadi. Bu bo’lakchalar
har xil yo’l bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda yangi miseliysi hosil bo’ladi.
Jinssiz ko’payish miseliyning maxsus shoxchalarida xreil bo’ladigan sporalar orqali
ro’y beradi. Sporalar hosil bo’lishiga qarab endogen va ekzogen buladi. Endogen
sporalar odatda gifa (sporangiy yoki zoosporangiy) ning sharsimon uchlarida ko’p
miqdorda rivojlanadi. Ekzogen sporalar (konidiyalar) miseliyning maxsus shoxlarida
yakka, guruh bo’lib, ko’pincha zanjirsimon rivojlanadi. Jinsiy ko’payish ikkita har xil
jinsiy hujayraning qo’shilishidan hosil bo’ladigan zigotalar orqali ro’y beradi.
Zamburug’lar hamma joyda keng tarqalgan. Aksari Zamburug’larning tabiatda umri
qisqa. Ularning miseliysi bir necha sutkada rivojlanib, spora hosil qilgach, o’sishdan
to’xtab, nobud bo’ladi. Miseliysi ko’p yil yashaydigan Zamburug’lar ham bor.
Jumladan, patogen va parazit Zamburug’lar miseliysi bir necha yillab yashaydi.
Shuningdek, sklerosiylari va turli-tuman sporalari bilan uzoq vaqtgacha saqlanadigan
Zamburug’lar ham bo’ladi. Ko’p sporalar quruq holatda hayotchanligini o’n yillab
saqlashi mumkin. Muhim fiziologik xususiyatlari. Zamburug’lar rivojlanishi uchun
kislorod zarur bo’lib, aerob organizm hisoblanadi. Lekin ayrim Zamburug’lar, masalan,
achitqi Zamburug’lariga ozgina kislorod xam yetarli. Ko’p Zamburug’lar turli xil (spirtli,
limonli) achitish xususiyatiga ega. Zamburug’lar 20-25° da yaxshi o’sadi, ba’zilari 2-4°
da ham o’saveradi. Zamburug’larning o’sishi uchun yorug’lik zarur emas, lekin quyosh
nuri ularning o’sishi va spora hosil qilishiga salbiy ta’sir etadi. Tabiat va inson
hayotidagi ahamiyati. Tuproqda yashaydigan Zamburug’lar o’simlik qoldiqlari
(jumladan qiyin parchalanadigan tsellyuloza va lignin) ni yemiradi va minerallashtiradi.
Yog’ochlarni, asosan, po’kak Zamburug’lar yemiradi. Ko’pchilik Zamburug’lar
o’simliklarda turli kasalliklarni qo’zg’atadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal, qirma
temiratki va boshqalarni Zamburug’lar qo’zg’atadi. Foydali Zamburug’lar ham ko’p.
Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub Zamburug’lardan vitaminlar,
antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi
Zamburug’lar vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Zamburug’lardan ko’nchilik,


to’qimachilikda va sanoatning boshqa tarmoqlarida qo’llaniladigan turli xil fermentlar
olinadi. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida Zamburug’lar ovqatga ishlatiladi; iste’mol
qilinadigan Zamburug’larning turi 100 dan ortadi. Bulardan kuplari qimmatli bo’lib,
tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburug’lar, asosan,
konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) iste’mol qilinadi. Zamburug’lar tasnifi: I sinf —
tuban zamburug’lar yoki fikomisetlar (Phycomycetes); II sinf — xaltali zamburug’lar
yoki aksosimetlar (Ascomycetes); III sinf — bazidiomisetlar (Basidiomycetes); IV sinf
— takomillashmagan zamburug’lar (Deuteromycetes yoki Fungi imperfecti).
Zamburug’lar o’simlik, hayvon va odamlarda kasallik qo’zg’atish xususiyatiga ega,
oziq-ovqat mahsulotlarini buzadi. G’o’zada vilt va chirish kasalliklarini paydo qiladi.
Ba’zi Zamburug’lar hasharotlar sonini hamda kasallik tug’diruvchi (patogen)
Zamburug’lar rivojini susaytirishda ijobiy ahamiyatga ega. Vertisillyoz so’lishni
qo’zg’atuvchi Zamburug’lar kushandasi (Zamburug’lar — antagonist) ga Trichoderma
Iignoram Hars., Aspergilius sp., Penicillim sp. va boshqalar kiradi. Zamburug’lar
tuproqda bakteriyalar, aktinomisetlar va mikroorganizmlar bilan birgalikda organik
moddalarni parchalab, sanitarlik vazifasini bajaradi va tabiatda moddalar aylanishida
ishtirok etadi. Shu bilan birga tuproqda o’simlik kasalliklarini qo’zg’atuvchi
Zamburug’lar to’planib ham qoladi. Monokultura natijasida o’simliklarning ma’lum
turlarigagina ixtisoslashgan Zamburug’lar yig’iladi. Aspergilius, Penicillium, Mucor,
Trichothecium, Rhizopus va boshqa turkumga mansub ba’zi tur Zamburug’lar urug’lik
materialning mog’orlashiga sabab bo’lib, ularning unuvchanligini pasaytiradi.
Ko’pgina mog’or Zamburug’lar xom ashyoni saqlash davrida paxta tolasi sifatini
buzadi. Ba’zi turlari iste’mol qilinadi (jumladan, qo’ziqorin). Zamburug’larning
fermentativ, antibiotik, toksik va parazitlik xususiyatlaridan veterinariyada hamda
o’simliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilishda, shuningdek, yengil
sanoatda, oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida foydalaniladi.
ZAMBURUG’LI KASALLIKLAR, mikoftozlar (o’simliklarda) — parazit va yarim parazit
zamburug’lar qo’zg’atadigan infektsion kasalliklar. Zamburug’lar ta’sirida
o’simliklarda butun organizm yoki uning ma’lum kismi tuzilishi va fiziologik
funktsiyasining buzilishiga sabab bo’luvchi kasallik (patologiya) jarayoni vujudga
keladi. Boshqa o’simlik kasalliklariga nisbatan ko’p tarqalgan va zararli; ular o’simlik
hosilini va mahsulot sifatini pasaytiradi, mevali va rezavor o’simliklarning hosil berish
muddatini qisqartiradi. Eng ko’p tarqalgan Zamburug’li kasalliklar.: so’lish, chirish
(ildiz, to’pgul, meva, ildizmevalar, tuganaklar va boshqalarda), bo’rtma, o’simta, shish,
yara, bargda dog’lar paydo bo’lishi bilan kechadigan kasalliklar, o’simlikning
pakanaligi, majruxligi va boshqalar. Bir turdagi o’simlik bir necha o’nlab xil
Zamburug’li kasalliklar bilan zararlanishi mumkin. Zamburug’li kasalliklar eng ko’p
zarar keltiradigan va ko’p tarqalgan kasalliklardan hisoblanadi. Maslan, g’o’zaning vilt
kasalligi, bug’doyning qorakuya va zang, ildiz chirishi kasalliklari, kartoshkaning
fitoftoroz kasalligi va boshqalarlarda hosil juda kamayib ketadi. Zamburug’li
kasalliklar bilan zararlangan o’simlikning urug’i, tuganagi, piyozlari, qalamchalari,
ko’chatlari va infektsiya manbai bo’lishi mumkin. Infektsiya hosil yig’imidan keyin
tuproqda qolgan o’simlik qoldiqlarida saqlanishi va o’simlik ildizi, ildiz bo’g’izi va
boshqa tuproq osti organlariga tushib kasallik quzg’ashi mumkin.


Ba’zi patogen zamburug’ sporalari shamol, yomg’ir, hasharotlar, sut emizuvchilar,
shuningdek, ifloslangan idishlar, q.x. mashinalari va asboblari orqali ham o’tadi.
O’simlik to’qimalariga patogen zamburug’lar og’zicha, yasmiqchalar, hujayra
epidermisi va kutikulasi (kartoshka raki), do’ldan hosil bo’lgan yaralar
(makkajo’xorining qorakuya kasalligi), oftob urgan, yorilgan joy orqali kirishi mumkin.
Kasallik rivojlanishi tashqi sharoitga ham bog’liq. Masalan, tuproqda fosfor va kaliy
yetishmasligidan donli ekinlarning zang kasalligi, kartoshkaning fitoftoroz bilan
zararlanishi ortadi. Zararlanish xarakteriga qarab mahalliy va umumiy ta’sirli bo’ladi.
Mahalliy zararlanishga dog’lar, zamburug’ g’uborlari, yaralar, shishlar paydo bo’lishi
misol bo’ladi. Dog’lar bargning alohida qism (to’qima) larini nekrozga olib keladi,
kuchli rivojlanganda barglar to’kilishi mumkin. Zamburug’ g’uborlarini o’simliklar
unshudring (kul) va soxta unshudring (rag’a) bilan kasallanganida kuzatish mumkin.
O’simlikning mahalliy zararlanishi, ko’pincha, turli organlarda chetlari rangli hoshiya
bilan o’ralgan yara ko’rinishida bo’ladi (masalan, g’uza gommozining poya formasida).
Zang zamburug’i bilan zararlangan g’alladoshlar, dondukkaklilar va boshqa ekinlar
barg hamda boshqa organlarida zamburug’ sporalari to’plangan yostiqcha
ko’rinishidagi zang tusli shishlar (masalan, javdarning qung’ir zang kasalida) paydo
bo’ladi. Kuzga borib shishlar qorayadi. O’simlikning suv va oziq moddalarga boy
organlari, ko’pincha chirish bilan kasallanadi (masalan, g’o’za chanoqlaridagi
pushtirang chirish, kulrang chirish). O’simlikning zamburug’ bilan umumiy
kasallanganligi belgisi — so’lishdir. Bu turli organlardagi taranglik (turgor) ning
yo’qolishi bilan xarakterlanadi. G’o’za, zig’ir, kartoshka va boshqa o’simliklar so’lishi
ko’p zamburug’li kasalliklar: 1—bug’doy qattiq qorakuyasi; 2—bug’doy chang
qorakuyasi; 3 makkajo’xori pufaksimon qorakuyasi; 4—kartoshka fitoftorozi; 5—olma
kalmarazi; 6—qulupnay kulrang chirishi. Kasallikning rivojlanish tezligini ekologik
omillar belgilaydi: ma’lum sharoitlar zamburug’ning spora hosil qilishiga salbiy ta’sir
ko’rsatadi, sporalarning o’sishi va o’simlikning kasallanishiga to’sqinlik qiladi.
Zamburug’li kasalliklarga qarshi agrotexnik, kimyoviy va fizikmexanik chora-tadbirlar
majmui qo’llaniladi. Kasallikka chidamli navlar ekiladi, mikrobiopreparatlardan
foydalaniladi, ekinlar urug’ligi kimyoviy preparat (dori)lar bilan dorilanadi, o’simliklarga
pestisidlar, fungisidlar purkaladi yoki changitiladi. Zamburug’li kasalliklarga qarshi
kurashda chidamli navlarni yaratib, ularni ishlab chiqarishga joriy qilish katta
ahamiyatga ega. Ad.: Serb i Nov V. I. Qishloqxo’jalik ekinlarining kasalliklari, T., 1964;
Karimov M. A., G’o’za kasalliklari, T., 1979. Sultan Alimuhamedov.Mog‘or
zamburug‘lari. Mog‘orlar faqat havo bor joyda rivojlanadi. Shuning uchun mog‘orlar
substrat yuzasida o‘sadi. Masalan yog‘, non, choy, murabbo va boshqa mahsulotlar
yuzasida o‘sadilar. Ko‘pchilik mog‘orlar ferment, organik kislota, antibiotik, vitamin va
hokazolarni olishda qo‘llanadi. Rokfor va yashil pishloqlarni olishda ham mog‘orlar
ishlatiladi.Mog’or zamburug’larining xarakteristikasi.Ko‘pchilik mog‘orlar oziq-ovqat,
yog‘och, sanoat mollarini aynitadi. Mog‘orlarning sporalari yuzlab va minglab havoda
uchib yuradi. Mog‘orlarning sporalari namlangan mahsulotlarga tushib, o‘sib,
rivojlanib, mahsulotni aynitadi. Bir burda nonni suvga tekkazib qoldirilsa, bir necha
kunda non mog‘orlaydi.Mog’or zamburug’larining xarakteristikasi.Mog‘orlarning


