Bajardi: J. Abduqayumov qabul qildi: M. Akbarova mavzu: nafas olishni ekologik va ontogenetik aspektlari

NAFAS OLISH EKOLOGIYASI
Nafas olish tezligi o’simliklarning turi, yoshi va yashash sharoitidagi omillarta‘siriga bogliқ. Xattobutezlikbiru"simlik-ning har xil қismlarida turlicha sodir bo’ladi. O’simlik қancha yosh va modda almashinuv jarayoni k,ancha faol bulsa, nafas olish ham shuncha kuchli bo’ladi. o’simlikning k,arish jarayonida nafas olish tezligi x.am pasaya boradi. Pishib yetilgan, kuruқ ururlarda nafas olish tezligi juda past, unayotgan ururlarda esa juda faol bo’ladi. Masalan, tarkibi-da 1012 foiz suvi bo’lgan bir kilogramm arpa uruғi bir kecha-kunduzda O 3-0 4 mg SO2 ajratadi. To’la burtgan va unayotgan ururlarda esa nafas olish tezlyagi 10 ming martadan Yuqorii bo’ladi. Umuman, o’simliklarning nafas olish tezligi ichki va tashqi omil-lar ta‘siriga borliқ.
KISLORODNING MIQDORI. Nafas olish jarayoni uchun kislorodningmiqdori engmuxo’momillardanbirihisoblanadi. havotarkibida-gi kislorod (21 foiz) o’simliklarning erkin nafas olishigatula yetarli bo’lib, xatto uning miqdori 9 foizgacha kamaysa xdm o’simliklarga zararli ta‘sir kilmaydi. Fakat atmosferada kislorod miqdori 5 foizga tushgandan so’nggina uning yetishmasligi sezila boshlaydi. o’simlik to’k,imalaridagi kislorod miqdori atmosfera tarkibidagi kislorodtsan kamroқbo’lib, uzga-rib turadi.-Masalan, kand lavlagining barg tuқimalarida bu ko’rsatkich miqdori bir kecha-kunduz davomida 7,1 foizdan 17,4 foizgacha 'uzgarad'i. Demak, atmostseradagi kislorod o’simliklar uchun tula yetadi. Ammo ildiz tizimi joylashgan tuproqda tez-tez kislorod yetishmaslik hollari sodir bo’lishi mumkin. Ayniқsa, tuzilmasi buzilgan, chirindi (gumus) moddalari kam, suv bosib, uzoқ, muddatga saқlanib қolgan қatқaloқ hosil bo’lgan yerlarda kislorodning tuproq zarrachalari orasiga kirib turish jarayoni buziladi va ildizlar uchun anaerob sharoit yuzaga keladi. Ildiz tizimi joylashgan tuproq muhitida kislorodning yetishmasligi aerob nafas olish urniga bijgish jarayonini faollashtiradi va natijada zaxira organik moddalar ko’proқ, sarflanadi. Oraliқ moddalar sifatida spirtlar ajralib to’plaib, o’simlik ildizlari chiriy boshlaydi. Bu uzoqroқ davom etsa, o’simliklarning o’sish va rivojlanishi, hosildorligi keskin kamayadi va xdggo o’simlik ulishi ham mumkin. Shuning uchun bunday yerlarga kushimcha ishlov berish, ya‘ni tuproqni yumshatish, қatқaloққa yul қuymaslik, o’ғitlash (organik va mineral)zarur.
KARBONAT ANGIDRIDNING MIQDORI Karbonat angidridning miqdori ham nafas olish jarayonida ma‘lum ahamiyatga ega. To’қimalarda u ko’p miқdorda tugshanganda nafas olish tezligi pasayadi. Karbonat angidridning to’plaishi ko’pincha pishib yetilgan va kattiқ pust bilan krplangan ururlarda sodir bo’ladi. Ko’pchilik yovvoyi o’simliklarning kattiқ pust o’ralgan uruғlari uzoқ yillar davomida o’zining ko’karish qobiliyatini yo’қrtmaydi, chunki ularning pusti ostida to’plagan karbonat angidrid ta‘siridan nafas olish tezligi juda sust bo’lib, organik modda tezda sarflanmaydi. Omborlarda SO, ning miqdori ko’p bo’lganda mevalar uzoq,muddatgacha yaxshi saқlanadi.
