Bap new indd

14-§. JOQARÍǴA TIK ÍLAQTÍRÍLǴAN
DENENIŃ QOZǴALÍSÍ
Hárqanday dene joqarıǵa ılaqtırılǵanda, ol qanday da bir biyiklikke 
kóterilip, jáne qaytıp jerge túsedi. Endi bunday qozǵalıstı tallap kóreyik. 
Bizdi deneniń qanday tezleniw menen qozǵalatuǵınlıǵı qızıqtıradı. De-
ne joqarıǵa tik ılaqtırılǵanda, ol teń ólshewli ásteleniwshi qozǵaladı. Bul 
jaǵdayda deneniń erkin túsiw tezleniwi g nıń ornına onıń teris mánisi –g 
alınadı. Bunda υ = υ
0
 + gt formulasınan paydalanıp, joqarı tik ılaqtırılǵan 
deneniń qálegen t waqıttaǵı tezligi tómendegishe tabıladı:
 
 
 
 
υ = υ
0
– gt. 
(1)
h = 2
10 · 5
2
m = 125 m; 

---

51
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
49-bettegi (5)-formuladan bolsa joqarıǵa tik ılaqtırılǵan deneniń qálegen 
t waqıttaǵı kóteriliw biyikligin anıqlaw múmkin:
h = υ
0
t – 
gt
2 
2
.
Tájiriybeler belgili bir noqattan joqarıǵa qaray tik ılaqtırılǵan deneniń 
joqarıǵa kóteriliwine qansha waqıt ketse, usı noqatına qaytıp túsiwine 
de sonsha waqıttıń ketetuǵınlıǵın kórsetedi. Mısalı, dene υ
0
= 20 m/s 
tezlik penen joqarıǵa tik ılaqtırıladı dep esaplayıq 
(45-súwret).
g = 10 m/s
2
dep alıp, tómendegi esaplawlardı 
orınlayıq. Dene eń joqarı biyiklikke kóterilgende, 
onıń tezligi υ = 0 boladı. Bunday jaǵdayda (1)-for-
muladan eń joqarı biyiklikke kóterilgenshe ketken 
waqıttı esaplaw múmkin:
t =
υ
0
g = 
20
10 s = 2 s.
(2)-formulada υ
0
 = 20 m/s dep alıp, dene ılaqtı-rılǵan 
noqattan qansha biyiklikke kóteriliwin esaplayıq:
h = (20 ּ 2 – 10 ּ 2
2 
) m = 20 m.
Dene eń joqarǵı noqatqa kóterilgende baslanǵısh 
tezlik υ
0
= 0 bolıp, endi ol g tezleniwi menen tómenge 
túse baslaydı. Tómenge tuwrı túskende deneniń 
2 sekund dawamında qansha aralıqtı basıp ótiwin 
esaplayıq: 
h =
gt
2
=
10 ּ 2
2
m = 20 m.
Demek, dene 2 sekundta qansha biyiklikke kóterilse, jáne 2 sekundta tap 
usınday aralıqtı ótip ılaqtırılǵan orınǵa qaytıp túsedi eken.
Endi dene qaytıp túsiwinde t = 2 s waqıt ótkende qanday tezlikke erisiwin 
esaplayıq:
υ = gt =10
m
s
2
ּ
2 s = 20 ms .
Dene joqarıǵa sonday tezlik penen ılaqtırılǵan edi. 
(2)
45-súwret. Joqarıǵa 
tik ılaqtırılǵan deneniń 
qozǵalısı.
t
0
= 0
t
0
=0
υ = 0
υ
0
= 0
t
1
= 1 s
t
1
= 1 s
t
2
= 2 s
t
2
= 2 s
10
m
s
10
m
s
20
m
s
20
m
s
2
2
2

---

52
Kinematika tiykarları