tanasi ingichka iplar to‘planmasi — mitseliydan tashkil topgan (6rasm). Alohida
ipchalari gifalar deb ataladi. Ba‘zi mog‘orlarning mitseliysini har tomonga o‘sib,
shoxchalanib ketgan gifalarida to‘siqlar bo‘lmaydi (septalanmagan mitseliy)lar bir
hujayrali mog‘orlarga kiradi.Boshqa mog‘orlarda esa gifalari to‘siqlar bilan alohida
hujayralarga bo‘lingan (mitseliy septalangan). Ular ko‘p hujayrali zamburug‘lar deb
ataladi. Gifalarning yo‘g‘onligi 1-15 s gacha bo‘ladi. Gifalar shoxchalarining uchlari
bilan o‘sib, substratni o‘rab olib, undan ozuqa moddalarini so‘rib oladi. Ko‘pchilik
mog‘orlarning havo mitseliysida sporalar hosil bo‘ladi. Tuzilishi boyicha mog‘or
hujayrasi boshqa mikroorganizmlar hujayrasidan katta farqi yo‘q va tarkibida 1-2 yoki
bir necha yadrosi bo‘ladigifalarda hosil bo‘ladilar (7-rasm). Sporalar shu gifalarning
yuqorisida hosil bo‘lib konidiyalar deb nomlanadi.Konidiyalarni ko‘tarib turgan gifalar
esa konidiya tashuvchi deyiladi. Ba‘zi zamburuglarda sporalar gifalarning o‘rtasidagi
ancha kattaroq yumaloqhujayrada — sporangiyda hosil bo‘ladi. Sporangiyni ko‘tarib
turgan gifa sporangiy tashuvchi deb nomlanadi.Mogorlar jinsiy yo‘l bilan ham
ko‘payadi. Bunda ko‘rinishi bir xil bo‘lgan ikkihujayra — sporalar qo‘shilib zigota yoki
zigospora hosil qiladi (8-rasm). Agar birikatta, ikkinchisi kichikroq sporalar (erkak va
ayol hujayralar) qo‘shilsa oosporabunyod bo‘ladi. Zigospora va oosporadan mog‘or
mitseliysi rivojlanadi.Mog’or zamburug’larining xarakteristikasi.Zamburug‘lar haqida
umumiy tushuncha. Hozirgi vaqtga kelib zamburug‘larning 1.000.000 dan ziyod turi
bizga ma’lum bo‘lib, ular parazit va saprofit hayot kechirib, o‘simliklardagi ko‘pgina
kasalliklarga sababchi bo‘ladilar. Ular asosan morfologik, fiziologik, biologik, sitologik
va shunga o‘xshash xususiyatlarga asoslanib sistematikaga bo‘linadi. Zamburug‘lar
sistematikasida sinfdan turigacha bo‘lgan nomlanish lotincha nom bilan belgilanadi.
Zamburug‘lar sistematikasi alohida (sinf, tartib, oila, turkum va x.k) o‘rtasida tashkil
topgan evolyusion, tabiiy aloqalar asosida tuzilgandir. Ularning ba’zi bir xususiyatlari
o‘simlik xususiyatlariga o‘xshash bo‘lgani uchun (o‘sishi, ko‘payishi) hamda
hayvonlarning xususiyati (glikogen modda va xitindan tashkil topganligi) mavjud
bo‘lganligi uchun yangi guruhga ajratilgan. Bu guruhning nomi Fungi yoki Mycola.
Tur – Species. Hozirgi davr sistematikasi bo‘yicha zamburug‘lar 2 guruh va 6 ta
sinfga bo‘linadi. Vegetativ tanasining tuzilishiga qarab: yuksak va tuban
zamburug‘larga bo‘linadi. Tuban zamburug‘larining vegetativ tanasi qobiqsiz
sitoplazmali ameboid va ipsimon bir hujayrali mitseliydan tashkil topgan. Yuksak
zamburug‘larda esa ko‘p xujayrali mitseliydir. Tuban zamburug‘lar 3 evolyusion guruh:
Uniciliata – bir xivchinli zoospora hosil qiluvchi organizmlar; Biciliata – ikki xivchinli
zoospora hosil qiluvchiorganizmlar; Aciliata – xivchinsiz va harakatsiz sporalar hosil
qiluvchiorganizmlardir. Tuban zamburug‘larga: Xitridiomitsetlar (Chytridiomyces),
Oomitsetlar (Oomycetes) va Zigomitsetlar (Zugomycetes) sinflari kiradi. Yuksak
zamburug‘larga esa Askomitsetlar (Ascomycetes), Bizidiomitsetlar(Basidiomycetes)
va Deutromitsetlar (Deutromycetes) sinflariga kiradi. Zamburug‘larning vegetativ
tanasi ipsimon gifalardan iborat mitseliydan tashkil topgan Tuban zamburug‘lar
mitseliysi bo‘g‘inlarga bo‘linmagan, yuksak zamburug‘lar esa ko‘p hujayrali
mitseliydan tashkil topgan. Mitseliyning sirti bir, ikki yoki qavat qattiqqobiq bilan
qoplangandir, bu esa vegetativ tanaga ma’lum bir shakl berib turadi.


Zamburug‘ hujayrasi sitoplazma vakuoli va bir qator boshqa kiritmalardan iborat.
Zamburug‘ mitseliylari xo‘jayin o‘simlikka nisbatan tashqi (ekzogen) va ichki
(endogen) bo‘ladi. Ana shu mitseliylar hosil qilgan gaustoriylar yordamida
zamburug‘lar hujayradan o‘ziga kerakli bo‘lgan ozuqani oladi. Tashqi muhitning
noqulay sharoiti ta’sirida zamburug‘ mitseliysi o‘z shaklini o‘zgartiradi.
Zamburug‘ning asosiy shakl o‘zgarishlari quyidagicha:1. Oidiyalar – mitseliyning
bo‘linishi natijasida paydo bo‘lgan xujayralar. Tashqi qobig‘i ingichka va yumaloq
shaklga egadir. Misol: Xamirturush zamburug‘i. 2. Xlamidosporalar – mitseliylarning
bo‘linishi natijasida paydo bo‘lgan xujayralar to‘plami. Ularning qobiqlari
qattiqlashgan shuning uchun ular uzoq muddatgacha noqulay sharoitda saqlanish
imkoniyatiga egadirlar. Misol:bug‘doyning qora kuya kasalligini qo‘zg‘atuvchi
zamburug‘. 3. Sklerotsiyalar – mitseliylarning gifalarining jipslashishi natijasida
paydo bo‘ladi. Sklerotsiylar ko‘proq uchrovchi zamburug‘ tanasi bo‘lib, ularning
qattiqlangan tanasi turli xil shakl va kattalikda, hamda ozuqa moddaga boy bo‘ladi.
Misol: javdarning sporinya kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar. 4. Rizomorflar -
qo‘ng‘ir rangdagi baquvvat shoxlangan iplardan tashkil topgan bo‘lib, uzunligi bir
necha metr, qalinligi esa bir necha mm. ga teng keladi. Misol: openok. Ko‘pchilik
zamburug‘lar namlik yuqori bo‘lgan hamda harorat +20 –250C bo‘lgan sharoitda
yaxshi rivojlanadi. Zamburug‘lar aerob (kislorodli sharoit) organizmlaridir. Ma’lum bir
optimal haroratda rivojlanishiga qarab zamburug‘lar: psixrofil, mezofil va
termofillarga bo‘linadi. Zamburug‘larning bir optimal haroratda rivojlanishida ozuqa
muhitning rN (4-6) bo‘lishi eng optimaldir. 2. Zamburug‘larning ko‘payishi.
Zamburug‘lar bir necha yo‘llar bilan ko‘payadi: 1. Vegetativ.2. Jinssiz.3. Jinsiy.1.
Vegetativ ko‘payishda zamburug‘ mitseliylari bo‘laklarga bo‘linadi. Mitseliyning bo‘lagi
o‘sib, mustaqil individlarga aylanadi. Atrof muhitning noqulay sharoitida
zamburug‘ mitseliysi boshqa shakllarda (xlamidosporalar, oidiyalar, sklerotsiylar va
rizomorflar) vegetativ ko‘payadi. 2. Jinssiz ko‘payish ekzogen (tashqi) konidiya
sporalar yordamida o‘tadi.Ekzogen sporalarga konidiya va konidiya bandlar kiradi.
Konidiya bandidagi xujayra (ichki) sporalar yordamida ham jinssiz ko‘payish bo‘ladi.
Endogen sporalarga zoosporangiy va sporangiy kiradi. Sporangiy sharsimon bo‘shliq
bo‘lib, uning ichida xaraktsiz sporalar to‘plami bo‘ladi.Bu sporalar yetilganda
tashqariga chiqib, tarqaladi. Zoosporangiy esa kolbasimon bo‘shliq bo‘lib, uning
ichida harakatli sporalar(bitta yoki ikkita xivchinli zoosporalar) to‘plangan bo‘ladi,
qulay sharoitda bu zoosporangiylar tashqariga chiqib tarqaladi va o‘simliklarni
zararlaydi. 3. Jinsiy ko‘payish: Bunda ikki hujayralarning qo‘shilishi natijasida sporalar
xosil bo‘ladi. 1. Planagomiya – ikki xil gameta qo‘shilishi natijasida xarakatlanuvchi
xivchinli planozigota yoki sista hosil bo‘ladi. Xitridiomitsetlar sinfiga mansub
zamburug‘lar ana shu yo‘l bilan ko‘payadi. 2. Oogamiya – Bunda ikki hujayra otalik –
anteridiy va urg‘ochi –ooganiy qo‘shiladi. Bunda oosporalar hosil bo‘ladi.Bu jarayon
oogamiya deyiladi. Oosporalar tuproq va o‘simlik qoldiqlarida saqlanadilar. 3.
Zigomiya – bunda morfologik jihatdan bir xil bo‘lgan mitseliylarning qo‘shilishi
natijasida zigospora hosil bo‘ladi.4. Askomitsetlarning ko‘payishi – ikki hujayra, otalik
- anteridiya va urg‘ochi arxikarplarning qo‘shilishidir. Bu jarayon yakunida sporali
xaltachalar (askosporalar) hosil bo‘ladi 5. Bazidiomitsetlarning ko‘payishi – ikki xil
mitseliy, ya’ni birlamchi, ya’ni gaploidlarning qo‘shilishi natijasida diploid mitseliy