XARORAT O’simliklarning nafas olish jarayoni harorat ta‘siriga uzviy borliқ Bu boғliқik ma‘lum haorat darajalarida Vant-Goff қidasiga bo’sunadi, ya‘ni xarorat har safar 100° ga ko’tarilganda nafas olish tezligi ikki byaravar oshadi. Masalan, u 0° dan 20PS gacha oshib borganda reaktsiya tezligi ham 2-3 marta oshib boradi. Lekin 20" S dan yukrri xaroratda reaktsiya tezligi kamroқ oshib boradi. O’simlik turlari va a‘zolarining xarorat chegaralari bo’ladi (minimal, optimal va maksimal). Nafas olishning minimal (pastki) chegarasi ko’pchilik o’simliklar uchun juda past. Masalan, қaraғay va archalar uchun —25°S. Albatta, issiқsevar o’simliklar uchun bu ko’rsatkich ancha Yuqorii, ayrimlari uchun O°S atrofida bo’ladi. Xarorat oshganda nafas olish kuchi ham oshadi va u 40°S yetguncha Vant-Goff kridasiga bo’ysunadi. Ko’pchilik madaniy o’simliklarda x.arorat 40°S dan oshgach, nafas olish ham darxrl Yuqoriiga ko’tariladi, 50°S atrofida keskin pasayib krladi va o’simlik қattiқ zararlanadi.
Shuning uchun x.am nafas olish
uchun dastlab kuchayib, sungra pasayadigan harorat emas, balki bu jarayon doim Yuqorii darajada bo’ladigan harorat optimal (maқbul) deyiladi. Ko’pchilik o’simliklar uchun 30-40°S atrofida bo’ladi. Bu fotosintezning maқbul darajasidan 5-10°S Yuqorii. Maksimal xarorat esa 45-55°S atrofida bo’lib, xar bir o’simlik oқsilining xususiyatlariga bogliқ. Nafas olishning maқbul xarorat darajasi tanadagi modda almashinuv jaraenidagi barcha bioqimeviy reaktsiyalar va fermentlarning faolligi uchun ham ancha қulaydir. SUV RYeJIMI. Nafas olish tezligiga xujayralarning suv bilan ta‘minlanish darajasi ham katta ta‘sir etadi. O’simliklarning barglarida birdaniga suvning kamayishi sababli dastavval nafas olish tezlashadi. Keyinchalik esa suv tankisligi ortib borishi bilan nafas olish tezligi ham pasaya boradi. Buni uruғlarda yaxshi kuzatish mumkin. Yetilmagan uruғlarda suv miqdori ko’p, nafas olish ham nisbatan kuchliroқ bo’ladi. Uruғlar pishib yetilgach, suv miqdori ham eng kam 10-11 foiz bo’ladi. Bunday ururlarda nafas olish ham eng past darajada borib, ular yaxshi saқlanadi. Ekish oldidan ivitilgan ururlar suvni 30-35 foizgacha shimib olgandan sung ularning nafas olish tezligi bir necha ming martadan oshib ketadi va unish jarayoni boshlanadi. Ururlarda kechadigan bu fiziologik jarayonlarni boshқarish yuli bilan donlarni sifatli saқlab, ulardan yukrri darajada foydalanish mumkin. Uruғlar oshikcha suvni shimib olganda ham aeratsiya jarayoni buzilib, bijgish boshlanishi va ururlar nobud bo’lishi mumkin. Bunday hollarda uruғ қorayib қoladi va unuvchanlik qobiliyatini yo’қotadi. YoRUҒLIK Yoruғlik yashil o’simliklarga ta‘sir etganda haroratning ko’tarilishi kuzatiladi va buning natijasida nafas olish ham tezlashadi. Fotosintezgayoruғlikningta‘siri natijasida esa nafas olish jarayoni uchun eng zarur organik modda hosil bo’ladi. Demak, yoruғlik yashil o’simliklarning nafas olishiga to’ғridan-to’ғri emas, balki boshқa fiziologik jarayonlar orқali ta‘sir etadi. Yorurlik ta‘sirini yashil bulmagan o’simliklarda o’rganish natijasida uning ma‘lum miqdori to’ғridan-to’ғri ta‘sir etishi ham mumkinligi kuzatilgan. Nafas olish jarayonining faoliyati yorurlik spektrining ultrabinafsha (380 nm) va ko’k-yashil (400-500 nm) nurlarining yutilishi natijasida kuzatilgan. Masalan, makkajuxorining etiollangan bargiga yoruғlikning kuk spektr nurlari bilan ta‘sir etadi.,