Bajardi: mahmudov saidislom
Download 114.11 Kb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy taxlil va audit
|
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI BO’LIM IQTISODIYOT IQTISODIY TAXLIL VA AUDIT FANIDAN MUSTAQIL ISH BAJARDI:MAHMUDOV SAIDISLOM XO’JALIK SUB’EKTLARIDA TAXLIL ISHLARINI TASHKIL ETISH Jahonda 2008-yildan so‘ng ro‘y bergan global moliyaviy- iqtisodiy inqirozni ilmiy tadqiq qilish asosida uning boshlanishiga sabab boigan voqeliklar birma-bir topilib, ularning shakli hamda mazmuni aniqlanib, salbiy hodisaga ko‘rsatgan ta’sirlar o‘rganilmoqda. Agar moliyaviy iqtisodiy inqirozning keltirib chiqargan sabablariga e’tibor qilsak, ulami shartli lkki makroiqtisodiy hamda mikroiqtisodiy darajadagi yirik guruhga boiish mumkin. Bular to‘g ‘risida ommaviy, ilmiy matbuotlarda ko‘p yozilmoqda. Mikroiqtisodiy darajadagi sabablarga ko‘plab xo‘jalik subyektlari tomonidan biznes-rejalaming ilmiy asosda luzilmaganligi, moliyaviy hisobotlardagi ko‘rsatkichlarining iqtisodiy asossiz oshirib ko‘rsatilishi, aksiyadorlik jamiyatlan tomonidan chiqarilgan aksiyalaming qiymati uning haqiqatdagi aktivlariga muvofiq kelmasligi, mazkur holatlarga auditorlik firmalari jiddiy munosabatlar bildirmagani, hamkorlar salohiyatini yetarlicha o‘rganmay ular bilan iqtisodiy hamkorlikni y o ig a qo‘yish kabilami ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin. Bunday voqeliklami ommaviy tarzda sodir b o ia boshlagani iqtisodiy subyektlardagi xo‘jalik mexanizmida, shu bilan birga uning muhim elementi boigan hisob tizimida ham bir qator jiddiy kamchiliklar mavjudligini ko‘rsatib berdi. Ayniqsa, bu kamchiliklar xo‘ja!ik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish ishlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Agarda xo‘jalik subyektlari har bir iqtisodiy voqelikni ilmiy asosda chuqur tahlil qilib boshqaruv qarorlarini o‘z vaqtida qabul qilganlarida edi, jahon miqyosida inqiroz tufayli o‘z faoliyatini to‘xtatgan, bankrot boigan korxonalar soni bu darajada ko‘p boim as edi. Chunki xo‘jalik subyekti faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish uni har tomonlama bilish, resurslami samarali boshqarish. investitsiyalar jalb qilish, boshqa korxonalar bilan iqtisodiy munosabatlar o‘matish hamda turli maqsadlar uchun muhim ahamiyatga ega. Jahonda ro‘y bergan inqirozga qaramasdan respublikamiz hisob tizimida, xususan xo ‘jalik subyektlari faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish borasida va uni rivojlantirishda ko‘plab ijobiy ishlar amalga oshirildi hamda bu jarayon hozirda ham davom ettirilmoqda. Mazkur ijobiy ishlar, ko‘plab turdagi shu kabi tadbirlar bilan birgalikda respublikamiz iqtisodiga, jumladan, xo'jalik subyektlari faoliyatiga global inqirozning salbiy ta’sirlarini yumshatish va uni talofatlarsiz yengib o‘tishga qaratilgan omillar boiib hisoblandi. Hatto, jahonda inqirozning davom etishiga qaramasdan 2008-2011-yillar bo'yicha respublikamizda yalpi ichki mahsulotning o ‘sishi o ‘rtacha 8 foizdan yuqori boiishiga erishildi. Xalqaro xo‘jalik tizimidagi jiddiy o'zgarishlar, respublikamizda esa iqtisodiy islohotlar koiamining, ham kengayib, ham chuqurlashib borishi, shuningdek, inqirozning milliy iqtisodiyotlarga ko‘rsatayotgan ta’- sirlari xo‘jalik subyektlari faoliyatini yanada obyektiv iqtisodiy tahlil qilish zarurligini talab qilmoqda. Bu esa iqtisodiy tahlil borasidagi ishlami davr ehtiyojlari asosida takomillashtirish vazifasini yuzaga chiqarmoqda. Aynan shu paytning o‘zida raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirishga erishish mazkur masalaning dolzarbligi va uning ahamiyatini yanada oshirmoqda. Respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tezlashtirish mnovatsion yangiliklar va uni zudlik