hosil bo‘ladi. Diploid mitseliydan ikki yadroli o‘simta-bazidiya hosil bo‘ladi. Bu yadrolar
bo‘linib, 4 ta yadro paydo bo‘ladi. Bazidiyalar ustida 4 ta bir hil o‘simta hosil bo‘ladi.
Bo‘lingan yadrolar har biri ana shu o‘simtalarga o‘tadi va bazidiospora hosil qiladi. 4.
Mog‘or zamburug‘lari tuzilishi. Mog‘or zamburug‘lari faqat havo bor joyda rivojlanadi.
Shuning uchun mog‘orlar substrat yuzasida о‘sadi. Masalan, choy, non, yog‘, murabbo
va boshqa mahsulotlar yuzasida о‘sadilar. Kо‘pchilik mog‘orlar ferment, organik
kislota, antibiotik, vitamin va hakazolarni olishda qо‘llaniladi. Kо‘pchilik mog‘orlar oziq
-ovqat, yog‘och, sanoat mahsulotlarini aynitadi. Mog‘orlarning sporalari yuzlab va
minglab havoda uchib yuradi. Mog‘orlarning sporalari namlangan mahsulotlarga
tushib, о‘sib, rivojlanib mahsulotni aynitadi. Bir burda nonni suvga tekkizib qoldirilsa,
bir necha kunda mog‘orlaydi. Mog‘orlarning tanasi ingichka iplar tо‘qilmasi
mitseliydan tashkil topgan. Alohida ipchalari gifalar deb ataladi. Ba’zi mog‘orlarning
mitseliysini har tomonga о‘sib, shoxchalanib ketgan gifalarida tо‘siq (septalanmagan
mitseliy)lar bо‘lmaydi, shuning uchun ular bir hujayrali mog‘orlarga kiradi. Boshqa
mog‘orlarda esa gifalari tо‘siq (septalangan mitseliy)lar bilan alohida hujayralarga
bо‘lingan. Ular kо‘p hujayrali zamburug‘lar deb ataladi. Gifalarning yо‘g‘onligi 1-15
mikrongacha bо‘ladi. Gifalar shoxchalarining uchlari bilan о‘sib, substratni о‘rab olib,
undan oziqa moddalarini sо‘rib oladi. Kо‘pchilik mog‘orlarning havo mitseliysida
sporalar hosil bо‘ladi. Tuzilishi bо‘yicha mog‘or hujayrasi boshqa mikroorganizmlar
hujayrasidan katta farqi yо‘q va tarkibida 1-2 yoki bir necha yadrosi bо‘ladi. Mog‘or
zamburug‘lari turli kо‘payish usullari bilan ajralib turadi. Kо‘pincha ular sporalari bilan
kо‘payadilar. Spora о‘sib, gifa hosil qiladi va shoxchalanib ketadi. yumaloqlanib, nozik
tizmaga o‘xshash zanjir hosil qiladi. Bundan tashqari endoganAmmo, mitseliydan
uzilgan har bir qismidan ham mog‘or о‘sib rivojlanaveradi. Ba’zi mog‘orlar oidiyalar
yordamida kо‘payadi. Gifalar alohida hujayralarga tо‘kilib ketishi natijasida oidiyalar
hosil bо‘ladi. Sporalar jinsli va jinssiz usul bilan kо‘payishda xizmat qiladilar. Jinssiz
usul bilan kо‘payishda sporalar maxsus tuzilishi bilan boshqa gifalardan farq
qiladigan gifalarda hosil bо‘ladilar. Sporalar shu gifalarning yuqorisida hosil bо‘lib
konidiyalar deb nomlanadi. Konidiyalarni kо‘tarib turgan gifalar esa konidiya
tashuvchi deyiladi. Ba’zi zamburug‘larda sporalar gifalarning о‘rtasidagi ancha
kattaroq yumaloq hujayrada - sporangiyda hosil bо‘ladi. Sporangiyni kо‘tarib turgan
gifa sporangiy tashuvchi deb nomlanadi. Mog‘orlar jinsiy yо‘l bilan ham kо‘payadi.
Bunda kо‘rinishi bir xil bо‘lgan ikki hujayra – sporalar qо‘shilib zigota yoki zigospora
hosil qiladi. Agar biri katta, ikkinchisi kichikroq sporalar (erkak va ayol hujayralar)
qо‘shilsa oospora bunyod bо‘ladi. Zigospora va oosporadan mog‘or mitseliysi
rivojlanadi. Zamburug‘larni sinflarga ajratish quyidagi asosiy belgilar majmuasidan
foydalanishga asoslangan: zamburug‘gni rivojlanish siklida harakatlanuvchi
xivchinlarining turlari, soni, tuzilishi, joylashishi, jinsiy kо‘payish sporalarining о‘sishi,
rivojlanish xususiyatlari, jinsiy va jinssiz kо‘payish jarayoni, hujayra devorining tarkibi.
Mog‘or zamburug‘lari 6 ta sinfni - xitridiomitsetlar, oomitsetlar, zigomitsetlar,
askomitsetlar, bazidiomitsetlar, deyteromitsetlarni о‘z ichiga oladi. 1. Xitridiomitsetlar
(chitridiomycetes) - bular asosan suv zamburug‘lari bо‘lib, bu sinfning ayrim va xillari
tuproqda ham uchrashi mumkin. Mitseliysi kam rivojlangan. Asosan jinssiz
zoosporalar yordamida kо‘payadi. Jinsiy kо‘payishda ba’zilari oospora, boshqalari
zigospora bilan kо‘payadi. Ularning barchasi mikroskopik mayda bо‘lib, sodda


hayvonlarni eslatadi. Xitridiomitsetlar suv о‘tlari va yuqori о‘simliklarda parazitlik qilib
yashaydi. Iqtisodiy ahamiyatga ega bо‘lgan paraziti Sinchytrium endobioticum –
kartoshkaning osma kasalligini chasiruvchi zamburu- shular jumlasidandir.
Kartoshkaning zararlangan tuganaklari kо‘zchalari atrofida qoramtir о‘smalar va
shishlar hosil bо‘ladi. Kartoshka tо‘qimalarining buzilishidan ular atrof-muhitga
tushadi. Yoz davomida bu jarayon bir necha marta qaytariladi. Kuzda zamburug‘ning
tinch holatdagi shakllari paydo bо‘ladi va ular tuproqda yaxshi saqlanadi. Bahorda
qulay sharoitni kelishi bilan ular о‘sib chiqadi va nihollarni shikastlaydi. Asosiy kurash
chorasi kartoshkaning chidamli navlarini yaratishdir. 2. Oomitsetlar (Oomycetes) –
zamburug‘ning bu sinfiga ikki xivchinli zoosporalar yordamida jinsli va jinssiz
kо‘payadigan suvda va tuproqda yashaydigan shakllari kiradi. Bir hujayrali kо‘p yadroli,
mitseliysi yaxshi rivojlangandir. Ular obligat parazitlar bо‘lib, butun rivojlanish sikli
yuqori о‘simliklar tanasida о‘tadi. Shunga qaramay, ular zoosporalar hosil qilish
xususiyatini saqlab qolgan. Jinsiy kо‘payishi maxsus erkak va urug‘chi hujayralar
qо‘shilishi natijasida amalga oshadi.Va oosporalar hosil bо‘ladi. Oosporalar uzoq
vaqt tinim davrini о‘tgach о‘sa boshlaydi. Bu jarayon sporangiy hosil bо‘lishi bilan
yakunlanadi. Oomitsetlar madaniy о‘simliklarga katta zarar keltiradigan, ayrim
hollarda ularni hosildorligini tо‘la nobud bо‘lishiga sabab bо‘ladigan о‘simlik
kasalliklarini keltirib chiqaruvchi Phytophtora infestans (kartoshkaning fitoftorod
kasalligini qо‘zg‘atuvchi) va Plastopara viticola (uzumning soxta un shudring
kasalligini qо‘zg‘atuvchisi) kabi zamburug‘lar kiradi. 3. Zigomitsetlar (zygomycetes). -
yaxshi rivojlangan bir hujayrali, jinsiy va jinssiz yо‘l bilan kо‘payadigan, taraqqiy etgan
tuproq zamburug‘laridir. Ular zoosporalar hosil qilmaydilar. Jinsiy kо‘payish
sporangiylarda hosil bо‘ladigan sporangiospora yordamida amalga oshadi. Gurkirab
о‘sayotgan mitseliydan vertikal hxolda sporangiy tanachasi о‘sib chiqadi va unda
yuzlab va minglab sporangiosporalar yetiladigan sporangiy hosil bо‘ladi. Ayrim
zamburug‘larda sporangiy tanachasi shoxlagan bо‘lib, sporangiylar mayda bо‘ladi.
Bunday sporangiylarda bitta yoki bir necha spora hosil bо‘ladi. Zigomitsetlarning
jinsiy kо‘payishini Rhizopus zamburug‘lari misolida kо‘rish mumkin. Bu
zamburug‘ turini sporangiosporalari kо‘p yadrolidir. Qulay sharoitda ular kо‘p
shoxlagan havo mitseliylari hosil qilib о‘sadi. Havodagi gifalar substrat bilan
tо‘qnashganda substrat ichiga singuvchi rizoidlar hosil bо‘ladi. Bevosita ana shu
ustun bitta yoki bir necha spora tanachalari hosil qiladi. Jinsiy kо‘payish davrida
gifalar orasida kо‘prik hosil bо‘ladi va u asta-sekin litsenit gifalardan ajraladi, bunda
avval protoplast, sо‘ngra esa yadro qо‘shiladi. Natijada zigospora hosil bо‘ladi. Biroz
tinish davri о‘tgach zigosporada murg‘ak sporangi hosil bо‘ladi. Sikl yana qaytariladi.
Zoosporalar – harakatchan bо‘lib faol harakatlanadilar. Sporangiosporalar esa
hamma vaqt harakatsizdirlar. Yuqori rivojlangan zamburug‘larda sporalar ekzogen
holda, ya’ni erkin gifalar oxirida hosil bо‘ladi. Fikomitsetlarning mitseliylari kо‘ndalang
bо‘linmagan bо‘lib, mitseliylar chegaralangandir. Qolgan zamburug‘larda mitseliylar
ma’lum masofada qat’iy kо‘ndalang chegaralangan yoki bо‘lingandir. Ushbu ikkita
asosiy belgilar yordamida fikomitsetlarni yuqori zamburug‘lardan ajratish mumkin.
Bо‘linmadan mitseliylarda sitoplazma gifa bо‘ylab joylashadi, ammo kо‘ndalang
bо‘lingan mitseliylarda ham tо‘siqlar sitoplazmani alohida hujayralarga bо‘lib
qо‘ymaydi, chunki har bir tо‘siq о‘rtasida markaziy spora bо‘lib, undan sitoplazma va


