Банкларнинг халқаро операциялари, валютага оид муносабатлари ва валюта қонунчилиги асослари

28 variant
Банкларнинг халқаро операциялари, валютага оид муносабатлари ва валюта қонунчилиги асослари.
1. Банкларнинг халқаро операциялари
2. Валютага оид муносабатлари
3 Валюта қонунчилиги асослари

Kirish
Oʼzbekiston Respublikasi iqtisodiyotini zamonaviy modernizatsiyalash bosqichida mamlakatning xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish borasida katta yutuqlarga erishildi. Xususan, tashqi savdo aylanmasining ijobiy salьdosi taʼminlandi, xalqaro moliya institutlari bilan samarali hamkorlik yoʼlga qoʼyildi. Eng muhimi - davlat tashqi qarzining meʼyoriy darajadan oshib ketishiga yoʼl qoʼyilmadi.

Bozor iqtisodiyotini asoslarini yaratish va rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tobora rivojlanish va byudjet munosabatlariga ta’sir etishining muhim omili bo`lgan byudjet va moliya tizimi ham shu tarzda isloh etishni, uning barqarorligi va samaradorligini oshirishni talab qiladi.
Dunyo miqyosida xalqaro valyuta-kredit munosabatlari sohasida jiddiy, olamshumul oʼzgarishlar yuz bermoqdaki, mazkur holat halqaro valyuta-kredit munosabatlariga bagʼishlangan yangi ilmiy tadqiqotlar olib borish, darsliklar va oʼquv qoʼllanmalar yozish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda.Soʼnggi yillarda xalqaro valyuta munosabatlarida sezilarli oʼzgarishlar kuzatildi: jumladan, tashqi bozorlardagi valyutalar va ularning tovar taʼminoti oʼrtasidagi aloqadorlik yoʼqoldi; bozor ishtirokchilari uchun valyutalarning likvidliligi, ularning tovarga ayirboshlash qobiliyatidan koʼra muhimroq ahamiyat kasb eta boshladi; mamlakatlarning toʼlov balansidagi kapitallar va kreditlar harakati joriy operatsiyalar harakatidan hajm boʼyicha koʼpayib, oʼrnini almashtirdi; rezerv valyuta maqomi uchun rivojlangan mamlakatlar oʼrtasida raqobat kuchaygani kuzatildi. Har bir davlat oʼz valyuta kursi rejimini barqarorligini taʼminlash uchun yuqori likvidlilikka ega boʼlgan xorijiy valyutalarni zaxira sifatida yigʼishlariga, zarurat tugʼilganda esa, ular hisobidan kurs shakllannishi jarayoniga aralashishlariga toʼgʼri keldi.
1. Банкларнинг халқаро операциялари
Ташқи савдо ва носавдо операциялар жорий халқаро операциялар сирасига киради.
Ташқи савдо операцияларига асосан товарлар ва хизматлар экспорти ҳамда импорти контрактлари бўйича тўловлар киради. Яъни товарларни чет элга сотиш – бу экспорт, товар ва хизматларни чет эл корхоналаридан сотиб олиш эса – импорт.
Чет давлатларга инвестиция қилинганда (бизнесга пул тикилса), олинган соф фойда ушбу бизнесга пул тиккан шахслар орасида дивидендлар шаклида тақсимланади. Ушбу операциялар ҳам жорий халқаро операцияларга киради.
Агар сиз халқаро хизматлар масаласида банкка ишингиз тушса, “комиссия” тушунчасига дуч келасиз. Хорижга тўловларни амалга ошириш, пул ўтказиш ва хизмат кўрсатганлиги учун банк мижозлардан комиссия ундиради. Агар мижоз банкка депозитга пул қўйса, ушбу фоизлар банк томонидан мижозга тўланади. Фоиз тўловлари ҳам жорий халқаро операцияларга киради.
Аҳолининг халқаро пул ўтказмалари тизими орқали чет давлатларга пул юбориш ҳам жорий халқаро операция ҳисобланади. Бундан ташқари, исталган нарсани сотиб олиш, ўқиш ҳамда тиббий хизматлар учун тўловлар ҳам ушбу гуруҳга киради.

Халқаро операциялардан банкка тушадиган даромаднинг энг асосий қисмини кредит беришдан тушадиган даромадлар ташкил қилади. Халқаро савдони банк томонидан кредитлаш товар ва товар ҳужжатларини гаровга олиш асосида кредит бериш, вексель бўйича кредит ва акцепт кредитларни, банк ссудаларини бе­риш шаклида амалга оширилади. Ташқи савдони кредитлашнинг янги шаклларига лизинг, факторинг ва форфейтирлаш кабиларни киритиш мумкин. Ўрта ва узоқ муддатли халқаро банк кредитлари евро-кредит шаклида ҳам берилади.

