Balanıń rawajlanıwı óz ishine aladı biologiyalıq, psixologiyalıq tuwılıw hám tamamlaw ortasında adamlarda júzege keletuǵın sezimiy ózgerisler Jaslıq

Balanıń rawajlanıwı óz ishine aladı biologiyalıq, psixologiyalıq tuwılıw hám tamamlaw ortasında adamlarda júzege keletuǵın sezimiy ózgerisler Jaslıq. Turmıstıń tiykarǵı 3 basqıshına erte balalıq, orta balalıq hám óspirimlik kiredi.[1] Erte balalıq ádetde gódeklikten 6 jasqa shekem ózgerip turadı. Bul dáwirde rawajlanıw zárúrli áhmiyetke iye, sebebi turmıstıń kóplegen zárúrli waqıyaları bul dáwirde júz boladı, mısalı, birinshi sózler, emaklashni úyreniw hám júriwdi úyreniw. Orta balalıq yamasa 6 -12 jas daǵı balalar ushın eń zárúrli jıllar bolıp tabıladı, degen shamalar bar, bul birpara rásmiy mekteplerde oqıw dáwirinen baslap, jası tolıw jasına shekem hám usınıń menen birge kóplegen balalar ósiwdi baslaydılar. ózin kóbirek sezim qılıw. Óspirimlik, bul ádetde jası tolıw jasına etken dáwirden baslanadı, bul nızamlı jası tolıw jasına shekem. Rawajlanıw processinde individual insan ǵárezlilikten tap ósiwge baradı toliq huqıqlıiyat. Bul boljaw etiletuǵın izbe-izlik menen turaqlı process, biraq hár bir bala ushın ayriqsha jóneliske iye. Ol birdey dárejede rawajlanbaydı hám hár bir basqıshqa aldınǵı rawajlanıw tájiriybeleri tásir etedi. Prenatal turmıs daǵı genetikalıq faktorlar hám hádiyseler rawajlanıw ózgerislerine kúshli tásir kórsetiwi múmkinligi sebepli, genetikalıqa hám tuwıwdan aldın rawajlanıw ádetde bala rawajlanıwın úyreniwdiń bir bólegin quraydı. Tiyisli shártler óz ishine aladı rawajlanıw psixologiyasi, ómir boyı rawajlanıwdı názerde tutqan hám pediatriya, balalardı baǵıw menen baylanıslı medicina tarawı.

Rawajlanıw ózgeriwi genetikalıq tárepten basqarılatuǵın processler nátiyjesinde júzege keliwi múmkin kámalǵa jetken,[2] yamasa átirap -ortalıq faktorları hám úyreniw nátiyjesinde, lekin ádetde ekewiniń óz-ara tásirin óz ishine aladı. Bul, sonıń menen birge, insan tábiyaatı hám átirap -ortalıqtan úyreniw qábileti nátiyjesinde júzege keliwi múmkin.

Balanıń rawajlanıwda dáwirlerdiń hár qıylı tariypleri ámeldegi, sebebi hár bir dáwir baslanıw hám tawısıw boyınsha individual ayırmashılıqlar menen turaqlı bolıp tabıladı. Birpara jasqa baylanıslı rawajlanıw dáwirleri hám belgilengen intervallardıń mısalları tómendegilerdi óz ishine aladı : jańa tuwǵan bópe (0-4 hápte); gódek (4 hápte - 1 jas ); kishkentay (12 aydan 24 ayǵasha ); mektepge shekem jas daǵı bala (2-5 jas ); mektep jasındaǵı bala (6 -12 jas ); óspirim (13-19 jas ).[3]

Ata-analar tárbiyası arqalı bala rawajlanıwına kómeklesiw, basqa faktorlar qatarında, bala rawajlanıwınıń ájayıp pátlerine járdem beredi.[4]Balanıń iskerligi, sociallashuvi hám rawajlanıwda ata-analar úlken rol oynaydı. Bir neshe ata-anaǵa ıyelew, balanıń turmısına turaqlılıq qosıwı hám sol sebepli saw rawajlanıwdı xoshametlewi múmkin.[5] Balalardıń rawajlanıwındaǵı taǵı bir tásirli faktor - bul olarǵa xizmet kórsetiw sapası. Balalardı baǵıw programmalar oqıw qábiletleri jáne social kónlikpeler sıyaqlı balalıqtı rawajlandırıw ushın paydalı bolıwı múmkin.[6]

Balalardıń optimal rawajlanıwı jámiyet ushın turmıslıq dep esaplanadı hám balalardıń social, kognitiv, sezimiy hám bilimlendiriwge tiyisli rawajlanıwın túsiniw zárúrli bolıp tabıladı. Bul tarawǵa bolǵan qızıǵıwshılıq hám qızıǵıwshılıqtıń artpaqtası jańa teoriyaler hám strategiyalardı keltirip shıǵardı, ásirese mektep sistemasında rawajlanıwdı támiyinleytuǵın ámeliyatqa bólek itibar qaratildi. Birpara teoriyaler bala rawajlanıwın quraytuǵın jaǵdaylar izbe-izligin xarakteristikalawǵa ıntıladı.

Abu Ali ibn Sino oila tarbiyasida ota-onaning o'rniga alohida to'xtalib: “Bola tug'ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo'yishi, so'ng uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak... Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo'ladi” degan fikrni ilgari suradi.
Bolaning shakllanishida irsiyat (nasl)ning ahamiyati
Bola shaxsining rivojlanishida naslning ta'siri deganda ota-onadan bolaga meros bo'lib o'tadigan jismoniy xususiyatlari (tananing tuzilishi, sochining, ko'zining, terining rangi, bo'y-basti) shuningdek, tananing vertikal holdagi harakati, tafakkur va nutq rivojlanishi, mehnat qilish qobiliyati, tug'ma holatda o'tadigan qobiliyatlar va xususiyatlar tushuniladi. Islom dinida naslga alohida e'tibor qaratiladi. Chunki nasl pokiza va ota-ona ma'rifatli, axloqli bo'lsa, bu xususiyatlar tug'ma holatda bolaga o'tadi va kelajakda komil insonga aylanadi. Agar ota-ona ma'rifatdan yiroq va 
axloqsiz bo'lsa, ulardan tug'iladigan farzand jamiyatga zarar keltirishi mumkin. Lekin ota-onadan tug'ma holatda o'tadigan qobiliyat va xususiyatlar o'z holicha rivojlana olmaydi, go'yo u “mudroq” holda bo'lib, uning uyg'onishi – rivojlanishi uchun qulay muhit va muttasil tarbiya kerak.
Bolaning shakllanishida muhitning ahamiyati
Bola kamolotiga ta'sir etadigan omillardan biri tashqi muhit hisoblanadi. Muhit deganda kishiga tabiiy ta'sir etadigan tashqi voqealar majmui tushuniladi. Bunga tabiiy muhit, oila muhiti va ijtimoiy muhit kiradi.
Tabiiy (geografik) muhit – insonning hayot tarziga, xarakteri va mehnat faoliyatiga ta'sir etadi. 
Masalan, shimolda istiqomat qilayotgan inson, janubda yashayotgan insondan nafaqat jismoniy ko'rinishi, shu bilan birga ruhiyati, dunyoqarashi va xususiyatlari bilan ham ajralib turadi.
Oila muhiti – insonning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Chunki bola ko'z ochib ota-onasini, qarindosh-urug'ini ko'radi. Uning jismoniy va ruhiy rivojlanish davri oila ta'sirida shakllanadi. Agar oilada islomiy muhit mavjud bo'lsa, bolaning axloqi go'zal va fazilatli bo'lib ulg'ayadi.
Ijtimoiy muhit – ishlab chiqarish munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar insonga alohida ta'sir ko'rsatadi. Ijtimoiy aloqa, ya'ni insonlararo o'zaro munosabatlar natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlarni egallaydi. 
Jamiyatda ma'naviy muhit yaxshi, adolat ustuvor bo'lsa, inson faoliyatiga ijobiy ta'sir qilishi va aksincha bo'lsa, salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Demak, insonning kamolotga yetishiga ta'lim-tarbiya, muhit va irsiyat muhim hisoblanadi. Nega bugungi kunda o'tmishda yashab o'tgan Imom Buxoriy, Forobiy, Beruniy va G'azzoliy kabi olimlarga o'xshagan insonlarni uchratmaymiz? Chunki ularning irsiyati toza, ota-onalari solih va soliha bo'lishgan, ular yashagan davrda ilm, ma'rifat va taraqqiyot o'zining cho'qqisiga chiqdi, ya'ni muhit yaxshi bo'lgan va eng asosiysi, ajdodlarimizning tarbiyasiga mas'ul bo'lgan ota-onalari va ustozlari o'z vazifalarini a'lo darajada bajarishgan, tarbiyalarida nuqson bo'lmagan. Agar farzandlarimizning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatuvchi bu omillardagi nuqsonlarni bartaraf etsak, albatta kelajak avloddan Imom Buxoriy, 
G'azzoliyga o'xshagan zabardast olimlar yetishib chiqadi.