yadrolar bemalol о‘tishi mumkin. Tanasi bо‘lingan zamburug‘larda ham
bо‘linmaganlari sitoplazmaning ana shunday uzluksizligi mavjuddir. 4. Askomitsetlar
(Ascomysetes) - askomitsetlar yuqori taraqqiy etgan zamburug‘larga kiradi. Mitseliysi
kо‘p hujayrali yaxshi rivojlangan, ammo mitseliysiz shakllari ham bor. Bu sinfga
achitqilar kiradi. Tabiatda keng tarqalgan, oziq-ovqat sanoatida ahamiyati katta
aspergillus va penitsillium mog‘orlari ham shu sinf vakillaridir. Askomitsetlar va
bazidiyamitsetlar jinsiy kо‘payishning о‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular
zigota paydo bо‘lishi bilan reduksion bо‘linish yuzaga keladi. Natijada qobiq
strukturalar ichida yoki tashqarisida 4 ta 8 ta jinsiy gapliod sporalar hosil bо‘ladi.
Ularni askomitsetlarda askolar, bazidiyamitsetlarda bazidiyalar deb ataladi. Aska
jinsiy kо‘payishning sо‘ngi bosqichidir. a – alohida hujayrasi; b – kurtaklanishi; v –
ajralib ulgurmagan hujayralar zanjiri; g – askosporalar (xaltada) Kо‘pchilik
askomitsetlar jinssiz yul bilan konidiyalar yordamida kо‘payadi. Kо‘payishning bunday
shaklini taraqqiy etmagan deb yuritiladi. Zamburug‘larni juda kо‘p turlari mavjud bо‘lib,
hozirgi vaqtda ularning faqat yetilmagan yoki taraqqiy etmagan kо‘payishi, ya’ni
konidiyalar hosil qilishigina ma’lum. Shuning uchun ularni taraqqiy etmagan yoki
tuban zamburug‘lar – deyteromitsetlar deb ataladi. Askomitsetlarda zigota qopsimon
shaklni oladi – asko, undagi yadro esa bо‘linadi,hosil bо‘lgan har bir qiz yadro
atrofidagi sitoplazmadan hujayra pо‘sti hosil bо‘ladi. shunday qilib, qar bir asko ichida
4,8 sm va undan ortiq askospora hosil bо‘ladi. Askoni yorilishi natijasida sporalar
tashqariga chiqadi. 5. Bazidiomitsetlar (bazidiomycetes) - bazidiomitsetlar
zamburug‘larning yuqori taraqqiy etgan guruhi hisoblanadi. Kо‘p hujayrali mitseliysi
bо‘lib, jinsiy kо‘payishda bazidiosporalari mavjud bazidiyalar xizmat qiladi. Bir
hujayrali bazidiyalarda tо‘rtta kalta о‘simtalar sterigmalarda bir donadan
bazidiosporalarjoylashgan bо‘ladi. Ularning zigotasi kattalashib, tо‘g‘nog‘ichsimon
hujayra bazidiyani hosil qiladi. Bazidiyalarning yuqori uchida ingichka о‘simtalar –
sterigmalar paydo bо‘lib, yadrolar esa ularga о‘tadi. Voyaga yetgan bazidiya ichida 4
ta bazidiospora mavjud. Bazidiomitsetlardagi sporalarning ajralishi juda ajoyib
kechadi. Bazidiospora yetilganidan keyin bazidiyaga о‘rnashgan nuqtada kichik
suyuqlik tomchisi hosil bо‘ladi, bu tomchi juda tez kattalashadi va sporaning 1\5
о‘lchamiga yetgach tо‘xtaydi, sо‘ngra birdaniga spora tomchisi bilan birga
bazidiyadan otilib ketadi. Ularning keng tarqalgan vakillari shlyapali zamburug‘lardir.
Yerning ustida shlyapali zamburug‘larning uncha katta bо‘lmagan qismi bazidiyadan
iborat meva tanasi kо‘rinadi, xolos. Zamburug‘larning vegetativ qismi tо‘la tuproqda
yashiringan yumshoq mitseliydan iborat bо‘lib, bir necha metrgacha tarqalgan bо‘ladi.
Plastinkali zamburug‘larning meva tanasi oyoqchada joylashgan shlyapadan iborat, u
esa zich taxlangan gifalardan tashkil topgan. Shlyapaning ostki tomonida radial
plastinkalardan iborat va ularning har biri minglab bazidiya tutadi. Bazidiyalar havo
bо‘shlig‘iga chiqariladi va shamol yordamida yerga tushadi. Shlyapali zamburug‘lar
yetilganda bazidiyasporalarning juda katta miqdori ajraladi. Dunyoning kо‘pchilik
mamlakataarida iste’mol qilinadigan shampinyonlar, veshenoklar va boshqa
zamburug‘larni sanoat miqyosida kо‘paytirish avj olmoqda. Fermentlarning chuqur
sharoitida zamburug‘lar mitseliysini olish usullari ishlab chiqilmokda.
Bazidiomitsetlarga trutoviye (bukokoli) zamburug‘lar ham kiradi. Bu zamburug‘lar
asosan daraxtlarda о‘sadi va yog‘ochni parchalaydi. Daraxtlarda bukok


zamburug‘larining mitseliysi ularning asos qismida о‘sadi, daraxt tashqarisiga
zamburug‘larning meva tanasi chiqadi. Bunday meva tanalarining ostida
bazidiosporalardan iborat bazidiyalar joylashgan. Kо‘pchilik bukok zamburug‘lar
binolarning yog‘ochli qismini tuproqqa yaqin joylashgan yerlarini, omborlarni, bino
yertо‘lalarini yog‘och qismlarini, bochkalarni va boshqa predmetlarni zararlaganligi
uchun uy zamburug‘lari deb ham ataladi. Ularning orasida kuchli zarar yetkazgani uy
zamburug‘idir. Yog‘och tez yumshaydi va chiriydi. Yuqori namlikda bu jarayon tez
о‘tadi, chunki zamburug‘ mitseliysini daraxtning zararlanmagan qismiga о‘tkazishga
amalga oshiradigan uzun qayishlar hosil qiladi. Uy zamburug‘lari juda katta iqtisodiy
zarar yetkazganligi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ayrim bazidiomitsetlar kо‘p
hujayrali bazidiyalar hosil qiladi. Kо‘p hujayrali bazidiya tutuvchi bazidiyali
zamburug‘larga dala, poliz va bog‘ ekinlariga zarar yetkazuvchi tekinxо‘r zamburug‘lar
kiradi. Ular meva tanalari hosil qilmaydi. Iqtisodiy jihatdan katta zarar yetkazganlari
korakuya va zang zamburug‘laridir. Qorakuya zamburug‘lari gulli о‘simliklar, ayniqsa
boshoqli ekinlarni zararlovchi zamburug‘lar katta iqtisodiy zarar yetkazadilar.
Qorakuya zamburug‘lari о‘simliklarni barcha rivojlanish bosqichlarida zararlay oladi.
Qorakuya zamburug‘lari mitseliysi gul tо‘qimalarida kuchli rivojlanadi, asta-sekin
changuvchi xlamidosporalarga aylanadi. Xlamidosporalar qattiq himoya qobig‘i bilan
о‘ralgan bо‘lib, tuproqda bir necha yil о‘z hayotchanligini saqlab qolishi mumkin. Zang
zamburug‘lari ham asosan tekinxо‘rlar bо‘lib tabiatda keng tarqalgandir. Bu
zamburug‘lar о‘z nomini о‘simliklarning zararlangan qismlarida qо‘ng‘ir dog‘laryoki
yо‘laklar hosil bо‘lishidan olgan. Zang zamburug‘lari murakkab rivojlanish sikliga ega.
Ayrim zamburug‘lar tо‘la rivojlanish siklini bitta о‘simlikda о‘tkazsa, ayrimlar ikkita
о‘simlikda о‘tkazadi. Zamburug‘ sporalari tarkibidagi tanasidagi olov rangli moy
tomchilari ularga zang rangini berishi bilan bog‘liqdir. Korakuya va zang zamburug‘lari
xalq xо‘jaligiga juda katta iqtisodiy zarar yetkazadi. 6. Deyteromitsetlar yoki taraqqiy
etmagan – tuban zamburug‘lar (Deuteromycetes) - kо‘p hujayrali va bir hujayrali
mitseliysi bо‘lib, jinssiz kо‘payadi. Kо‘pchiligi konidiyalar bilan kо‘payadi, ba’zilari
oidiyalar hosil qiladi. Bu sinfga jinsiy kо‘payishi aniqlanmagan yoki butunlay
bо‘lmagan zamburug‘lar kiradi. Konidiyali bosqichi askomitsetlarnikiga juda о‘xshaydi.
Tuban zamburug‘lar mitseliylari yaxshi rivojlangan, kо‘ndalang bо‘lingan. Kо‘payish
konidiyalar hisobiga amalga oshadi. Taraqqiy etmagan zamburug‘lar guruhi
vaqtinchalik taksonomik guruhga о‘xshaydi. Chunki, ushbu guruh vakillarini jinsiy
kо‘payish jarayoni aniqlansa, ularni darhol askomitsetlarga yoki bazidiomitsetlarga
kiritilishi aniq. Tuban zamburug‘lar tabiatda keng tarqalgandir. Ularning kо‘pchiligi
oziqovqat mahsulotlarini buzilishini keltirib chiqaradi. Ayrim vakillari о‘simliklarda
tekinxо‘rlik qilsa, ba’zilari odamlar tanasida turli kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Tabiatda oziq-ovqat mahsulotlarini buzilishini keltirib chiqaruvchi zamburug‘lar
fuzarium (Fuzarium), botriks (Botritic), alternariya (Alternaria), oidium (Oidum),
moniliya (Monilia), foma (Foma), kladosporum (Cladosporium) va hakazodir. 5.
Achitqilar haqida umumiy tushuncha. Achitqilar tabiatda keng tarqalgan, bir hujayrali
harakatlanmaydigan organizm. Ular tuproqda, mevalarda, ayniqsa, pishib
yetganlarida, о‘simliklar barglarida uchraydi. Kо‘p achitqilar xо‘jalikda va sanoatda
ishlatiladi. Achitqilarning texnik ahamiyati ularning qandni etil spirti va gazga (SOz)
aylantirib berish qobiliyatiga asoslanganligi. Bu bilan bog‘langan holda qadimdan ular