Банкларнинг халқаро операцияларининг яна бир тури бу банкларнинг валюта операциялари ҳисобланади. Банкнинг бир валютани бошқа валютага алмаштириш билан боғлиқ халқаро операциялари валюта операциялари дейилади. Уларни амалга ошириш зарурияти мавжудлигининг асосий сабаби халқаро савдо, халқаро кредит ва хизматлар бўйича ҳисоб-китобларда ягона тўлов воситасига эга бўлиш зарурлиги ҳисобланади.
Турли хил валюта операциялари йиғиндиси жаҳон ссуда капитали бозорининг асосий қисмларидан бири бўлган валюта бозорини ҳосил қилади. Валюта бозорида хорижий валютага талаб ва таклиф мужассамлаштирилади. Таклиф сотилган товар ва хизматлари учун даромад олган экспорт қилувчидан, талаб эса сотиб олинган товар ва хизматларни тўлаш учун хорижий валютага мyҳтoж импорт қилувчилардан келиб чиқади. Валюта операциялари асосини товарлар ва хизматлap, капитал ва кредитларнинг халқаро ҳаракати ташкил этади.
Валюта бозорида операцияларни махсус банклар, компаниялар ва жисмоний шахслар амалга оширадилар. Биржа ичида ва ундан ташқаридага валюта бозорлари бир-биридан фарқ. қилади. Валюта операцияларининг кўпчилиги биржадан ташқаридаги бозорларда тижорат банклари орқали амалга оширилади.
Банклар бир-бири билан (бевосига ёки брокерлар орқали), мижозлари билан валюта операцияларини халқаро банклараро валюта бозорида ва биржаларда олиб боради. Валюта шартномаларининг асосий қисми халқаро банклараро валюта бозорида тижорат банклари ўртасида имзоланади.
Банкнинг валюта бозоридаги фаоллиги банкнинг йириклигига, унинг обрўсига, хорижий бўлимлари ва филиаллари тармоқларининг ривожланганлик даражасига, Э­ҲМ билан таъминланганлигига, телефон ва телеграф алоқаларининг ривожланганлигига боғлиқ. Валюта операцияларининг асосий қисми йирик тижорат банкларига тўғри келади. Улар валютани сотиш, сотиб олиш, халқаро ҳисоб-китобларни бажариш билан бирга, хо­рижий валюта захираларини сақлайди ва валюта курсларини аниқлайди. Бошқа банклар уларга котировка бўйича мурожаат қилади ва ўз мижозлари учун валюта сотиб олади.

Биринчи босқич. Импорт қилувчи товар жўнатилишга тайёрлиги тўғрисида хабар олг2. Валютага оид муносабатлари

