Baqlawlar hám anıq emeslikler sharayatında logikalıq jantasıwlar

Baqlawlar hám anıq emeslikler sharayatında logikalıq jantasıwlar

Joba :

1. Baqlaw metodı.
2. Eksperiment metodı.
3. Sáwbet hám anketa.
4. Ómirbayanshiik metod.
5. Iskerlik jemisin úyreniw metodı.
6. Ilimiy izertlew basqıshları

Psixikanıń negizinde miydiń reflektor iskerligi jatadı. Sırtqı dúnyadan kirip keletuǵın qozǵawtıwshılarǵa ishki yamasa sırtqı bio-logik organlar juwap reaksiyasın ańlatadı. Bas mıy úlken yarım sharlarida payda bolatuǵın waqıtsha nerv baylanısıwları psixik hádiyselerdiń fiziologikalıq tiykarları esaplanadı hám olar sırtqı ta'-sirnıń nátiyjesinde payda boladı.

Psixofiziologikalıq nizamlıqlarǵa qaray miydiń funksiyası waqıtsha nerv baylanısıwlarınıń qosılıw mexanizmi hám de áne-lizatorlar iskerligi mexanizmleri tásirinde payda boladı.
Psixikani izertlew insannıń pútkil sanalı iskerligin -onıń de teoriyalıq, da ámeliy turmıs iskerligin úyreniw bolıp tabıladı. «Adam -dıń sanalılıǵı onıń hár túrli iskerliginde, minez-qulqlarında kórinetuǵın boladı. Insan shaxsı hár túrlı forma hám mazmuńa iye bolǵan teoriyalıq hám de ámeliy xızmetlerde quram tabadı. Bunda ortalıq, ir-siy belgiler, social tásir tiykarǵı faktorlar esaplanadı.
Insan ózi jasap turǵan dáwirdi, materiallıq turmıstı sáwlelendiredi, sociallıq-siyasiy ortalıq tásiri astında bilimlerdi ózlestira bo-radi, sociallasadı. Social ortalıqta onıń sezim-sezimleri, xarakteri, qábileti, iqtidori, oylawı, mútajlikleri, ıqtıqatı, onı aktivlikke shaqırıq etiwshi háreket motivları, tilekleri, tilek-lari, qálewleri az-azdan ózgerip baradı.
Insannıń biliw iskerligi rawajlanıwı oǵan ózin qurshap turǵan bolmıstı jáne de tereńrek, tolıqlaw, anıqlaw sáwlelendiriw im-koniyatini jaratadı hám ol bolmıstıń túp mánisin, túrli tártiptegi óz-ara baylanısıwları, quramalı munasábetleri hám baylanıslardı barǵan sayın anıqlaw yoritadi. Usınıń menen birge usı processlerde qáliplesip kiyatırǵan insannıń bolmısqa, haqıyqatlıqqa, denelerge, adamlarǵa hám ózine munasábeti payda boladı.
Insan sanasınań rawajlanıwı onıń sırtqı álemdi aktiv hákis et-tirishda kórinetuǵın boladı. Insannıń materiallıq turmısı, ol turmıs keshira-jatqan basqarıw princpınıń materiallıq tiykarına emes, bálki onı qurshap alǵan adam -larnıń turmıs ádetleri, ulıwma insanıylıq túsi, dúnyaǵa kóz qarası, maslagi, social haqıyqatlıqqa munasábetleri, umtılıwları, dóretiwshilik jemisleri hám minez-qulqlarınıń kompleksi bolıp tabıladı.
Insannıń bolmıstı sáwlelendiriwi aktiv process bolıp tabıladı. Insannıń rawajlanıwı obiektiv bolmısqa hám ózine aktiv tásir kórsetiwinde júz boladı. Oyındı baqlawı, miyneti, oqıwı, kórkem ádebiyatqa baylanıslı shıǵarmanı oqıw etiwi, qızıǵıwshılıǵınıń turaqlılashuvi hám basqalar shaxs -dıń psixik rawajlanıwın ańlatadı.
Psixologiyanıńan'anaviy, empirik metodları tap házirgi kún-ge shekem tabıslı qollanılıp atır.