bilan amalda qoilash asosida b o ia di. Natijada mavjud moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona hamda samarali foydalanilib, turli xildagi yangi, arzon va sifatli mahsulotlar ishlab chiqishga erishiladi. Mahsulotlar divertsifikatsiyasi tufayli bozordagi turli xil ehtiyojlami qondirishga harakat qilinadi. Shu asosda maqbul foyda hajmiga erishish, moliyaviy holatni yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirish kabi ijobiy natijalar q o ig a kiritiladi hamda korxonalaming raqobatdoshligi ta’minlanadi. Qayd etib o‘tilgan maqsadga erishish hamda vazifalami muvaffaqiyatli bajarilishida xo‘jalik mexanizmining bo‘g ‘ini boigan iqtisodiy tahlil muhim vosita boiib ishtirok etadi. Iqtisodiy tahlil iqtisodiy axborot hamda maiumotlarini o‘rganib, ulami qayta ishlab korxona faoliyatini ilmiy asosda y o ig a solib turadi. Biroq iqtisodiy munosabatlarda korxona murakkab tuzilish va faoliyatga ega boigan obyekt boiganligi uchun u tahlil vositasida kompleks, tizimli, joriy, tezkor, istiqbolli, mavzuga qaratilgan va shu kabi jihatlar asosida o‘rganiladi. Chunki har bir yondashuvning obyektni alohida hamda birgalikda o‘rganishda o‘zigaxos ijobiy tomonlari mavjud. Tahlil uchun tanlab olingan muayyan yondashuv belgilangan maqsad va vazifalariga ko‘ra obyektning aniq, ishonchli, keng koiam da hamda ilmiy asosda tadqiq etib, zarur xulosalami beradi. Turli yodashuvlar esa o'zaro biror-bir tahlil turi bajargan ishlami aynan qaytarib bera olmaydi yoki bu borada jiddiv kamchiliklarga v o i qo‘yilishi mumkin. Demak, korxonalar faoliyatini toiiq va samarali o‘rganish uchun iqtisodiy tahlilni turlarga ajratish hamda har bir tahlil turini to iiq o'rganish zarur ekan. Bu bilan iqtisodiy tahlilni analitiklik tavsifi yanada oshadi hamda boshqaruv maqsadlari uchun yetarli maiumotlami yetkazib bera oladi. Iqtisodiy tahlilni turlarga ajratish zarurati zamirida boshqaruv funksiyalari va ulaming murakkabligi yotadi. Iqtisodiy tahlilni faqatgina bir belgi bo'yicha turlarga ajratib o‘rganish murakkab tavsif kasb etadi. Chunki boshqaruv funksiyasi turlarining ko‘pligi iqtisodiy tahlilning ham turlicha boiishiga ta’sir etadi. Shu sababli iqtisodiy tahlilning muhim jihatlaridan kelib chiqadigan umumiy belgi asosida tahlilni tasniflash mumkin. Iqtisodiy tahlil maqsad. vazifalar, mazmun, shakl, makon va zamongak o‘ra, fovdalaniladigan manbalar, kim tomonidan o ‘tkazilishidagi uyg‘unlik va у axlitlik bo'yicha turlarga ajratilsa, maqsadga muvofiq boiadi. Shu jihatdan: - moliyaviy tahlil; - boshqaruv tahlili; - tezkor tahlil; - joriy tahlil; - istiqbolli tahlil; - kompleks tahlil; - tizimli tahlil; - funksional qiymatli tahlil; - mavzuga oid tahlil; - stoxastik tahlil; - determinallashgan tahlil; - marjinal tahlil; - solishtirma tahlil; - xo‘jalik faoliyati tahlili; - texnik- iqtisodiy; - ijtimoiy-iqtisodiy; - iqtisodiy-ekologik; - diagnostik tahlil; - ichki tahlil; - tashqi tahlil va boshqalar farqlanadi. Qayd etib o ‘tilgan tahlil turlari korxona faoliyatini o'rganish va boshqarishda o'z ahamiyatiga ega. Iqtisodiyotni erkiniashtirish sharoitida iqtisodiy tahlil bilan korxonadagi barcha mutaxassislar shug‘ullanadi. Ammo hammasi ham korxona to'g'risida batafsil axborotga ega emas. Hamma o'zi bajarayotgan u yoki bu soha bo'yicha axborot bilan ta’minlangan. Shu jihatdan hamma o'z sohasini muntazam tahlil qilib boradi. Lekin shuni e’tirof etish kerakki, xo'jalik faoliyati to'g'risida butun faoliyatni o'zida jamlagan axborotlar buxgalteriyada to'planadi va qayta ishlanadi. Shu tufayli korxonaning kompleks iqtisodiy tahlili bilan buxgalteriya xodimlari, bevosita bosh buxgalter shug‘ullanadi. Chunki unda korxonaning xo'jalik faoliyatini ifodalovchi barcha ko'rsatkichlari mavjud. Ular moliyaviy