Bap new indd

Waqıt birligindegi basıp ótilgen jolǵa teń bolǵan shama tezlik 
dep ataladı.
Joqarıda keltirilgan mısallarda waqıt birligi sıpatında 1 saat alınǵan. Eger 
adam 1 saatta 18 km, velosiped 36 km, avtomobil 90 km, poyezd 144 km, 
samolyot bolsa 900 km aralıqtı basıp ótse, olardıń 1 sekundta qansha aralıqtı 
basıp ótiwin, yaǵnıy waqıt sekundlarda ańlatılǵan tezliklerdi esaplap kóreyik: 
18 km/saat
36 km/saat
900 km/saat
26-súwret. Hár qıylı tezliktegi qozǵalıslar.
144 km/saat
90 km/saat
s

---

30
Kinematika tiykarları
.
a
damnıń tezligi υ
o
= 5 m/s, velosipdiki υ
v
= 10 m/s, avtomobildiki υ
a
= 25 m/s, 
poyezddiki υ
p
= 40 m/s, samolyottiki bolsa υ
s
= 250 m/s.
Ilim menen texnikanıń rawajlanıwı menen waqıt, aralıq hám tezlik 
sıyaqlı fizikalıq shamalardı dál ólshewge bolǵan talaplar kúsheymekte. Biz 
ushın arzımas kóringen bir sekundta velosiped 10 m aralıqtı basıp ótse, 
Jer Quyashtıń átirapında aylanıwında 29 km, jaqtılıq nurı bolsa boslıqta 
300 000 km joldı ótedi. Eger Jerdiń jasalma joldasları menen baylanıstaǵı 
maǵlıwmatta 1 sekund qátelikke jol qoyılsa, Jerde qozǵalatuǵın avtomobillerge 
jolda qozǵalıwǵa kórsetpe berip atırǵan «navigator» dıń maǵlıwmatlarında 
10 km ge shekem qátelik baqlanadı.
Tezliktiń birligi
Xalıq aralıq birlikler sistemasında (XBS) uzınlıqtıń (joldıń) birligi – metr 
(m), waqıttıń birligi – sekund (s) qabıl etilgenligin bilesiz.
XBS da tezliktiń birligi sıpatında m/s qabıl etilgen.
 
Eger deneniń tezligi 6 m/s bolsa, dene 1 s waqıtta 6 m aralıqtı basıp 
ótedi. Tezliktiń tiykarǵı birligi m/s dan basqa esaplawda qolaylı bolıwı 
ushın basqa da birlikler: km/saat, km/min, km/s, sm/s sıyaqlı birlikleri de 
qollanıladı. Bunday jaǵdayda: 1 m/s = 3,6 km/saat, 1 m/s = = 0,06 km/min, 
1 km/s = 1000 m/s, 1 m/s = 100 sm/s tı quraydı.
Máselelerdi sheshiwde hám kúndelikli turmısta tezliktiń km/saat da 
mánisin berilgen m/s da yamasa m/s da berilgen shamanı km/saat da 
beriw kerek boladı. Eger tezlik m/s da berilgen bolsa, onıń shamasın 3,6 
ǵa kóbeytiw arqalı tezliktiń km/saat da kórsetilgen shamasın tabıw múmkin. 
Mısalı, velosiped 10 m/s tezlik penen qozǵalatuǵın bolsa, onıń km/saat da 
kórsetilgen tezligi tómendegishe tabıladı: 
υ  =10 m s = 10 · 3,6
km = 36 km
Eger tezlik km/saat da berilgen bolsa, onıń tezligin 3,6 ga bóliw yamasa 
5/18 ge kóbeytiw arqalı tezliktiń m/s da kórsetilgen shamasın tabıw múmkin. 
Mısalı, avtomobil 90 km/saat tezlikte qozǵalatuǵın bolsa, onıń m/s da 
kórsetilgen tezligi tómendegishe tabıladı:
υ  = 90 km = 90 · 
5
18 
m s = 25 m s
.
saat
saat
saat

---

31
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
Tezliktiń tábiyiy ólshem birliginiń – jaqtılıqtıń boslıqtaǵı (kosmos 
keńisligindegi) tezligi 300 000 km/s ǵa teńligi belgili. Astronomiyada uzınlıqtıń 
shaması sıpatında jaqtılıqtıń bir jılda basıp ótetuǵın aralıǵınan 
(9,5 ∙ 10
12
km) 
paydalanıladı. Házir bunday úlken aralıqlar da keńisliktiń ólshemlerin kórsetiwde 
kishilik etkeni ushın, parsek
(31 ∙ 10
12
km), onnan 1000 ese úlken bolǵan 
kiloparsek hám 1 000 000 ese úlken megaparseklerden paydalanılmaqta.