Baqlaw metodı. Psixologiya páninde bul metoddıń obiektiv (sırtqı ) hám subyektiv (ózin ózi) baqlaw túrleri bar. Insan psixikasidagi ózgerislerdi baqlaw ushın tómendegiler ámelge oshi-
riladi:
baqlawdıń maqseti, wazıypası belgilenedi;
gúzetiletuǵın obiekt saylanadı ;
sinaluvchinıń jası, jinsi, kásipi aniklanadi;
izertlew ótkeriw waqtı joybarlawtırıladı ;
baqlaw qansha dawam etiwi qatańlastırıladı ;
baqlaw insannıń qaysı iskerliginde (oyın, oqıw, miynet hám sportda ) ámelge asırılıwı usınıs etiledi;
baqlawdıń forması (jalǵız, gruppa, jámáát menen ótkeriliwi) ta-
yinlanadi;
8) kuzatilganlarni belgileńenler etip beriw quralları (kúndelik, sáwbet dápteri, baqlaw betasi, magnitafon, videomagnitafon, videoapparat, fotoapparat hám basqalar ) taxt etiledi.
Baqlaw arqalı adamlardıń dıqqatı, sezim-sezimleri, nerv sis-temasinıńtashqi ańlatpaları, temperament qásiyetleri, ım-ishara -isho-ralari, bayqaǵıshlıǵı, jıldamlıǵı, ıskerligi, turpayı, sóylew iskerligi hám taǵı basqaları uyreniledi. Biraq oǵada quramalı ishki psixo-logik keshinmalar, joqarı sezimler, oylaw, logikalıq yad hám aqıl -ziyreklikti izertlewge bul metoddıń múmkinshiligi jetiwmeydi. Má-salan, gódek balanı baqlawda onıń háreketleri, oyınshıqlarǵa mu-nosabati, sezim-sezimi, talpinishi, meyli, qálewi anıqlanadı. Oqıw -chinıń sabaqtaǵı jaǵdayın baqlawda bolsa dıqqatınıń ózgesheligi, sırtqı qozǵawtıwshı menen tásirleniwi, temperamenti, xatti-haraka-tinıń páti, emotsional keshinmasinıń ózgeriwi tuwrısında ma'-lumotlar toplawǵa múmkinshiligi tuwıladı. Óspirim jaslardıń sport iskerligin baqlaw arqalı olardıń shıdamlılıǵı, ıskerligi, sezim-tuy-g'usinıńo'zgarish qásiyetleri, jeńiske umtılıwı, ózinińharaka-tini mekeme ete alıwı maydanınan materiallar jıynaw múmkin. Jumıs-chinıń dáske janındaǵı iskerligin baqlaw nátiyjesinde onıń óz dıqqatın bólistiriwi, qıyın dámlerde ózin tutıwı, ım-ishara -belgi-lari, sırtqı qozǵawtıwshınan tásirleniw dárejesi haqqında keń ma'-lumotlar jıynaladı. Ǵarrılardıń baylanıs procesin baqlaw olardıń xarakteri, sóylew iskerligi, sezim-sezimi, ekstravertivligi yamasa intravertivligi, qızıǵıwshılıǵı hám ruwxıylıqınıń basqa ózgeshelik-larini anıqlaw bolıp esaplanadı.
Sırtqı baqlawda geyde oylaw boyınsha da maǵlıwmatlar alıw : jumıs ústindegi keyipin, pikirdiń arnawlı bir obiektke jóneltirilga-nini, sırtqı qozǵawtıwshılarta'siriga berilmaslikni, bet degi tash-vish hám tınıshsızlanıwdı, názerdegi ǵayrıtabiiylikni, sonıń menen birge, qıyqım -lik, tereńlik, termulish sıyaqlı psixik jaǵdaylardı gúzetip, oylaw -dıń keshiwindegi ózgerislerdi anıqpash múmkin. Bulardan tashqa-ri, qoldıń titirewi, asabiylashish, sóylewdiń aynıwı, sezim-dıń biyqararlashuvi da insan ruwxıylıqındaǵı ózgerisler boyınsha ma'-lumot beredi.