qandli qо‘ziqorinlar yoki saxaromitsitlar nomini olgan. Achitqilar tarkibida yuqori
miqdordagi oqsil va vitaminlar (B1, B2, Bz, nikotin kislotasi) tutgani bilan ajralib turadi.
Achitqi hujayrasining о‘lchami odatda 10-15 mkm dan oshmaydi.Achitqi
zamburug’larining shakli, o’lchami va tuzilishi. Achitqilar tabiatda keng tarqalgan, bir
hujayrali harakatlanmaydigan organizm. Ular tuproqda, mevalarda ayniqsa pishib
ketganlarida, o‘simliklar barglarida uchraydi. Ko‘p achitqilar xo‘jalikda va sanoatda
ishlatiladi. Achitqilarning texnik ahamiyati ularning qandni etil spirtiga va gazga (CO2)
aylantirib berish qobiliyatiga asoslanganligidadir. Bu bilan bog‘langan holda
qadimdan ular sandli so’zitsorinlar yoki saxaromitsitlar nomini olgan. Achitqilar
tarkibida yuqori miqdordagi oqsil va vitaminlar (Vq V2, V3, nikotin kislotasi) tutgani
bilan ajralib turadi. Achitqi zamburug‘lari bir hujayrali, harakatsiz organizmlardir. Ular
har xil shaklli – elliptik, ovalsimon, sharsimon, tayoqchasimon bo‘ladi. Hujayralarning
uzunligi 5 dan 12 mkm gacha, eni 3 dan 8 mkm gacha bo‘ladi. Achitqi
zamburug‘larning o‘lchami doimiy bo‘lmay, o‘sish shart-sharoitlari, ozuqa muhitining
tarkibi va boshqa kattaliklarga bog‘liq. Hamma yosh hujayralarning o‘lchami bir xil
bo‘lgani uchun achitqi zamburug‘larini tavsiflashda ulardan foydalaniladi. Achitqi
zamburug‘lari hujayra qobigi, unga yopishib turgan sitoplazmatik mеmbrana,
sitoplazma (yoki protoplazma) va uning joylashgan organiodlar hamda ozuqa
moddalari (yog‘lar, glikogеn, volytin)dan iborat. Hujayra qobig‘i – yupqa va elastik
bo‘ladi. U hujayraning shaklini saqlab turadi, modda almashinuv jarayonini
boshqaradi, hujayra ichi osmotik bosimini ma‘lum darajada ushlab turadi. Hujayra
qobig‘i orqali hujayraga uning oziqlanishi, o‘sishi uchun zarur moddalar kirib turadi,
modda almashinuv jarayonida hosil bo‘lgan moddalar esa muhitga chiqariladi.
Hujayra qobig‘ining qalinligi achitqizamburug‘ining yoshi va holatiga bog‘liq. Yosh
hujayrada 0,5 mkm gacha, qarilarida qalinlashib 1 mkm gacha borishi mumkin.
Hujayra qobig‘i ikki qavatdan iborat. Bu qavatlar bir-biridan glykan va mannan
moddalarining miqdori bilan farqlanadi. Sitoplazmani sitoplazmatik mеmbrana o‘rab
turadi. Sitoplazmatik mеmbrana suv va unda molеkulyar massasi uncha katta
bo‘lmagan erigan moddalarni o‘tkazadi. Bundan tashqari sitoplazmatik mеmbrana
osmotik to‘siq vazifasini o‘taydi. Sitoplazmatik mеmbrana nuklеin kislotalar, protеin
va polisaxaridlardan tuzilgan. Ayrim achitqi zamburug‘larining qobig‘i rivojlanishning
ma‘lum bosqichida shilimshiqlanish xususiyatiga ega. Natijada hujayralar yopishib
kattaroq durda hosil qiladilar. Bu jarayonga agglytinatsiya hodisasi dеyiladi.
Agglytinatsiya hodisasiga qodir achitqi zamburug‘lar palag‘da hosil qiluvchilar
dеyiladi. Palag‘da hosil qiluvchi achitqi zamburug‘lar sharobchilikda kеng ishlatiladi.
Bu ularning bijg‘ish jarayoni tugagandan so‘ng tеz cho‘kmaga tushishiga asoslangan.
Agglytinatsiyaga qodir bo‘lmagan achitqi zamburug‘lari changsimon achitqi
zamburug‘lari dеyiladi. Ular rеzеrvuar usulda shampan sharobi ishlab chiqarishda
ishlatiladi. Sitoplazmada hayotiy zarur moddalar almashinuv jarayoni boradi.
Sitoplazma moddalarni tanlab qabul qilish qobiliyatiga ega. Masalan, achitqi
zamburug‘larining sitoplazmasi eritmalardan glykoza, fruktoza, organik kislotalar va
minеral tuzlarni o‘tkazsa, saxarozani o‘tkazmaydi. Sitoplazma hujayra ichida
harakatlanish qobiliyatiga ega, natijada, ayniqsa yosh hujayralar bеmalol harakatga
qiladilar. Sitoplazma hujayraning ayrim bo‘limlarida qisqarish va yana to‘g‘rilanish
qobiliyatiga ham ega. Sitoplazma murakkab tarkibli kolloid sistеmadir. Suv dispеrs


muhit vazifasini bajaradi va unda uglеvodlar, minеral moddalar, aminokislotalar
hamda fеrmеntlar erigan holda bo‘ladi. Sitoplazmaning qovushqoqligi suv
qovushqoqligiga nisbatan 800 marta katta. Yadro – sitoplazmada joylashgan hujayra
organoidi. Yadro organizmning irsiy xususiyatlarini o‘zida saqlaydi. Yadroning tashqi
ko‘rinishi sharsimon yoki ovalsimon bo‘lib, uning diamеtri 2 mkm atrofida bo‘ladi. U
yupqa qobiq bilan o‘ralgan bo‘ladi. Yadro tiniq suyuqlik – nuklеoplazma va kariosoma
(yadrocha) dan iborat.Yadroda bir-biriga yopishgan xromosomalar bo‘ladi. Achitqi
zamburug‘ining oilasi va turiga qarab ularning soni 12 tagacha bo‘ladi. Yadrodagi
DNK yordamida organizmning irsiy xususiyatlari tashiladi. Yadro achitqi zamburug‘i
ko‘payganda ikkiga, spora hosil qilganda esa hosil bo‘lgan sporalar soniga tеng
miqdorda bo‘linadi. Mitoxondriya — ham organizm organoididir. Uning tashqi
ko‘rinishi donga, tayoqchaga yoki ipga o‘xshaydi. Mitoxondriya ikki qavatdan iborat
qobiq bilan o‘ralgan. Ikkinchi qobiqdan mitoxondriya ichiga qarab kristallar o‘sgan
bo‘ladi. Mitoxondriyaning uzunligi 0,4-1,0 mkm, eni esa 0,2-0,5 mkm ga tеng. U,
asosan, 50 % lipid va 50 % oqsildan tuzilgan. Mitoxondriya nafas oluvchi apparat
vazifasini bajaradi. Unda oksidlovchi fеrmеntlar to‘plangan bo‘ladi. Achitqi
zamburug’larining shakli Ribosoma – oqsil sintеz qiluvchi organoid. Oqsil sintеzi
mitoxondriyadan kеladigan aktivlangan aminokislotalar hisobida ro‘y bеradi. Bu
jarayonning amalga oshishida ribosomada joylashgan ribonuklеin kislota (PHK)
muhim rol o‘ynaydi. Achitqi zamburug‘larining ko‘payishi. Achitqi zamburug‘lari
vеgеtativ — kurtaklanish, bo‘linish va sporalar hosil qilish yo‘llari yordamida ko‘payadi.
Kurtaklanib ko‘payishda ona hujayrada bir yoki bir nеchta kurtaklar hosil kiladi. Bu
kurtaklar o‘sib ma‘lum o‘lchamga yеtgandan so‘ng ona hujayradan ajraladilar.
Ajralgan yangi hujayra qiz hujayra dеyiladi. Kurtaklanishda yadro ikkiga bo‘linadi.
Yangi hosil bo‘lgan yadroning bittasi hujayraning sitoplazmasi va boshqa organoidlari
bilan yosh hujayraga o‘tadi. Ayrim achitqi zamburug‘larida qiz hujayra ona hujayradan
ajralmay yolg‘ondakam micеlliya hosil qiladi. Qulay sharoitlarda kurtaklanish 2 soat
davom etishi mumkin. Achitqi zamburug‘larining ayrimlari (Schizosaccharomyces)
bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Bunda hujayra ikki qiz hujayraga bo‘linadi. Bo‘linish
yadroning tеng ikkiga bo‘linishi bilan boshlanadi. Shundan so‘ng hujayra o‘rtasidan
ikki chеtiga qarab hujayra dеvori va sitoplazmatik mеmbranasi o‘sa boshlaydi.
Achitqi zamburug‘lari jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Bu jarayon ikki hujayraning birlashishi
yoki konygaciyasi bilan boradi. Oldin ikkala hujayra o‘simta hosil qiladi. Bu o‘simtalar
birlashib konygacion kanalni hosil qiladi. Shu kanal orqali hujayralar organoidlari
birlashadi. Hujayralar yadrolari ham yaqinlashadi va shundan so‘ng birlashadi.
Urug‘langan yadro ikki yoki uch marta bo‘linadi.Natijada to‘rtta yoki sakkizta
askospora hosil bo‘ladi. Bunda hujayra sumkaga aylanadi. Askosporalar noqulay
sharoitga – yuqori harorat va quruqlikka chidamli bo‘ladi. Askospora nojinsiy yo‘l
bilan hosil bo‘ladi. Bunda hujayra yadrosi 2-3 marta bo‘linadi. Yadroning bu bo‘lingan
qismlari hujayra dеvori bilan qoplanadi va askosporaga aylanadi. Bu askosporalar
jinsli hujayralar hisoblanadi. Ular jinsiy jarayonda juft-juft bo‘lib birlashadi va zigota
hosil qiladi. Zigota jinssiz yo‘l – kurtaklanish yo‘li bilan ko‘payadi (rеdukcion bo‘linish).
Yuqorida qayd etilgan jinsiy spora hosil qilib ko‘payish Zigosaccharomyces
(zigosaxaromicеs) achitqi zamburug‘larida kuzatiladi.Achitqi zamburug’larining
shakli.1. Zamburug’larning xilma-xilligi borasida hanuzgacha bilimlarimiz


chegaralangan bo’lib, ularning tur soni haqida 2017-yilgi ma’lumotda 2,2 mln dan 3,8
mln gacha yetishi mumkinligi aytiladi. Hozirgacha ularning atigi 120 000 turi
tavsiflangan bo’lib, ularning 8000 dan ortiq turi o’simliklarga, 300 ga yaqin turi esa
odamlarda turli xilda patogen xususiyatlarini namoyon qilishi aniqlangan.
2. Zamburug’larni tasniflashni ilk marotaba Karl Linney (1707-1778) boshlab
👉
bergan. U yaratgan zamburug’lar taksonomiyasini botanik-mikolog olim Kristian
Hendrik Person (1761-1836) davom ettirib, ilk marotaba zamburug’larning ilmiy
asosdagi sistemasini yaratdi, ko’plab urug’ va turlarni fanga kiritdi. Shundan so’ng
mikologiya faniga shved botanik-mikologi Elias Magnus Fris (1794-1878) kirib keldi.
U zamburug’lar sistematikasini takomillashtirdi, zamburug’larga bag’ishlab bir nechta
fundamental asarlar yozdi va natijada “mikologiya otasi” degan faxriy nomga ega
bo’ldi. Hozirda zamburug’lar dunyosining 19 bo’lim, 79 sinfi mavjud.
3. Zamburug’larni alohida mikologiya deb nomlanuvchi fan o’rganadi. Mikologiya
👉
so’zi yunoncha “mykes” – zamburug’ va “logos” – fan so’zlaridan hosil qilingan.
Ushbu terminni ilk marotaba lotin tilidagi ko’rinishini (mycologicæ) 1796-yilda Kristian
Hendrik Person o’z kitoblarida qo’llagan. Uning hozirgi ko’rinishini esa 1824-yilda
ingliz mikologi Robert Kay Grevill qo’llagan.
4. Zamburug’lar eukariot organizmlar bo’lib, ular hayvon ham, o’simlik ham emas.
👉
Hayvonlarga hujayrasida xloroplastlarining bo’lmasligi, geterotrof oziqlanishi va
organik moddalardan energiya manbai sifatida foydalanishi bilan o’xshasa,
o’simliklarga hujayra devori va vakuolalarining bo’lishi bilan o’xshaydi. Qirqquloq va
yo’sinlarga o’xshab spora hosil qiladi. Yo’sinlar va suv o’tlari kabi hujayra yadrosidagi
xromosomalari gaplod to’plamga ega.
5. Zamburug’lar ichida 71 turining biolyuminessensiya xususiyati
👉
mavjudligi aniqlangan, ya’ni ular o’zidan tunda turli rangda yog’du chiqara oladi.
Ularga Mycena chlorophos, Mycena singeri, Omphalotus nidiformis kabilar misol
bo’ladi.
Biolyuminessent xususiyatiga ega Mycena chlorophos
6. Zamburug’lar juda ham chidamli organizmlar bo’lib, ular turli xil ekologik
👉
muhitda yashay olishlari bilan boshqa dunyo vakillaridan ajralib turadi. Ularni
qurg’oqchil sahrolardan tortib to, yuqori sho’rlangan hududlarda, radioaktiv nurlanish


