Bap new indd

Tayanısh túsinikler: sheńber boyıńnsha teń ólshewli qozǵalatuǵın 
deneniń basıp ótken jolı, aylanıw dáwiri, aylanıw jiyiligi. 
1. Avtomobildiń tezligi 20 m/s, dóńgeleginiń diametri 64 sm. Avtomobildiń dóńgeleginiń 
múyeshlik tezligin tabıń.
2. Dene 10 m/s tezlik penen 2 m radiuslı sheńber boylap qozǵalmaqta. Onıń aylanıw 
jiyiligin tabıń.
1. Shárqpálek orınlıǵı 1 minutta 2 ret aylanadı. Sharqpálek kósherinen 1 m uzaqlıqta 
ornatılǵan orınlıǵınıń sızıqlı tezligi menen múyeshlik tezligin tabıń.
2. Velosiped 10 m/s tezlik penen teń ólshewli qozǵalmaqta. Eger velosipedtiń 
dóńgeleginiń radiusı 30 sm bolsa, onıń aylanıw dáwirin, aylanıw jiyiligin hám 
múyeshlik tezligin tabıń.
ω = 2 · 3,14 ·10 rad
s
= 62,8
rad
s
T = —
2πR 
υ
v = –1T
T = 2 · 3,14 · 0,4 s ≈ 0,1 s
25
v = 1 1 = 10 1
0,1 s
s
;
;
;
;
.
.

---

62
Kinematika tiykarları
3. Jer sharınıń ekvatorında turǵan deneniń sızıqlı hám múyeshlik tezligin esaplań. 
Jerdiń radiusın 6400 km ge teń dep alıń.
17-§. ORAYǴA UMTÍLÍWSHÍ 
TEZLENIW
Sheńber boylap teń ólshewli qozǵalıstaǵı tezliktiń baǵıtı
Sharik radiusı R bolǵan sheńber boylap teń ólshew-
li qozǵalatuǵın bolsın. Sharik óziniń qozǵalısınıń 
dawamında Δt waqıt ishinde A
1
noqatınan A
2
noqa-
tına jáne sonday waqıttıń ishinde A
2
noqatınan A
3
noqatına ótsin (50-súwret).
Sharik aylanbalı qozǵalısta belgili Δt waqıt 
dawamında Δs doǵanı basıp ótedi. Δt waqıttı júdá 
kishi dep alsaq, usı waqıttaǵı bir zamatlıq tezlikti 
tabıwımız múmkin. Sharik teń ólshewli qozǵalatuǵın 
bolǵanlıqtan A
1
, A
2
, A
3
noqatlardaǵı onıń tezlikleri 
san jaǵınan birdey boladı. Biraq olardıń baǵıtı hár 
qıylı. Aylanbalı qozǵalıstıń dawamında qozǵalıstıń 
baǵıtı dáwirli ózgerip turatuǵın bolǵanlıqtan, bizdi hárbir noqattaǵı tez-
liktiń baǵıtı qızıqtıradı. Bunı aylanbalı teń ólshewli qozǵalatuǵın pıshaqtı 
sharlaytuǵın diskti baqlap, ushqınlardıń baǵıtına qarap biliwimiz múmkin 
(51-súwret). Ushqınlar disktiń pıshaqtıń tiyip turǵan noqatına túsirilgen ra-
diusqa perpendikulyar, yaǵnıy sheńberdiń doǵasına urınba baǵıtta ushıp 
shıǵıp atırǵanlıǵın kóremiz. Demek, sheńberdiń hárbir noqatındaǵı tezlik, 
50-súwrette kórsetilgendey, sheńberdiń radiusına perpendikulyar baǵıtta bo-
ladı. Qarlı yamasa suwlı jollarda ketip baratırǵan avtomobildiń dóńgelekle-
rinen shashıraytuǵın ılay suwdıń baǵıtı da sheńberge urınba túrde boladı. 
Aylanbalı teń ólshewli qozǵalısta tezliktiń baǵıtı úzliksiz túrde ózgerip 
turǵanlıǵı ushın esaplawda onı skalyar emes, vektorlıq shama sıpatında 
alıwımız lazım.