Bap new indd

Tájiriybe. Ústine temir bólegi qoyılǵan tıǵındı 
ıdıstaǵı suwdıń betine qoyamız. Eger suwdıń betindegi temirge magnit jaqın-
lastırılsa, tıǵın ústindegi temir menen birge magnit tárepke júze baslaydı 
(55-súwret). Temirdiń qozǵalısına sebep, onıń magnit penen óz ara tásirlesi-
wi bolıp tabıladı. Qolıńızdaǵı toptı tik joqarıǵa ılaqtırsańız, ol joqarıǵa υ
o
baslanǵısh tezligi penen qozǵala baslaydı. Bunda topqa siz tásir ettińiz. Jo-
55-súwret. Magnit penen 
temirdiń óz ara tásiri.

---

70
Dinamika tiykarları
qarıǵa kóterilgen sayın Jerdiń tartıwı nátiyjesinde toptıń tezligi kemeyedi. 
Ol belgili biyiklikke kóterilgende, tezligi nolge teń bolıp toqtaydı hám keyin 
tómenge túse baslaydı. Stoldıń ústinde tınısh turǵan sharikti túrtip jiberseńiz, 
qozǵaladı. Stoldıń betiniń súykelisiniń tásirinde shariktiń qozǵalısı áste-aqırın 
toqtaydı.
Kúsh
Denelerdiń óz ara tásiri shaması jaǵınan hár 
qıylı bolıwı múmkin. Mısalı, metall sharikti úl-
ken jastaǵı adam jas balaǵa qaraǵanda uzaǵıraqqa 
ılaqtıradı. 100 kg lı shtanganı hámme kótere almay-
dı. Biraq shtangist onı tez kótere aladı.
Mexanikalıq tásir denelerdiń bir-birine tikkeley 
tiyiwi (kontaktta bolıwı) yamasa olardıń maydanı 
arqalı júzege keledi. Mısalı, jerde turǵan júkti 
tartıw, iyteriw yamasa kóteriw, prujinanı sozıw yamasa qısıw, jipti bu-
raw sıyaqlı jaǵdaylardaǵı tásir denelerdiń bir-birine tikkeley tiyiwi arqalı 
júzege keledi. Sonday-aq, bir bólek temirge tásir (55-súwret) magnit may-
danı arqalı, denelerdiń Jerge tartılıwı gravitaciyalıq maydannıń nátiyjesinde 
júzege keledi. Fizikada kóbinese qaralıp atırǵan denege qaysı deneniń hám 
qalay tásir etip atırǵanı kórsetilmey tek qısqa etip denege kúsh tásir etip 
atır delinedi. Denelerdiń óz ara tásirin sıpatlawshı fizikalıq shama — kúsh 
túsinigi kirgiziledi. Demek, kúsh deneniń tezligin ózgertiwshi sebep eken. 
Kúsh tásirinde deneniń barlıq bóliminiń tezligi ózgermey, al bir bóleginiń 
tezligi de ózgeriwi múmkin. Mısalı, óshirgishti qıssa onıń forması ózgeredi, 
yaǵnıy deformaciyalanadı (56-súwret). Joqarıda keltirilgen barlıq mısallarda 
dene basqa deneniń tásiri astında qozǵalısǵa keledi, toqtaydı yamasa óziniń 
qozǵalıs baǵıtın ózgertedi, yaǵnıy tezligi ózgeredi.