Bap new indd

VII bap.
JUMÍS HÁM ENERGIYA. 
ENERGIYANIŃ SAQLANÍW NÍZAMÍ
Tábiyatta mexanikalıq, jıllılıq, elektr, jaqtılıq, yadrolıq, ximiyalıq hám 
basqa da túrdegi energiyalar bar. Bul energiyalardıń bir-birine aylanıwı orın 
aladı. Mısalı, mexanikalıq energiya jıllılıq energiyasına, elektr energiyası 
mexanikalıq energiyaǵa aylanıwı múmkin. Bunda túri boyınsha bir-birinen 
ayırmaǵa iye bolsa da, muǵdarı jaǵınan saqlanadı, yaǵnıy energiya bardan 
joq bolmaydı joqtan bar bolmaydı. Sol sebepli tábiyattaǵı hár qıylı qubılıslar 
hám procesler energiya arqalı baylanısqan. Bul bapta deneniń mexanikalıq 
qozǵalısındaǵı orınlanǵan jumıs, kinetikalıq hám potencial energiya, bul 
energiyalar bir-birine aylanıwın, tolıq mexanikalıq energiyanıń saqlanıwın 
hám quwattı úyrenemiz.
39-§. MEXANIKALÍQ JUMÍS
Mexanikalıq jumıs hám onıń birlikleri
Kúndelikli turmısımızda jumıs degende 
jumısshı, injener, alımnıń paydalı miynetin 
túsinemiz. Biraq alımnıń qanday muǵdarda jumıs 
islegenin ólshewge bolmaydı. Sonıń ushın fizikada 
tek ólshewge bolatuǵın shama mexanikalıq jumıs 
úyreniledi. Arba oǵan jegilgen attıń tartıw 
kúshiniń tásirinde belgili aralıqqa júredi. 
Awızı tıǵın menen bekitilgen suwlı shiyshe ıdıstı qızdırǵanda onıń 
ishindegi basımnıń joqarılawı nátiyjesinde tıǵın atılıp shıǵıp, belgili bir 
aralıqqa barıp túsedi, yaǵnıy mexanikalıq jumıs orınlanadı.
Kúshtiń tásirinde deneniń tezligi kemeygen jaǵdaylarda (mısalı, súykelis 
kúshi) da jumıs orınlanadı. Eger bar kúshimiz benen shkaftı jılıstırıwǵa 
tırıssaq, biraq shkaf qozǵalısqa kelmese, heshqanday mexanikalıq jumıs 
orınlanbaydı. Dene óziniń inerciyası menen turaqlı tezlik penen qozǵalısta 
F
F
s
128-súwret. F kúshiniń tá-
sirinde deneniń s aralıǵına orın 
awıstırıwı.

---

148
Saqlanıw nızamları
bolsa hám oǵan sırttan kúsh tásir etpeytuǵın bolsa, ol heshqanday mexanikalıq 
jumıstı orınlamaydı.
Demek, mexanikalıq jumıstıń orınlanıwı ushın denege kúshtiń tásir etiwi 
hám bul kúshtiń tásirinde deneniń belgili aralıqqa orın awıstırıwı kerek. 
Mısalı, tegis bette turǵan denege F kúshi tásir etkende, ol usı kúshtiń 
baǵıtında tuwrı sızıqlı traektoriya boyınsha s aralıqqa orın awıstırsın. Bunday 
jaǵdayda A mexanikalıq jumıs orınlanadı (128-súwret):
A = F . s. (1)