mavjud bo’lgan joylarda va hatto okeanlarning tubida uchratish mumkin. Masalan,
amfibiyalar populyatsiyasini keskin kamayib ketishiga sabab bo’luvchi parazit
zamburug’ – Batrachochytrium dendrobatidis hayotining ma’lum davrini to xo’jayin
organizm paydo bo’lmaguncha suvda harakatchan zoospora ko’rinishida o’tkazadi.
7. Zamburug’lar asosan gifa ko’rinishida o’sadi, lekin makroskopik vakillari
👉
mitselliy ko’rinishida o’sib, ularni oddiy qurollanmagan ko’z bilan ham bemalol ko’rish
mumkin bo’ladi. Lekin ular shunday vakillari ham borki, ular favqulodda holatda yirk
hajmda o’sadilar. Masalan, Armillaria solidipes zamburug’ining bitta koloniyasi
doimiy o’sishi natijasida 900 ga maydonni ishg’ol qilgani, uning yoshi esa 9 ming yilga
teng ekanligi aniqlangan.
8. O’simlik va hayvonlarning tosh qazilma topilmalaridan farqli ravishda
👉
zamburug’larning qazilma topilmalari nisbatan kam uchraydi. Ularning eng dastlabki
qazilma holdagi namunalari paleoproterozoy erasiga mansub bo’lib, ularning yoshi
2,4 mlrd yilga teng. Ushbu ko’p hujayrali dastlabki zamburug’lar bentos organizmlar
bo’lib, suv ostida ipsimon ko’rinishda o’sgan. Kuni kecha esa paleontolog-mikolog
olimlar bundan ham antiqa topilmaga duch kelishdi. Ular Kanadaning artktika
qismida Ourasphaira giraldae deb nomlanuvch zamburug’ning toshga aylangan
qoldig’ini topishdi. Topilmaning yoshi mlrd dan oshiq. Bu shundan dalolat beradiki
zamburug’lar quruqlikda o’simliklardan avvalroq o’sgan.
9. Zamburug’lar boshqa olam vakillarining aksariyati bilan simbioz hosil qilishi
👉
bilan ham ajralib turadi. Ularning tabiatda mutualistik yoki antogonistik simbioz
shakli ko’proq uchraydi. Yuksak o’simliklarning deyarli 90 foizi zamburug’lar bilan
mikoriza hosil qilishda ishtirok etadi. Olimlarning ta’kidlashlaricha yuksak o’simliklar
va zamburug’larning mikoriza hosil qilish hodisasi juda qadimiy jarayon bo’lib, ayni
vaqtda fanda 400 mln yil avvalgi ana shunday simbioz ko’rinishining dalillari mavjud.
10. Zamburug’lar ichida zaharli vakillari mavjud bo’lib, ular ishlab chiqargan zahar
👉
mikotoksin deb ataladi. Ular orasida anchadan beri ma’lum bo’lgan, o’ta zaharli
amatoksin ishlab chiqaruvchi Amanita zamburug’lari mavjud bo’lib, ular odatda
boshoqli ekinlarni zararlantiradi, shunday o’simliklar mahsulotlarni iste’mol qilgan
odamlar orasida ergotizm deb nomlangan o’ta xavfli kasallik yuzaga keladi. Qadimda
ergotizm epidemiya darajasigacha ko’tarilib, butun katta shaharlar aholisini qirib
tashlashgacha borgani ma’lum.


O'sib
borayotganCineKitoblarMusiqaPsixologiyaAdabiyotTabiatMa'naviyTabiatmaydonhay
otingizni rivojlantiringMadaniyatlarHayvonlarCosmosboshqalar
Zamburug'larning xususiyatlari, turlari va ko'payishi
cheksiz tabiat
Zamburug'lar bir ajdoddan kelib chiqmasligi bilan ajralib turadi, shuning uchun
mutaxassislar ularni konvergent evolyutsiya mahsulidir deb hisoblashadi. Bular
eukaryotik tirik mavjudotlar, xlorofillsiz, jinsiy yoki jinssiz sporalar bilan ko'payadilar.
Hozirgacha 98.000 XNUMX ga yaqin qo'ziqorin turlari ma'lum. Bu erda siz
zamburug'larning xususiyatlarini, ularning turlarini va ko'payish usullarini bilib olasiz.
Indeks
1 qo'ziqorinlar2 Xususiyatlar3 Qo'ziqorinlarning kelib chiqishi4 Taksonomik
tasnifi4.1 Chytridiomycota yoki Chytridiomycetes guruhi4.2 Glomeromycota yoki
Glomeromycetes guruhi4.3 Zygomycota yoki Zygomycetes guruhi4.4 Ascomycota
yoki Ascomycetes guruhi4.5 Basidiomycota yoki Basidomycetes
guruhi5 Zamburug'larning ko'payishi5.1 Jinsiy ko'payish5.2 Jinssiz ko'payish
qo'ziqorinlar
Qo'ziqorinlar - xamirturushlar, mog'orlar va qo'ziqorinlarni o'z ichiga olgan
Zamburug'lar shohligining bir qismi bo'lgan tirik eukaryotik namunalar. Oldingi
tasnifda ular o'simliklar olamiga joylashtirilgan, ammo keyingi tadqiqotlar va ularni
ajratib turadigan o'ziga xos xususiyatlarining tavsiflarida ular boshqa va o'ziga xos
shohlikka, zamburug'lar shohligiga joylashtirilib, ularni sabzavotlardan ajratib turdi.
Zamburug'larda xlorofill mavjud emas, shuning uchun ularning jigarrang oq rangga
ega bo'lishi, ular yadroli hujayralarga ega, ular bir hujayrali va ko'p hujayrali bo'lishi
mumkin. Ular koʻp hujayrali yoki koʻp hujayrali boʻlganda tabiatda oʻzining vegetativ
shaklida boʻlib, gifalar hosil qiladi.Bu gifalar oʻsib chiqqach, ular oʻzaro bogʻlangan
shoxchalar hosil qiladi, ularni miseliyalar deyiladi.


Ular sporalar yordamida ko'payadi, ular xitindan tashkil topgan hujayra devoridan
hosil bo'ladi, shuningdek, ba'zi zamburug'larda tsellyuloza mavjud. Ular konidiospora
va jinsiy spora yoki zigospora va askospora deb ataladigan jinssiz sporalarga
bo'linadi. Sporalarning bu belgilari va zamburug'larning biologik sikli zamburug'larning
taksonomik tasnifi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega, garchi ko'pgina turlar hali ham
aniq sinfga ega emas.
Xususiyatlar
Ular o'simliklar shohligining bir qismi sifatida tasniflanishidan oldin, o'ziga xos
xususiyatlariga ko'ra, mikologiya bo'yicha ixtisoslashgan botaniklar ularni ma'lum bir
qirollik - Zamburug'lar qirolligi doirasida birlashtirgan. Zamburug'larni o'simliklardan
ajratib turadigan xususiyatlar, chunki ular geterotrof organizmlar (ular o'z oziq-
ovqatlarini ishlab chiqaradilar), hujayra devorlari xitin deb ataladigan biopolimerdan
iborat va ularda tsellyuloza yo'q. Hozirgi vaqtda zamburug'larning 144.000 XNUMX
dan ortiq turlari, jumladan xamirturushlar, mog'orlar va qo'ziqorinlar tasvirlangan.
Zamburug'lar bir hujayrali yoki ko'p hujayrali bo'lishi mumkin, ikkinchisi vegetativ
fazada mitseliya hosil qiladi, ular gifalardan iborat. Gifalar bir nechta hujayradan
iborat bo'lib, uzun shaklga ega; gifani tashkil etuvchi hujayralar har birida butun
gifaning to'g'ri ishlashi uchun muhim hujayrali komponentlar mavjud.
Qo'ziqorinlarni er sayyorasidagi turli xil yashash joylarida, turli shakl va taqdimotlarda
topish mumkin. Bundan tashqari, taniqli qo'ziqorin shaklidagi qo'ziqorinlar, uzun oq
tanasi bo'lgan dog'li qalpoqli, faqat qo'ziqorin paydo bo'ladigan shakllardir, chunki
hatto mikroskopik qo'ziqorinlar ham mavjud. Mikologlarning hisob-kitoblariga ko'ra,
hozirgacha sayyoramizdagi qo'ziqorinlarning 5 foizi aniqlangan, bu taxminan 1,5
million noma'lum qo'ziqorin turlarini bildiradi.
Ularning ko'payishi jinsiy va jinssiz bo'lishi mumkin, bular iqlim sharoitiga qarab
atrofdagi muhitni yoyish va mustamlaka qilish uchun sporullashadi, ular noqulay
sharoitlarda harakatsiz qoladilar. Qo'ziqorinlar va makromitsetlar kabi haqiqiy
zamburug'lar mevali tanani hosil qiladi, ularni ko'pchiligimiz bilamiz va unga
zamburug'lar nomini beramiz, ular qutulish mumkin yoki zaharli bo'lishi mumkin.
Qo'ziqorinlarning makroskopik xususiyatlariga ega bo'lmasa-da, xamirturushlar va
mog'orlar ham qo'ziqorin hisoblanadi.
Qo'ziqorinlarning kelib chiqishi
Bir milliard yildan ko'proq vaqt davomida zamburug'lar boshqa qirolliklardan farq
qiladi, lekin harakat mexanizmlari va ba'zi tana tuzilmalari yo'qligi bilan o'simliklarga
o'xshaydi, lekin xlorofillni o'z ichiga olmaydi. Ular, shuningdek, biokimyoviy tuzilishida