Psixologiya páninde ózin ózi baqlawdan (introspeksiyadan) da paydalanıladı. Kóbinese tájiriybeli psixolog yamasa maman sheber oqıtıwshı, intalı baslıq ózin ózi baqlaw arqalı ilimiy juwmaq shıǵara biladi. Mısalı, óz oylawın gúzetip ózindegi emotsional ózgeris haqqında, sonıń menen birge, oylawdıń ishki mexanizmleri vu-judga keliwi hám keshiwi tuwrısında maǵlıwmat aladı. Nátiyjede oylawdıń sapası, mazmunı, mánisi hám qaysı tárzde, qanday tezlik-de, qaysı formada júz beriwin gúzetedi.
Sırt el psixologiyasida ózin ózi baqlawdıń insan ruwxıylıqı -ni úyreniw degi rolin ańlatiwshı ilimiy-ámeliy materiallar tóplanǵan. Introspeksiya baǵdarınıń iri wákilleri o'zla-rini ózleri baqlaǵanlar hám toplaǵan materialların analiz etip, ulıwma psixologiyalıq nizamlıqlardı jaratılıwma háreket etkenler. Lekin insan túrli jaǵdaylarda ózin birdey basqara almaydı hám sol sebepli bul metoddıń ilimiy áhmiyeti onsha úlken emes.
Sonday etip, baqlaw metodınıń qolay hám nátiyjeli tárepleri menen birge hálsiz gomonlari da bar. Usınıń sebepinen insannıń mu-rakkab psixikasi basqa metodlardan paydalanıp izertlew etiledi.
Sáwbet metodı. Bul metod menen insan psixikasini úyreniwde sáwbettiń maqseti hám wazıypası belgilenedi, onıń obiekti hám subyek-ti saylanadı, teması, ótkeriletuǵın waqtı anıqlanadı, jalǵız shaxs -lar, gruppa hám jámáát menen ótkeriw joybarlawtırıladı, úyrenilip atırǵan zat menen tıǵız baylanıslı soraw -juwap tártibi tayarlanadı. Sáwbet-dıń bas maqseti arnawlı bir bir jaǵday yamasa mashqalanı sheshiw ja-rayonında insan psixikasidagi ózgerislerdi úyreniw bolıp tabıladı. Sáwbet or-qali adamlardıń oylawı, akd-ziyrekligi, turpayı, qızıǵıwshılıqı, uqqıshlıǵı, bilim dárejesi, ıqtıqatı, dúnyaǵa kóz qarası, shıdamlılıǵı tuwrı -sida maǵlıwmatlar alınadı.
Sáwbet metodınıń unamlı tárepleri menen birge ayırım hálsiz tárepleri de bar. Qaytariq sózler, «g'aliz» sóz dizbegiler, sóylewdiń tezligi, pikirdiń abstraktlıǵı, zerikarligi áwmetsizlikke sebep boladı. Sonıń menen birge, soraw -juwaptıń bir formada emesligi sinaluvchida ayriqsha islew usılı, áshkaralıq jetiwmasligi, iy-manish, uyalish hár tárepleme maǵlıwmatlar alıwdı qıyınlastıradı hám usınıń sebepinen basqa metodlarǵa shaqırıq etiwge tuwrı keledi.
Iskerlik jemislerin analiz qılıw metodı. Insan yadı, oylawı, qábileti hám qıyalınıń qásiyetlerin anıqlaw maqsa-dida bul metod ulıwma psixologiyada keń qollanıladı. Balalar chiz-gan súwretler, jasaǵan oyınshıqlar, modeller, jazǵan qosıqlardı analiz qılıw arqalı olardıń logikalıq yadı, oylawı, texnikalıq, ba-diiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábileti, dóretiwshilik qıyalı maydanınan materiallar toplaw múmkin. Obiekt menen subyekt ortasında baylanıs ornatıw ushın shaxstıń psixikasi tuwrısında sırtından arnawlı bir húkim hám juwmaq shiǵarıladı. Dóretiwshilik iskerlik jemislerine kúndelik, sxema, oylap tabıw, diagramma, jańa ashılıw, qurılma, ásbap, texnikalıq model, úskene, mil-liy tıgıwshı hayallıq, ónermentshilik, zergerlik buyımları, referat, kurs hám qaniygelik pitkeriw jumısları, magistrlıq dissertatsiyası, ilimiy lekciya, konspekt, recenziya, tezis, maqala, kórsetpeli qurallar, joybar, konsepsiya, artist, artist hám baqsı dóretiwshilikoti sıyaqlılar kiredi. Bular túrli jas daǵı, jinsdagi hám kásip degi adamlar tárepinen jara -tilgen bolıwı hám soǵan kóre forması, mazmunı, sapası, originalli-gi, kólemi, kórinisi, ózgesheligi menen bir-birinen keskin ayırmashılıq etiwi múmkin.
Dóretiwshilik iskerlik jemislerin analiz qılıw arqalı balalar, oqıwshılar, studentler, konstruktorlar, ilimpazlar, ónermentler, jumıs-chilar, dıyxanlar psixik qásiyetleri to'grisida maǵlıwmatlar toplaw múmkin. Lekin insan daǵı psixik ózgerisler, kámal tabıw jáne bul-larnıń keshiwin ańlatiwshı materiallar yigish ushın bul metod -nıńo'zi jetpeydi. Sonıńuchun insan psixikasini úyreniw maqsa-dida basqa metodlardan da paydalanıwı maqul.
Test metodı. Test - ańlichan sóz bolıp, sınap kóriw, tekseriw, de-mak bolıp tabıladı. Shaxstıń aqpiy artıwın, mentalitetini, qábiletin, iro-daviy sapaları hám basqa psixik qásiyetlerin tekseriwde qolla -niladigan qısqa másele, tapsırma, mısal, jumbaq, syujetli súwret yamasa forma test dep ataladı. Test, ásirese, adamdıń qanday kásipti iyelew múmkinligin, kásibi jaramlılıǵı yamasa jaramsızlıǵı, iste'-dodlilar, intalılar hám aqli hálsizlerdi anıqlawda kisilerdi saralawda keń qollanıladı. Test metodınıń qımbatı tájiriybediń ilimiylik dárejesine, tekseriwshiniń uqıpına hám qızıǵıwshılıqına, jıynalǵan psixologiyalıq maǵlıwmatlardıń obiektivligi hám olardı il-miy analiz ete bilashga baylanıslı bolıp tabıladı.
1905 jıldan, yaǵnıy franiuz psixologı A. Bine jáne onıń shákirti A. Simon insannıń intellektual ósiw hám uqıp dárejelerin ólshew múmkinshiligi bar ekenligi ideyasın alǵa súrgeninen keyin psixologiyada test metodı qollanıla baslandı.
Sırt el psixologları testlerdi shaxstıń uqıp dárejesin anıqlaw quralı dep bildilar. Biraqtest tekserilip atırǵan hádiyse-larnıń psixologiyalıq kriteryası esaplanbaydı. Ekenin aytıw kerek, bir muam-monıń sheshimin izlew túrli psixologiyalıq qurallar menen ámelge asıriladı. Jáhán (AQSH, Evropa hám taǵı basqa ) testologlari izertlew obiektlerin ózlestirip turatuǵın hám qábilet, oylaw, bilim kónlikpe hám de ilmiy tájriybelerdi aralas halda úyreniwge ıntıladılar. Sınap kóriw processinde sinaluvchilarnıń emotsional jaǵdayı hám salamat -ligiga baylanıslıruhiy keshinmalarni inabatqa almaydılar. Burınǵı Íyt-tifoq psixologları K. M. Gurevich, v. A. Krutetskiy hám basqalar qollaytuǵın testler tupten basqasha princip tiykarında dúzilgen. Olar testlarnıńtafakkur kórsetkishi (indikatori) bolıwı ushın háreket etdiler hám arnawlı bir jetiskenliklerge eristiler. Sonıń menen birge, oylaw ja-rayonınıń sapa qásiyetlerin bilmay turıp, qábilettiń mo-hiyatini kórsetip bolmaydı, degen qaǵıydaǵa ámel ete otırıp testler-den paydalanmoqdalar. Házirgi dáwirde kemde-kem ushraytuǵın testler qatarına psi-xologlardan Rorshax, Rozensveyg, Kettell, vartegg, veksler, Meyli, Ayzenk, Anaztazi, Raven hám basqalar ijodinıń úlgilerin ki-ritish múmkin. Psixologiyada testler tómendegi gruppalarǵa, túrlerge ajıratılǵan halda qollanıladı. Eń keń tarqalǵan testler qatarına :
Bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi iyelegenlik dárejesin anıq-lashga qaratılǵan diagnostik metodlardan biri maqsetke (tabısqa ) eriwiw testleri yamasa pedagogikalıq testler dep ataladı ; bul tur hara-kat testleri (mexanizmler, materiallar, instrument sıyaqlılardan paydalanıwǵa mólsherleńen), jazba testler (arnawlı blankalardagi sorawlardan bir tuwrısın tabıwǵa yamasa suwretden zárúrli tárepin ajıratıwǵa jóneltirilgen), awızsha testler (sorawlar sisteması ulıwma ga'lim hám kásip táliminde tayarlıq dárejesin aniklaydi).