hisobotlarda o'z aksini topadi. Iqtisodiy tahlil uchun asosiy ma’lumot manbai bo'lib, moliyaviy hisobotda ifoda etilgan ko'rsatkichlar hisoblanadi. Ulaming kompleks tahlili bilan bosh buxgalterlar shug'ullanadi. Alohida sohalar bo'yicha tahlil kimga kerak bo'lsa, o'shalar shug'ullanadi. Xo‘jalik faoliyatini o‘rganishga qaratilgan tahlil vositasida korxonadagi muayyan ish joyi, smena, zveno, brigada yoki sex faoliyatini alohida-alohida o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Har bir elementni alohida o‘rganish obyektga taalluqli bo‘lgan hodisa va jarayonlami aniq bilishga hamda ko‘rsatkichlami korxonaning umumiy faoliyatiga qay tartibda, qanchalik ta’sir qilayotganini ko‘rsatib beradi. Mazkur tahlil turi korxona tarkibidagi faqat bir bo‘lim yoki sohani to iiq va chuqur o‘rganish uchun tashkil etiladi. Xulosalari esa shu bo‘- lim yoki sohaga taalluqli boiadi. Shuningdek, ushbu tahlilda ko‘proq miqdor o‘lchamidagi ko‘rsatkichlar tadqiq etiladi hamda ko‘rsatkichlami yanada yaxshilash evaziga yakuniy faoliyatning samarali natijalari belgilab olinadi. Ichki xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishda asosiy manbalar bo iib o‘rganiladigan boiim yoki soha bo‘yicha tuzilayotgan hisobot ma’lumotlari hamda buxgalteriya hisobotlari, boshlang‘ich hujjatlar, statistik va tezkor hisob ma’lumotlari sanaladi. Xo‘jalik ichki faoliyatini o‘rganishdagi maqsadlardan biri korxonadagi eng ilg‘or tajriba yoki eng qoloq holatlar nimalardan iborat ekanligini bilib olishdir. Korxonalararo tahlil o‘rganilayotgan ko‘rsatkichni ikki va undan ortiq korxonalaming xuddi shunday ma’lumotlari asosida taqqoslab o‘rganish tushuniladi. Bunday tahlilni tashkil etishmng zaruriyati korxonalar o‘rtasida o‘rtacha yoki eng yuqori natijalar darajasini bilishdir. Muayyan korxonaning erishgan natijasi yoki o‘rtacha ko‘rsatkichi boshqa raqobatdosh korxonalarda qanchalik ekanligini ko‘rish, va boshqa korxonalar o'rtasida o‘rganilayotgan subyekt qanday mavqega egaligini bilishdir. Korxonalararo tahlilni amalga oshirishda quyidagilarga e’tibor qaratilishi lozim: - korxonalar ixtisosi, hajmi va boshqa sharoitlari bir xil boiishi zarur; - taqqoslanadigan ko‘rsatkichlaming aniqlanish uslublari aynan bir xil bo‘lishi lozim. Raqobatdosh iqtisodiyotda korxonalararo tahlil turining ahamiyati beqiyosdir. Xo‘jalik faoliyatining joriy (retrospektiv) tahlili. Korxonalarning amaliy faoliyatida asosan joriy tahlil o‗tkazish usuli to‗la ishlab chiqilgan. Joriy tahlil korxonalarning xo‗jalik faoliyatini tahlil qilishda rasmiy jihatdan qabul qilingan hisobotga tayangan holda ularning oylik, kvartallik, yillik va qator yillar tahlil qilinadi. Joriy tahlilning asosiy vazifasi xo‗jalik faoliyatida erishilgan pirovard natijalarga obyektiv baho berish, foydalanilmagan ichki xo‗jalik rezervlarini kompleks tarzda aniqlash va ularni kelgusida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga jalb etish hisoblanadi . XULOSA Bugungi kunda xo’jalik sub’ektlarida taxlil ishlarini tashkil etish muhim hisoblanadi. Taxlil ishlarini tashkil etishda iqtisodiy taxlil malumotlari va kerakli o’quv qo’llanmalari muhim ahamiyat kasb etadi.bu sohani o’rganish va mamlakat rivojiga hissa qo’shish esa biz yoshlar uchun ustuvor vazifa va majburiyatdir. Foydalanilan adabiyotlar I.O’zbеkistоn Rеspublikаsining Qоnunlаri 1. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi. 1992- yil 8- dеkаbr (o‘zgаrtirish vа qo‘shimchаlаr bilаn). 2. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi ―Buхgаltеriya hisоbi to‘g‘risidа‖ gi qоnuni. №404. 2016- yil 13- aprel. 3. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi ―Аuditоrlik fаоliyati to‘g‘risidа‖ gi qоnuni (yangi tаhrir). - T.: 2000- yil (o‘zgаrtirish vа qo‘shimchаlаr bilаn). II. