Bap new indd

22-§. NYUTONNIŃ ÚSHINSHI NÍZAMÍ
Tábiyatta heshqashan bir deneniń ekinshi denege tásiri bir tárepleme 
bolmay barlıq waqıt óz ara boladı. Bir dene ekinshi denege tásir etse, 
ekinshi dene de birinshi denege tásir etedi.
20-§ da ótkerilgen tájiriybeni jáne bir ret qarap shıǵayıq. 66-súwrette 
kórsetilgen arbalardıń massaları óz ara teń, yaǵnıy m
1
= m
2
. Birinshi ar-
badaǵı iymeygen plastinkanıń jibi úzip jiberilgende, eki arba eki tárep-
ke birdey tezleniw (a
1
= a
2
) menen qozǵaladı. Demek, eki arbaǵa birdey 
shamaǵa iye, biraq qarama-qarsı baǵıtlanǵan F
1
hám F
2
kúshleri tásir etedi.
Óz ara tásir etiwshi denelerdiń massaları hár qıylı bolǵanda da bul kúsh-
ler muǵdarı jaǵınan bir-birine teń boladı. Buǵan isenim payda etiw ushın 
67-súwrette kórsetilgen tájiriybeni jáne bir ret qarap ótemiz. Bunday jaǵ-
dayda ekinshi arbanıń ústine júk qoyıw arqalı onıń massası artırılǵan hám 
m
2
> m
1
dep alınǵan. Búgilgen plastinkanı tartıp turǵan jipti úzip jibersek, 
eki arba eki tárepke qozǵala baslaǵan. Biraq bul jaǵdayda birinshi arbanıń 
tezleniwi ekinshi arbanıń tezleniwinen úlken, yaǵnıy a
1 
> a
2
bolǵan. Ekinshi 
arbanıń massası birinshisinikine salıstırǵanda neshe ese úlken bolsa, onıń 
tezleniwi birinshi arbadan sonsha ese kishi boladı. Biraq hárbir arbanıń 
massasınıń alǵan tezleniwine kóbeymesi óz ara teń boladı: m
1 
a
1
= m
2 
a
2
. 
Nyutonnıń ekinshi nızamına tiykarlanıp m
1
· a
1
= F
1
hám m
2
· a
2
= F
2
. De-
mek, massaları hár qıylı bolıwına qaramastan, arbalardıń bir-birine tásir 
etiw kúshleriniń san jaǵınan teń, yaǵnıy:
F
→
1 
= F
→
2 
. (1)
 
Eki dinamometrdi bir-birine jalǵap, olardı qarama-qarsı tárepke tartsaq 
(71-súwret), hár eki dinamometrdiń kórsetkishleriniń birdey bolatuǵınlıǵın 
kóremiz. Birinshi dinamometr qanday kúsh penen tartılsa, ekinshisi de 
tap sonday kúsh penen tartıladı. Tartıp atırǵan kúshtiń muǵdarınıń qanday 
bolıwına qaramastan, qarama-qarsı tartıp atırǵan kúshlerdiń muǵdarına