protistlarga o'xshaydi. Zamburug'lar haqiqiy yadro yoki eukariotlarga ega bo'lgan
organizmlardir, shuning uchun ular Monera qirolligining prokaryotik organizmlariga
nisbatan zamonaviyroq rivojlangan filialni tashkil qiladi.
Taksonomik tasnifi
Zamburug'lar shohligi tasniflangan qo'ziqorinlarning 98.000 XNUMX dan ortiq
turlarini birlashtiradi. Basidiomycota va Ascomycota phyla bu qirollikda eng ko'p
o'rganilgan va "haqiqiy zamburug'lar" deb ataladigan zamburug'lardir. Bu ko'pgina
turlar uchun faqat dalada ularning jinsiy bosqichini o'rganish mumkinligini hisobga
olsak, va shuning uchun tasvirlangan qo'ziqorinlarning ko'pchiligi ularning reproduktiv
shakllarini o'rganish orqali erishilgan: aseksual yoki anamorfik va jinsiy yoki
teleomorfik.Hozirgacha zamburugʻlar shohligining beshta vakillik filasi tasvirlangan,
buning sababi shundaki, zamburugʻlar shohligining taksonomik tasnifi hali ham bir
qator turlarning tasniflanmaganligi sababli oʻrganilmoqda. Filogenetik tadqiqotlarga
ko'ra, qo'ziqorinlar beshta katta guruhga bo'lingan:. Xitridiyomitsetlar.
Qo'ziqorinlarning bu guruhiga Zoosporlar yoki flagellat gametalari deb ataladigan
reproduktiv hujayralarga ega bo'lgan Zamburug'lar shohligining barcha mikroskopik
organizmlari kiradi.Glomeromitsetlar. Bu qo'ziqorinlar o'simliklar bilan bog'liq bo'lgan,
shuningdek, glomerosporalarga ega bo'lgan mikorizalarni hosil qilish bilan
tavsiflanadi.Zigomitsetalar .Qo'ziqorinlarning ushbu guruhida odatda mog'or deb
nomlanadi, bu guruhning 1.000 ga yaqin turlari o'rganilgan. Bu zamburug'lar
guruhining sporalari zigosporalar deb ataladi askomitsetlar.Asci ichidagi
qo'ziqorinlarning bu guruhi reproduktiv tuzilmalar bo'lib, askosporalarni o'z ichiga
oladi.bazidomitsetlar.Bu qo'ziqorinlarda basidiosporlar va qo'ziqorin shaklida mevali
tana mavjud.
TEGISHLI YOZUV
Venoz qo'ziqorin turlari
Chytridiomycota yoki Chytridiomycetes guruhi
Chytridiomycota yoki Chytridiomycetes guruhiga kiruvchi zamburug'lar oddiyroq
morfologik tuzilishga ega bo'lgan zamburug'lar bo'lib, ular suv havzalari, daryolar,
lagunalar va o'zlari harakatlanadigan dengiz yashash joylarida yashaydi. Uning
reproduktiv tuzilishi yoki sporalari zoospora deb ataladi va bitta flagellumga ega.
Ushbu guruhning qo'ziqorinlari atrof-muhit sharoitlari noqulay bo'lsa, uzoq vaqt
davomida faol bo'lmasligi mumkin.


Chytridiomycota guruhining zamburug'lari suvda uchraydigan boshqa plankton
organizmlarning parazitlari bo'lib, ularni suv bosgan tuproqlar yaqinida joylashgan
Curcumitaceae va Solanaceae botanika oilalari ekinlarida topish mumkin, garchi
ularni o'simliklar tanasida uchratish odatiy holdir. toza va sho'r suv
Ba'zi mikologlarning fikriga ko'ra, qo'ziqorinlarning bu guruhi suvli yashash joylarining
oziq-ovqat tarmoqlarining muhim qismidir. Zoospora shaklida ular oziq moddalar
bilan ta'minlaydi, chunki ular zooplankton uchun oziq-ovqat hisoblanadi. Xuddi
shunday, ular organik moddalarni parchalash, hayvonlar va ba'zi o'simliklarni parazit
qilish orqali o'zlarining tabiiy yirtqichlarini nazorat qilishadi.
Glomeromycota yoki Glomeromycetes guruhi
Qo'ziqorinlarning bu guruhi o'simliklar bilan simbioz hosil qilish xususiyatiga ega va
ularda eng qadimgi va eng ko'p qazilma turlari qayd etilgan. Ular mikorizal
zamburug'lar deb ataladi, chunki ular o'simliklarning ildizpoyalari yaqinida mitseliy
hosil qiladi. Mikorizalar tuproq elementlari bilan reaksiyaga kirishadigan fermentlarni
tuproqqa chiqaradi va ularni ozuqa moddalari sifatida o'simliklarning so'rilishi uchun
bioavailable qiladi.
Mikorizal zamburug'lar va o'simliklar o'rtasidagi simbiotik bog'lanish o'simliklarning
80% orasida amalga oshiriladi. Ushbu zamburug'lar guruhining taksonomik o'ziga xos
xususiyati jinsiy ko'payish uchun plurinukleat sporlar hosil bo'lishidir. Mikorizal
zamburug'lar quyidagilarga bo'linadi: arbuskulyar mikoriza va vesikulyar mikoriza, bu
mitseliyning makroskopik shakllari. Arbulyar mikorizalar arbuskullar deb ataladigan
shoxchalar, pufakchali mikorizalar esa zahira moddalari bilan tugunlar hosil qiladi.
Zygomycota yoki Zygomycetes guruhi
Mashhur mog'orlar zamburug'larning ushbu guruhida joylashgan bo'lib, 1.000 ga
yaqin turlari tavsiflangan, ularning sporalari zigosporlar deb ataladi. Ushbu
zamburug'lar guruhida ular odatda quruqlikdagi yashash joylarida, moddalarni
parchalashda, parazit sifatida rivojlanadi va simbiotik munosabatlarni hosil qiladi.
Zygomycota zamburug'lariga misol non qo'ziqorinidir.
Ular jinsiy va jinsiy yo'l bilan ko'payadilar, lekin ko'payishning eng keng tarqalgan usuli


aseksual bo'lib, gaploid gifalar uchrashguncha bir-biriga yaqinlashganda sodir bo'ladi,
shunda sitoplazmalarning birlashishi va shuning uchun yadrolarning birlashishi sodir
bo'ladi, bu sintezda zigospora, bu guruhning reproduktiv tuzilishi.
Zigosporalar noqulay sharoitlarga juda chidamli bo'lib, atrof-muhit sharoitlari ular
uchun qulay bo'lmaguncha, zigosporalar unib chiqmaguncha va sporangium yoki
vegetativ gifa hosil bo'lmaguncha harakatsiz qoladi. Ushbu turdagi zamburug'lar tofu
va tempeh kabi oziq-ovqatlarni ishlab chiqarish, anestetiklar, go'shtni yumshatuvchi
vositalar, oziq-ovqat bo'yoqlari va sanoat spirtlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Ascomycota yoki Ascomycetes guruhi
Qo'ziqorinlar qirolligidan tasvirlangan qo'ziqorinlarning aksariyati ushbu filum yoki
Ascomycota guruhining bir qismidir, bu guruhda hayvonlar va o'simliklar uchun juda
ko'p patogen turlar mavjud. Ascomycota zamburug'larining misoli xamirturushdir.
Ushbu guruhni tashkil etuvchi zamburug'lar mitseliyasining morfologiyasi filamentli
zamburug'larning birlashishiga imkon beradi, bu gifalarda yuzaga keladigan
bo'linmalar bo'lgan septalar orqali sodir bo'ladi. Ularning reproduktiv sporalari
yassilangan (askosporalar) va asci deb ataladigan qoplarda to'plangan.Ushbu
guruhning qo'ziqorinlari oziq-ovqat, tibbiyot va qishloq xo'jaligi sanoati uchun
ishlatiladi. Misol uchun, non tayyorlash uchun ishlatiladigan xamirturush
qo'ziqorinlarning ushbu guruhiga kiradi, uning ilmiy nomi Saccharomyces
cerevisiae, non tayyorlash uchun unning fermentatsiya jarayonini tezlashtirish uchun
ishlatiladi.Boshqa tomondan, boshqa xamirturushlar yuqumli kasalliklar va tibbiy
xususiyatdagi patologiyalarni, masalan, jinsdagi qo'ziqorinlarni keltirib
chiqaradi. Candida spp. Filamentli zamburug'lar jinsning turlari sifatida Fusarium spp.,
qishloq xoʻjaligi ekinlarida yetishtiradigan yoʻqotishlar tufayli qishloq xoʻjaligi
ahamiyatiga ega. Jinsning ba'zi turlari Fusarium spp., don yetishtirishda
mikotoksinlar hosil qiladi va yo'qotishlarga olib keladi, chunki bu zamburug'lar
odamlar va hayvonlarning sog'lig'iga zarar etkazadi. Ushbu zamburug'lar tomonidan
ishlab chiqarilgan toksinlar fumonisinlar, trikotesenlar va
zearalenondir.Basidiomycota yoki Basidomycetes guruhi. Bu qo'ziqorinlarning
ikkinchi eng ko'p o'rganilgan guruhi bo'lib, hozirgi kunga qadar 32.000 XNUMX tur
tavsiflangan. Ushbu zamburug'lar guruhi turli xil morfologiyaga ega bo'lib, ularni
qo'ziqorinlarning turli guruhlariga joylashtirishga olib keladi, ular genotip
tadqiqotlarini o'tkazgandan so'ng Basidiomycota guruhiga ko'chiriladi.
Zamburug'larning bu guruhida to'plamli zamburug'lar joylashgan bo'lib, ular
ekzosporalar bo'lib, bazidium deb ataladigan meva tanasida hosil bo'ladi.
Bu qo'ziqorinlar hasharotlar bilan simbiotik assotsiatsiyalar hosil qiladi, bu