Insannıńakl aqılı, akl ziyrekligi, intellektual qábileti hám pikir-lash dárejesin ólshewge mólsherleńen testler intellekt testleri dep ataladı ; olar verbal hám noverbal sırtqı kórinislerde dúzilgen bolıp, intellektual múmkinshilik, uquvchanlik, tutqırlıq, zeyin, túsińishlik, intellektual taraq-qiyot dárejesin anıqlaw ushın xızmet etedi; test tapsırmaları jollamasında analogiyaga, ulıwmalastırıwǵa, túsiniklerge, xarakteristika -lashga logikalıq munasábetti anıqlaw talap etiledi.
Dóretiwshilikot (kreativlik) testleri shaxstıń dóretiwshilik qábiletla-rini úyreniw hám bahalawǵa mólsherleńen boladı ; olar dóretiwshi shaxstıń turmıslıq tájiriybesin analiz etiwge hám dóretiwshi shaxstıń individual qásiyetlerin (dóretiwshilik oylaw jáne onıń jemisdor-ligi: mayısqaqlıǵı, operativligi tapqırlıǵı, originalligi, tańlaw -chanligi, konstruktivligi hám taǵı basqa ) úyreniwge jóneltiriledi.
Kriteryaǵa mólsherleńen (kriterial oriyentirlańan) testlartek-shiriluvchidan iyelegen hám kásiplik tapsırmalardı orınlaw ushın jetkilikli yamasa jetkilikli emesligin anıqlawǵa mólsherleńen bolıp tabıladı. Kriterya (kriteriya) retinde arnawlı bir bilimler sisteması ámeldegi yamasa joqlıǵı xızmet etedi. Kriteryanıń jaratılıwı onıń logikalıq -psixologiyalıq dúzilisin analiz qılıw tiykarında qurıladı. Bunda me-todika menen kriteryanıń psixologiyalıq proporcionallıǵı, relevantligi aldınan esapqa alınıwı kerek.

Shaxsqa tiyisli yamasa shaxslılıq testleri: shaxstıń ustanovkasi, qádiriyatlarǵa munasábeti, emotsional jaǵdayları, motivatsiyası, shaxs -lararo munasábet degi sapaları, turpayınıń tipik formaları hám taǵı basqalardı úyreniwge, ólshewge, anıqlawǵa járdem beredi. Olar shaxstı úyreniw shkalaları, sorawnamaları hám bilim processlerin ólshew, bahalaw, ózin ózi bahalawǵa jóneltirilgen boladı. Sol-nıńdek, subyektivlikni sáwlelendiriwshi tekstlar sistemasın da qam-rab aladı.

Proyektiv testler (latınsha rgospevglo ilgerilep, ilgerilep kórinetuǵın etiw mánisin ańlatadı ): proyeksiya nátiyjelerin psixo-logik aytıwǵa tiykarlanǵan shaxstı pútin úyreniwge qaratil-gan metodlar kompleksi proyektiv testler dep ataladı. Psixologiyalıq járdem-yalanishdan tısqarı, ayrıqshaǵı jaǵdayda individuallıǵın ayriqsha kórsetiw sıyaqlılarda sáwleleńenlesedi. Bunday testler tur-kumi assotsiativ (tamamlanmagan gápler yamasa gúrriń), ekspressiv (psi-xodrama, oyınlar, ishbilarmandlik oyınları, sotstrenıń, erkin temada súwret sızıw ) túrlerine ajratıladı. Shaxstıń ishki dúnyası mánisin subyektnıń shaxsan ózi tolıqlaw kórsetiwge xızmet etedi.