Валюта курсларини аниқлаш методикаларини ўргатиш ва унга таъсир этувчи омилларнинг таъсир механизмини асослаб бериш;
- жаҳон валюта тизимининг эволюцияси ва элементларини ўрганиш;
миллий валюта тизимининг элементларига баҳо бериш;
- тўлов балансини тузиш методологияси, дефицити ва профицитини аниқлаш тартибини ўрганиш;
- халқаро ҳисоб-китоблар балансининг таркибий тузилишига баҳо бериш; - валюта бозорларини амал қилиш механизми хусусида чуқур билим бериш; - валюта операцияларининг асосий турлари ва уларни амалга ошириш тартибини ўрганиш;
- валюта сиёсати ва унинг шаклларига баҳо бериш; - халқаро ҳисоб-китобларни амалга ошириш механизмини ўрганиш;
андан кейин ўз банкига (банк-эмитент) экспорт қилувчи банкида маълум сумма ва муддатга аккредитив очиш топшириғини беради. Аккредитив очиш топшириғи билан бирга ак­кредитив берилиши учун талаб қилинадиган ҳужжатлар рўйхати кўрсатилади.
Иккинчи босқич. Банк эмитентга тегишли банкда аккредитив очилади ва экспорт қилувчига бу ҳақда хабар қилинади, зарур бўлса, аккредитив очилганлиги тасдиқланади.
Учинчи босқич. Товарни жўнатган экспорт қилувчи банкка талаб этилгaн ҳужжатларни тақдим этади ва товар учун тегишли тўловни олади (одатда, у экспорт қилувчининг ҳисоб рақамига ўтказилади).
Тўртинчи босқич. Экспорт қилувчи банки товар ҳужжатларини банк-эмитентга юборади. У, ўз навбатида, бу ҳужжатларни импорт қилувчига тақдим этади ва аккредитив суммасини қоплайди (импорт қилувчи бу суммани тўлаб беради).
Ҳужжатли инкассо операциясида экспорт қилувчи ўз банкига инкассо топшириқномасини беради ва ташқи савдо шартномасида кўрсатилган ҳужжатларни тақдим қилиш билан импорт қилувчидан маълум валюта миқдорини олиш лозимлигини кўрсатади. Бошқача қилиб айтганда, экспорт қилувчи ўз банки орқали импорт қилувчи банкига инкассация учун ҳужжатларни жўнатади. Инкассация операцияси тўрт асосий босқичда ўтади.
Иккинчи босқич. Экспорт қилувчи банки импорт қилувчи мамлакатдаги банк-корреспондентга инкассо топшириқномаси ва ҳужжатларни юборади.
Учинчи босқич. Банк-корреспондент импорт қилувчига ҳужжатларни тақдим этади ва инкассо топшириқномасига кўрсатилган суммани олади ёки траттани акцептлайди.
Тўртинчи босқич. Олинган тўлов миқдори импорт қилувчи банки экспотёр банкига, ундан эса экспорт қилувчи счётига ўтказилади.
Валюта операцияларини валюталар ўртасидаги нисбатни аниқламасдан ва уларни алмаштирмасдан ўтказиш мумкин эмас. Бу нисбатлар валюта «котировка»лари ёрдамида амалга оширилади.
Валюта котировкаси деганда алмаштириш учун тақдим этилган валюталар курсини ва улар орасидаги нисбатни ўрнатиш тушунилади.
Валюта курсини аниқлаш усуллари валюта тизимларининг хусусиятларига кўра турли мамлакатларда турличадир. Қаттиқ валюта чекловлари мавжуд давлатларда валюта курси икки усулда ўрнатилиши мумкин. Биринчиси, соф бошқарув усули – ҳукумат ёки Марказий банк талаб ва таклифдан қатьий назар миллий валюта курсини белгилайди. Бунда валюта курси бошқа валюта бир қанча валюталар (валюта савати)га нисбатан белгиланади. Шу билан бирга, кўпчилик Марказий банклар турли операцияларда турлича валюта курсларини белгилайди.

- валюта инқирозларининг юзага келиш сабаблари, оқибатлари ва унга қарши кураш сиёсати хусусида батафсил маълумотлар бериш

- халқаро кредит ва у билан боғлиқ бўлган долзарб муаммоларнинг моҳиятини очиб бериш; -
халқаро кредит ва у билан боғлиқ бўлган долзарб муаммоларнинг моҳиятини очиб бериш; -
Har qanday davlat iqtisodiyotida pul muhim ahamiyat kasb etadi. Pul munosabatlari jamiyatning ishlab chiqarish, taqsimot, muomala va iste'mol singari jarayonlarini qamrab oladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beradi. Pul va iqtisod o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan elementlardir. Agar jamiyat iqtisodiyotida muammolar paydo bo’lsa, albatta bunday muammolar jamiyatning pul muomalasida o’zining salbiy aks ta'sirini topadi. Shuning uchun pulni jamiyat iqtisodiy hayotining barometri deb bejiz aytishmagan.
Iqtisodiy nazariyada haqiqiy pul tovar ekvivalenti sifatida mavjud bo’lib, iste'molchilarni muomalaga bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. qog’oz pullar esa haqiqiy pullar qiymatining muomaladagi ifodachisi yoki vakilidir.
Har qanday mustaqil davlat o’z puliga ega va bunday pul shu davlat uchun milliy pul birligi hisoblanadi. Milliy pul birligi o’zining nomi va ma'lum bir muomala tarixiga ega.
Ushbu kursimizni o’rganishda doim pul va valyuta atamalariga murojaat etishga to’g’ri keladi. Shu sababli boshidanoq pul va valyuta qanday kategoriyalar, ikkalasi ham bir narsami yoki har xil narsa ekanligini aniqlab olish zarur. Iqtisodiy nazariyadan biz "pul" nima ekanligini yaxshi bilamiz. Valyuta ham pul, ammo hamma vaqt ham pul valyuta bo’lavermaydi. Agarda muayyan bir davlatning milliy pul birligi jahon bozorida davlatlar o’rtasida pul (muomala, to’lov va jamg’arish vositasi) sifatida ishlatilsa, ya'ni pulning funksiyalarini bajarsa, u valyutaga aylanadi.
Valyuta - jahon bozorida, davlatlar o’rtasida pul vazifalarini bajaruvchi davlatlarning milliy pul birliklaridir. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlari "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Yapon "ienasi" va boshqa shu kabilar.
Muayyan bir davlatning milliy puli - uning milliy valyutasi bo’ladi. Shu davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa - xorijiy valyutalardir. Masalan, AQSh "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Fransiya "yevro", Yapon "ienasi", Turkiya "lira"si va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar O’zbekiston Respublikasida xorijiy valyuta bo’ladi, o’z navbatida O’zbekiston "so’m"i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta bo’lib hisoblanadi.
Har bir suveren davlat o’z pul birligiga ega bo’lib, faqat shu mamlakatdagina bu pul birligiga muayyan ne‟matlarni sotib olish mumkin. Boshqa mamlakatlarning ham o’z pul birliklari mavjud va faqat shu davlatlarda ular qonuniy harakatda bo’ladi. Qolgan barcha boshqa valyuta deb nomlanuvchi pullar maxsus nazorat ostida amal qiladilar.