munosabat ularga xos birikmalar moddalarini mezbon bo'lishga yoki parchalashga
imkon beradi. Bazidomitsetlarni o'rmonlarda parchalanadigan yiqilgan daraxtlarning
tanasida ko'rish mumkin, ayniqsa ular lignotsellyulozaga boy daraxt tanasi bo'lsa.
Bunday hollarda, bu zamburug'lar o'zlarining mitseliylari orqali gidrolitik fermentlarni
chiqaradilar, ular magistralning yog'ochini buzadigan polimerlar uchun
katalizatorlardir.Bazidomitsetlar guruhining boshqa ba'zi qo'ziqorinlari zaharli bo'lgani
kabi, ular qo'ziqorin kabi mikroelementlar tufayli gastronomik muqobil sifatida juda
yaxshi qo'llaniladi. Xuddi shunday, boshqa bazidomitset qo'ziqorinlari ham
sayyoramizning turli qismlarida kasalliklarni davolash uchun
ishlatiladi.Zamburug'larning ko'payishi. Zamburug'lar ikki xil ko'payish xususiyatiga
ega: jinsiy va jinssiz. Jinsiy yo'l bilan ko'payish usuli genetik farqlarni keltirib
chiqaradigan eng keng tarqalgan usul bo'lib, bunday ko'payish turiga erishish uchun
siz mos keladigan shaxsni topishingiz kerak. Jinssiz ko'payadigan zamburug'lar atrof
-muhitni kolonizatsiya qilishga imkon beradi. Ko'payishning ikkala turi ham
organizmlar uchun afzallik va kamchiliklarga ega.Jinsiy ko'payishKo'payishning bu
turi bir xil gomotallik organizmning gifalari yoki bir xil turga yaqin bo'lgan geterotalik
individ o'rtasidagi yaqinlikka bog'liq yoki gifalar tan olinishi uchun genetik jihatdan
yaqin. Qo'ziqorinlarning kesishishi muvofiqlik bilan bog'liq bo'lib, bu mos keladigan
gifa yaqinligiga yordam beradigan genetik va kimyoviy omillarga juda bog'liq.Jinsiy
yo'l bilan ko'payadigan va gomotalik zamburug'lar bo'lgan zamburug'lar bir xil tallus
yoki miselyumdan, erkak yoki ayol tuzilmalaridan hosil bo'lishi mumkin. Boshqa
tomondan, geterotalik organizmlar erkak yoki ayol tuzilmalarini yoki bir xil tallusda
ikkala tuzilmani ham shakllantirishi mumkin. Ikkala tuzilmani bir xil tallusda hosil
qilish uchun u boshqa mos keladigan shaxsga ega bo'lishi kerak.
Jinssiz ko'payish
Zamburug'lar jinssiz yoki vegetativ yo'l bilan ko'payadi, bu ko'payish usuli ko'p sonli
qo'ziqorin turlarida, ularning hayot aylanishining ma'lum bir davrida sodir bo'ladi.
Ushbu turdagi ko'payish zamburug'li mitseliyning o'sishiga olib keladi, bu esa tirik
qolish uchun ko'rsatilgan genlarga ega bo'lgan ma'lum bir substratning
kolonizatsiyasiga olib keladi.Zamburug’li kasalliklar (mikozlar) — bu organizmning
patologik holati bo’lib, inson va hayvon terisi va shilliq qavatlarida parazitlik qiluvchi
mikroorganizmlarning (zamburug’larning) hayotiy faoliyati ta’sirida yuzaga
keladi.Infektsiyalanish inson yoki hayvon tanasining nuqsonli qismi bilan yaqin
aloqada bo’lish, shuningdek, bemorning ifloslangan buyumlari bilan aloqada bo’lish
orqali sodir bo’ladi.Zamburug‘larning 100 000 dan ortiq turlari ma’lum bo‘lib, ulardan
500 taga yaqini odam va hayvonlar uchun patogen hisoblanadi, ya’ni kasallik paydo
qiladi. Zamburug‘li kasalliklar bemordan yoki kasal hayvondan odamga asosan,
bemor bilan bevosita muloqotda bo‘lganda yoki uning zararlangan buyumlaridan
foydalanganda o‘tadi.Ular tashqi muhitning turli omillariga chidamli, masalan, ochiq
suv havzalari, ko‘rpalar, kiyim-bosh, gilam hamda sochlarga tushganda bir necha
yilgacha kasallik tarqatish xususiyatini saqlab qoladi.Ekologiya buzilishi, turli xil dori
vositalari, antibiotiklar pala-partish, ko’p miqdorda yoki uzoq muddat qabul qilinishi
yoki og‘ir kechuvchi kasalliklar o‘sma, qandli diabet mavjudligi ko‘pincha zamburug‘li
kasalliklar kelib chiqishini tezlashtiradi.Bunday omillar ta’sirida organizmning


immunitet tizimi faoliyati susayadi va zamburug‘larning ko‘payishi uchun qulay
sharoitlar yaratiladi.Bundan tashqari, go’zallik salonlari, sartaroshxonalar, basseynlar,
hammomlar, manikyur salonlariga tashrif buyurish paytida zamburug’li kasalliklar
bilan kasallanish xavfi mavjud.Odatda, barcha zamburug’li kasalliklar terining yengil
va sezilmaydigan qipiqlanishidan boshlanadi. Zamburug’li kasalliklarni oldini olish
uchun oddiy profilaktika choralariga rioya qilish kerak. Shaxsiy gigiena qoidalariga
amal qilish: kishi o’z tarog’i, oyoq kiyimlaridan foydalanishi kerak. Mushuk, it, sigir, ot
kabi hayvonlar bilan yaqin kontakda bo’lgandan keyin qo’llarni yaxshilab yuvish
tavsiya etiladi.Keling endi zamburug’li kasalliklarni uy sharoitida davolashning eng
samarali usullari nimalardan iborat? shularga quloq solaylik.
Sarimsoq – teridagi zamburug’ mikrobini yo’q qilishda samaralidir.
Kuniga 2 yoki 3 tish sarimsoqni maydalab salatlarga yoki taomlarga qo’shib iste’mol
qilish tavsiya qilinadi. Hatto, sarimsoqni qirg’ichdan chiqarib qatiqqa aralashtirib
iste’mol qilishingiz ham mumkin.
Sarimsoqni bevosita teriga surkash tavsiya qilinmaydi. Buning o'rniga maydalangan
sarimsoq zaytun yoki kokos moyi bilan aralashtiriladi. Aralashmaga paxta botiriladi
va zararlangan joyga nozik bir qatlam bilan surkaladi. 2 soat kutiladi, keyin yuviladi.
Ushbu muolaja usuli kuniga 2 marta takrorlanadi.
Zerdechal yoki kurkuma
Zerdechal tarkibidagi kurkumin komponenti zamburug’ infektsiyasini yo’q qilish
xususiyatiga ega.Ayniqsa, qo'l va oyoqlardagi zamburug’ infektsiyasini davolashda
ishlatiladigan zerdechal kukuni suv bilan aralashtiriladi. Ushbu aralashmani
zamburug’ infektsiyasi paydo bo’lgan joylarga krem kabi surtiladi. Taxminan 10
daqiqa o’tgach yuviladi. Bu muolaja usuli kuniga takrorlanadi. Bundan tashqari,
zerdechal kukuni kokos moyi bilan aralashtirilib zamburug’ infektsiyasi paydo bo’lgan
joylarga surtiladi.
Sabzavotlar
Agar sizda zamburug’li infektsiya kasalligi bo'lsa, sabzi, turp, lavlagi, kartoshka va
shirin kartoshka kabi yuqori kraxmalli sabzavotlardan uzoq turing!
Ushbu sabzavotlar o'rniga kraxmal miqdori pastroq bo'lgan brokkoli, gulkaram va
qushqo'nmas kabi organik sabzavotlardan foydalanish tavsiya qilinadi. Agar tarkibida
shakar miqdori ko’p bo’lgan mahsulotlar iste'mol qilinsa, zamburug’li infektsiya
tarqalishi tezlashadi.
Olma sirkasi
Olma sirkasi zamburug’li infektsiyadan kelib chiqadigan qichishqoqni davolashga
yordam beradi.Bir tutam paxta olma sirkasiga botiriladi va infektsiya tarqalgan joyga
surkaladi. Bu muolaja usuli kuniga 3 marta takrorlanadi.
Fermentlangan sut mahsulotlari


Sut kislotasi bakteriyalari bilan fermentlangan sut mahsulotlari probiyotiklarning juda
yaxshi manbai hisoblanadi. Ayron, yogurt, pishloq, kefir kabi sut mahsulotlari foydali
mikroblar sonini ko'paytiradi va organizmni zamburug’ kasalliklariga qarshi
himoyalaydi.
Neem daraxti barglari
Neem daraxti barglari ekstrakti teri kasalliklarini keltirib chiqaradigan mikroblar va teri
zamburug’larini yo'q qilishda samaralidir.Neem barglari bir necha daqiqa qaynatiladi.
Sovugach, u zararlangan joyga qo'llaniladi.
Zig'ir va chia urug'lari
Zig'ir va chia urug'lari probiyotiklarning o'sishini qo'llab-quvvatlaydi, organizmni
zamburug’ kasalliklariga qarshi chidamli qiladi. Zig'ir va chia urug'larini salat yoki
yogurtga qo'shib iste'mol qilish tavsiya qilinadi.
Kokos yog’i
Kokos yog'i faqat engil va o'rta darajadagi zamburug’ lezyonlari uchun samarali
vosita bo'lishi mumkin.Kokos yog’i kuniga 3 marta zamburug’ infektsiyasi tarqalgan
joyga surtiladi. Ushbu muolaja zamburug’ infektsiyasi yo’qolguniga qadar davom
ettiriladi. Kokos moyini namlovchi sifatida qo'llash kelajakda zamburug
infektsiyalarining oldini samarali usuli bo'lishi mumkin.
Jambil yog’i
Jambil yog’i zamburug’ infektsiyasining ko’payishini oldini oladi. Suyultirilgan jambil
yog'ini infektsiya yuqtirgan joyga surish mumkin. Ushbu muolaja usuli kuniga 3 marta
qo'llaniladi
Choy daraxti yog’i
Choy daraxti yog'i – zamburug’ni davolashda samarali usullardan biridir va bugungi
kunda keng qo'llaniladigan efir moyi. Kokos yog'i bilan 2% suyultirilgan choy daraxti
yog'ini aralashtiring. Ta'sirlangan hududga kuniga 3 marta qo'llang.Gorchitsa:Bir
qoshiq gorchitsa yog'i zararlangan joyga suriladi va taxminan yarim soat o’tgach,
suviladi. Ushbu jarayonda samarali natijaga erishish uchun bir yoki ikki hafta davom
etish juda muhimdir. Bundan tashqari, gorchitsa kukunini bir oz suv bilan
aralashtiring va zamburug’ infektsiyasi maydoniga massaj qilish orqali qo'llang.
Qurigunicha kuting va ko'p miqdorda suv bilan yuvib tashlang.Papayya
o’simligi:Pishgan papayya o'simligining bir bo'lagi kesiladi va zamburug’ infektsiyasi
atrofiga qo'llaniladi. Bu usul biroz bo’lsa ham qichishqoqni tindiradi va ijobiy ta'sir
ko'rsatadi.


Xulosa:


Gryganskiy AP, Muszewska A (2014) Genomning butun ketma-ketligi va Zigomikota.
Qo'ziqorin Genom Biol 4: e116. doi: 10.4172 / 2165-8056.1000e116
Vikipediya hissasi. (2018 yil, 3-avgust). Zigomikota. Vikipediyada, Bepul
Entsiklopediya. 14-oktabr, 2018-yil 04:27 da qabul qilindi. En.wikipedia.org saytidan
olindi
Kavanagh, K. (2017). Qo'ziqorinlar: Biologiya va qo'llanmalar.Uchinchi nashr. Vili
Blekvell. Pp 408.
Qirollik botanika bog'lari (2018).
Foydalanilgan adabiyotlar:
Jeyms, Timoti Y. va Kerri O'Donnel. 2007. Zigomikota. Mikroskopik "Pim" yoki
"Shakar" qoliplari. Versiya 2007 yil 13-iyul (qurilish bosqichida). Tolweb.org saytidan
olingan
Muszewska, A. Pałowska, J. va Krzściak, P. (2014). Zigomikota infektsiyalari
biologiyasi, sistematikasi va klinik ko'rinishlari. Evropa Klinik Mikrobiologiya va
Yuqumli kasalliklar jurnali, 33 (8): 1273–1287.

Download 0.68 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling