Bap new indd

Aylanıw dáwiri, jiyiligi, sızıqlı tezlik hám múyeshlik tezlikler 
arasındaǵı qatnaslar
Aylanbalı teń ólshewli qozǵalıstı jáne de tolıǵıraq táriyiplew ushın aylanıw 
dáwiri hám aylanıw jiyiligi túsiniklerinen paydalanıladı.
υ = —
Δt = = ωR.
ΔφR
Δt
Δsﬞ

---

60
Kinematika tiykarları
Deneniń bir ret aylanıwına ketken waqıt aylanıw dáwiri dep 
ataladı.
Aylanıw dáwiri T menen belgilenedi. Onıń 
tiykarǵı birligi – sekund (s).
Eger dene Δt waqıt ishinde n ret aylanatuǵın 
bolsa, onda aylanıw dáwiri T tómendegishe 
anıqlanadı:
T = —
Δt
n . (2)
49-súwrette súwretlengen jipke baylanǵan sharik 8 s da 20 ret aylansa, aylanıw 
dáwiri tómendegishe tabıladı:
T = —
8
20 s = 0,4 s.
Deneniń waqıt birligindegi aylanıwlar sanı aylanıw jiyiligi dep 
ataladı.
Aylanıw jiyiligi
v (nyu) menen belgilenedi. Onıń tiykarǵı birligi – 1/s.
Eger dene
Δt waqıtta n ret aylanǵan bolsa, bunday jaǵdayda aylanıw jiyiligi 
v tómendegishe anıqlanadı:
v = —n 
Δt 
.
(3)
Jipke baylanǵan dene 8 s ta 20 ret aylansa, aylanıw jiyiligi tómendegishe 
tabıladı:
v = —
20 
8 –
1
s = 2,5 –
1
s . 
Aylanıw dáwiri T menen aylanıw jiyiligi
v arasındaǵı qatnas: 
T = –1 
v yamasa v = –
1
T . (4)
Aylanıw dáwiri T menen sızıqlı tezlik
υ arasındaǵı qatnas:
T = —
2πR 
υ yamasa υ = —
2πR
T  . (5)
Aylanıw dáwiri T menen múyeshlik tezlik
ω arasındaǵı qatnas: 
T = —
2π
ω yamasa ω = —
2π
T . (6)
 
Aylanıw jiyiligi
v menen sızıqlı tezlik υ arasındaǵı qatnas:
49-súwret. Jipke baylanǵan 
shariktiń qozǵalısı.
sharchaning harakati
O
R

---

61
III bap. Aylanbalı teń ólshewli qozǵalıs
 
 
v = υ
2πR yamasa υ = 2πvR.
(7)
Aylanıw jiyiligi v menen múyeshlik tezlik ω arasındaǵı qatnas: 
v = ω
2π yamasa ω = 2πv . (8)
Ańlatpalardan materiallıq noqattıń múyeshlik tezliginiń onıń aylanıw 
dáwirine keri, aylanıw jiyiligine bolsa tuwrı proporcional qatnasta 
bolatuǵınlıǵı kórinip tur. Aylanbalı qozǵalıslardıń ishinde denelerdiń teń 
ólshewli qozǵalısı kóp ushırasadı. Mısalı, elektr dvigatelleriniń rotorı, orbita 
boyınsha qozǵalatuǵın Jerdiń jasalma joldasları h.t.b. Birdey waqıt aralıǵında 
birdey tezlikte qozǵalatuǵın denelerdiń qozǵalısların matematikalıq túrde 
ańlatıw ańsat.
Másele sheshiw úlgisi
«Neksiya» avtomobili 90 km/saat tezlik penen teń ólshewli qozǵalmaqta. 
Eger avtomobildiń dóńgeleginiń radiusı 40 sm bolsa, dóngeleginiń aylanıw 
dáwirin, aylanıw jiyiligin hám múyeshlik tezligin tabıń.
 Berilgen: 
Formulası: Sheshiliwi:
υ = 90 km/saat = 25 m/s; 
R = 40 sm = 0,4 m.
Tabıw kerek: 
T = ? υ = ? ω = ? ω = 2πv

Juwabı:  T ≈ 0,1 s; v = 10 1/s; ω = 62,8 rad/s.