Bap new indd

9-§. TEŃ ÓLSHEWLI ÓZGERIWSHI
QOZǴALÍSTAGÍ TEZLENIW
Teń ólshewli ózgeriwshi qozǵalıs haqqındaǵı túsinik
Teń ólshewli emes qozǵalıstıń eń ápiwayı kórinisi – bul teń ólshewli 
ózgeriwshi qozǵalıs bolıp tabıladı. Qıya nawadaǵı shardıń yamasa arbanıń 
qozǵalısı teń ólshewli ózgeriwshi qozǵalısqa mısal bola aladı.
Tamızǵısh ornalastırılǵan arbanıń qıya tegisliktegi qozǵalısın kórip 
shıǵamız. Tamızǵıshtan bir tegiste hár 0,5 sekundta bir tamshı tamsın. Arba 
jiberilgende qozǵalıs traektoriyasındaǵı tamshılar arasındaǵı aralıqtıń artıp 
barǵanlıǵın baqlaw múmkin (33-súwret).
Bunda:
1- hám 2-tamshılardıń arası: 5 sm – 0 sm = 5 sm;
2- hám 3-tamshılardıń arası: 20 sm – 5 sm = 15 sm;
3- hám 4-tamshılardıń arası: 45 sm – 20 sm = 25 sm;
4- hám 5-tamshılardıń arası: 80 sm – 45 sm = 35 sm
Demek, tamshılardıń arasındaǵı aralıq hár 0,5 sekundta 10 sm ge artıp 
barmaqta. Bunnan hár 0,5 s da arbanıń tezligi 10 sm : 0,5 s = 20 sm/s qa artıp 
barıwın anıqlaw múmkin.
33-súwret. Qıya tegisliktegi arbanıń teń ólshewli ózgeriwshi qozǵalısı.
0 5 20 45 80

---

38
Kinematika tiykarları
Qálegen birdey waqıt aralıqlarında tezligi sáykes túrde birdey 
shamaǵa ózgerip baratuǵın qozǵalıs teń ólshewli ózgeriwshi 
qozǵalıs dep ataladı.
Avtomobil ornınan qozǵalıp, tezligin bir tegis asırıp barsa, onıń qozǵalısı 
da teń ólshewli ózgeriwshi (tezleniwshi) qozǵalıs delinedi.
Deneniń tezligi bir tegis kemeyip barǵanda da teń ólshewli ózgeriwshi 
qozǵalıs boladı. Mısalı, kishkene shardı qıya tegislikte tómennen joqarıǵa 
dumalatqanda onıń tezligi teń ólshewli ózgeriwshi (ásteleniwshi) boladı. Tegis 
tuwrı jolda úlken tezlikte baratırǵan avtomobildiń motorı óshirilse, ol teń 
ólshewli ózgeriwshi (ásteleniwshi) qozǵalıp, belgili joldı basıp ótkennen keyin 
toqtaydı. Bunnan bılay teń ólshewli ózgeriwshi qozǵalıs degende, tezligi 
teń ólshewli tezleniwshi yamasa teń ólshewli ásteleniwshi qozǵalıs názerde 
tutıladı.