Qabul qilingan Xalqaro qoidalarga asosan har bir davlatning valyutasi 3 harf bilan belgilanadi. Bunda ushbu harflarning birinchi 2 tasi mamlakatni, 3- esa valyuta nomini belgilaydi. Masalan, US - Qo’shma Shtatlar, D - dollar yoki GB - Buyuk Britaniya, P - paund. Ushbu belgilanishlar valyutalar kodlari deb ataladi. Ayrim davlatlar valyutalarining SVIFT kodlari ushbu mavzuning ilovasida keltirilgan.

Valyutalar jahon bozorida o’zlarining muomalada bo’lish xususiyatlariga ko’ra erkin muomalada yuradigan, muomalasi qisman yoki butunlay cheklangan, yopiq yoki ekzotik valyutalarga bo’linadi. Ba'zi bir davlatlarning milliy pul birliklarini mazkur davlatlarda valyuta munosabatlari borasida mavjud va harakatda bo’lgan qonun-qoidalariga asosan xorijga chiqishi hamda u yerda muomalada bo’lishi chegaralanadi.
Jahon bozorining paydo bo’lishi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi, ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi, jahon xo’jaligi tizimining shakllanishi, xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi sharoitida xalqaro valyuta munosabatlari rivojlandi. Xalqaro valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon xo’jaligida amal qilishi borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyat natijalarining o’zaro almashuviga xizmat ko’rasatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir.2
Valyuta munosabatlarining ayrim elementlari qadimgi dunyoda, qadimgi Gretsiya va Rimda veksel hamda sarroflik ishi shakllarida paydo bo’lgan. Ushbu munosabatlar hisob-kitoblar o’tkaziladigan veksellar (tratta) bilan amalga oshgan Lion, Antverpen o’rta asr "veksel yarmarkalari" va G’arbiy Yevropaning boshqa savdo markazlarida rivojlandi. Feodalizm va kapitalistik ishlab chiqarish uslubining shakllanishi davrlarida banklar orqali amalga oshadigan xalqaro hisob-kitoblar tizimi shakllana boshladi.

Xalqaro valyuta munosabatlari moddiy ishlab chiqarish jarayoniga, ya'ni birlamchi ishlab chiqarish munosabatlariga hamda taqsimot, almashuv va iste'mol jarayonlariga aloqador bo’lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlarni o’z ichiga oladi. Valyuta munosabatlari va takror ishlab chiqarish o’rtasida bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) hamda oqibat xarakteridagi (qaytma) aloqalar mavjud. Ularning obyektiv asosi bo’lib tovarlar, kapitallar, xizmatlar bilan xalqaro almashuvni vujudga keltiruvchi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi.

Valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon xo’jaligi muomalasida amal qilish jarayonida va xalqaro aloqalar sohasiga xizmat ko’rsatishda o’ziga hos pul munosabatlarining yig’indisidir,3 yoki davlatlar, jahon valyuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki norezident shaxslari o’rtasida valyutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish hamda boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir.
Valyuta munosabatlari - bu xalqaro aloqalarga xizmat ko’rsatuvchi va jahon xo’jaligida valyuta muomalasi jarayonida vujudga keladigan o’ziga hos pul munosabatlarining majmuidir. Valyuta munosabatlari jahon valyuta tizimining asosi bo’lib xizmat qiladi. Ularning shakllanish jarayonlarini o’rganish O’zbekiston uchun nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir.
Valyuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari bo’lib xalqaro kelishuvlar va ichki davlat qonun-qoidalari hisoblanadi.
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali dunyo iqtisodiyotiga sezilarli ta'sir ko’rsatadi.
.