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti fаrmоnlаri vа qаrоrlаri, Vаzirlаr Mаhkаmаsining qаrоrlаri 4. ‖O‘zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar stratеgiyasi to‘g‘risida‖ O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining №PF 4947-sonli farmoni. 2017- yil 7-fеvral. 5. O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining ‖Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora- tadbirlari to‘g‘risida‖ PF-4720-sonli farmoni. 2015- yil 24- aprеl. 6. ‖2017-2021 yillarda O‘zbеkiston Rеspublikasini rivojlantirishning bеshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar stratеgiyasini kеlgusida amalga oshirish choratadbirlari to‘g‘risida‖ O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017- yil 15- avgustdagi PF-5024-sonli farmoyishi. 7. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining ―O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа аuditоrlik fаоliyatini yanаdа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri to‘g‘risidа‖gi PQ-3946- sоnli qаrоri. 2018- yil 19- sеntyabr. 8. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2007-yil 4-аprеldаgi ‖Аuditоrlik tаshkilоtlаri fаоliyatini yanаdа tаkоmillаshtirish hаmdа ulаr ko‘rsаtаyotgаn хizmаtlаr sifаti uchun jаvоbgаrlikni оshirish to‘g‘risidа‖gi PQ–615-sоnli qаrоri. 9. O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 28-iyuldagi ―Davlat ulushi bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyеktlar faoliyati samaradorligini baholash mеzonlarini joriy etish to‘g‘risida‖gi 207-sonli qarori. (O‘zbеkiston Rеspublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2015-yil., 30- son, 397-modda). 10. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2000-yil 22- sеntyabrdаgi ―Аuditоrlik fаоliyatini tаkоmillаshtirish vа аuditоrlik tеkshirishlаrning аhаmiyatini оshirish to‘g‘risidа‖gi 365-sоnli qаrоri. // Хаlq so‘zi, 2000- yil 26- sеntyabr. III. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti аsаrlаri 11. O‘zbеkistоn Реspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyoyеvning Оliy Mаjlisgа 2019- yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Murоjааtnоmаsi. Toshkent. 2018- yil 28- dеkаbr. 140 12. Mirziyoyev Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kеrak. Toshkent. 2017- yil 16- yanvar. //Xalq so‘zi (№ 11 (6705)) . 13 .Mirziyoyеv Sh.M. Buyuk kеlajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: O‘zbеkiston, 2017. – 488 b. 14. Mirziyoyеv Sh.M. Dеmokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish — barqaror taraqqiyot kafolatidir. –T.: O‘zbеkiston, 2017. – 22 b. IVI. Sоhаgа оid mе’yoriy hujjаtlаr 15. Mаhsulоt (ishlаr, хizmаtlаr)ni ishlаb chiqаrish vа sоtish хаrаjаtlаri tаrkibi hаmdа mоliyaviy nаtijаlаrni shаkllаntirish tаrtibi to‘g‘risidаgi Nizоm. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsi qаrоri. 5.02.1999 №54 sоn (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan) 16. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi mоliya vаzirining 2002-yil 27-dеkаbrdаgi "Mоliyaviy hisоbоt shаkllаri vа ulаrni to‘ldirish bo‘yichа qоidаlаrni tаsdiqlаsh to‘g‘risidа"gi 140-sоn buyrug‘i (O‘zR АV tоmоnidаn 24.01.2003-yildа 1209-sоn bilаn ro‘yхаtdаn o‘tkаzilgаn). 17. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Buхgаltеriya hisоbining milliy stаndаrtlаri. To‘plаm. -T.: O‘zR BАMА nаshriyot mаrkаzi. 2019 18. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Аuditоrlik fаоliyatining milliy stаndаrtlаri. To‘plаm. -T.: O‘zR BАMА nаshriyot mаrkаzi. 2019 . 19. ―Kоrхоnаlаrdаgi ichki аudit хizmаti to‘g‘risidаgi Nizоm‖. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2006-yil 16-оktyabrdаgi 215-sоnli qаrоrigа 2- ilоvа. Download 114.11 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|