Sonday etip, testler qatarına tabısqa (maqsetke) erisiw test-lari (olar sabaqlıqlarda berilgen bilim, ilmiy tájriybe dárejelerin ba-holashga qaratılǵan ), intellekt testleri (akliy rawajlanıw dáreje-sini ólshewge mólsherleńen), shaxslılıq testleri (insan shıdamlılıǵı, emotsiyasi, qızıǵıwshılıqı, motivatsiyası hám hulqini bahalawǵa yo'nalti-rilgan diagnostik metodlardan ibarat esaplanadi), shaxs «loyihasi» (pro-yektiv) testleri (sorawlarǵa bir anıqjavob beriw talap etiledi, juwaplardı analiz etip, shaxs qásiyetleriniń «loyihasi» islep shıǵıladı ), qábilet testleri, yad testleri kiredi.
Endi testke ayırım mısallar keltiremiz.
Artıqsha sózdi shıǵarıp taslań:
A) Yenisey, Dnepr, Sirdaryo, Amur (juwap : Dnepr - ol Evropada jaylasqan );
B) Petrozavodsk, Ijevsk, Siktivkar, Abakan (juwap : Abakan - ol Aziyada jaylasqan ).
Tájiriybe (eksperiment) metodı. Bul metod túrli jas daǵı hám kásip degi adamlar (bópe, bala, óspirim, jası tolıwǵa jetken hám qarilar) dıń psixikasini tereńrek, anıqlaw izertlew metodları ishinde eń áhmiyetlisi esaplanadı. Eksperiment metodı járdeminde jasalma tushun-shalarnıń qáliplesiwi, sóylewdiń ósiwi, ayrıqsha jaǵdaydan chi-qıs, mashqalalı jaǵdaynı sheshiw processleri, shaxstıń sezim-tuy-g'ulari, xarakteri vatipologik qásiyetleri uyreniledi. Insan psi-xikasinıń názik ishki baylanısıwları, munasábetleri, quramalı mexanizmleri tekseriledi. Onıń ushın eksperiment materialın tekseriwshi qıyqımlıq menen tańlawı, obiekt tárzde hár túrlı jaǵday hám jaǵdaylardı jaratılıwması, bunda sinaluvchinıń jası, aqıl -aqılı, xa-rakter ózgesheligi, sezim-sezimi, qızıǵıwshılıqı hám dárejesine, turmıs taj-ribasiga, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerine itibar beriwi kerek.
Eksperiment metodı óz gezeginde tábiyiy hám laboratoriya metodla -riga ajratıladı. Tábiyiy metod psixologiyalıq -pedagogikalıq máselelerdi sheshiwde qollanıladı. Bul metoddıń ilimiy tiykarların 1910 jılda orıs psixologı A. F. Lazurskiy tariyplagan. Tábiyiy metoddan foy-dalanishda islep shıǵarıw jámáátleri aǵzalarınıń, ilimiy muassa-salar xızmetkerleriniń, oqıtıwshılar, qaytalanǵan adamlardıń psixo-logik ózgerisleri, óz-ara munasábetleri, ıskerlik qábiletleri, qánigelikke yarokdiligi máselelerin sheshiw názerde tu-tiledi. Tábiyiy sharayatlarda insan psixikasini úyreniwde sina-luvchilar (bog'cha balaları, mektep oqıwshıları, jumısshılar, dıyxanlar, oqımıslı adamlar, biznesmenlar, fermerler, ilimiy xızmetkerler hám taǵı basqalar )-dıń ózleri xabarsız bolıwı, tálim processinde berilip atırǵan bilim-lar izertlew maqseti muwapıqlashtirilishi, úlken jas daǵı adamlar -ga tárbiyalıq tásir ótkeriw (interaksiya) kúndelik miynet tárizi sheńberinde ámelge asırılıwı, zavod hám fabrikada bolsa materiallıq mahsu-lot islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıwǵa qaratılıwı kerek.
Laboratoriya (klinika ) metodı kóbinese individual (goho gruppa hám jámáát) formasında sinaluvchilardan yashirmay, arnawlı psixologiyalıq as-baplar, jol-yo'rikdar, usınıslar, kórsetpe hám qosımshalardan paydala -nib alıp barıladı. Házir insan psixikasidagi ózgerislerdi anıq-laydigan ásbaplar, quramalı elektron esaplaw mashinaları (disp-leylar), qurılmalar, úskene hám úskeneler bar. Olar adam daǵı psixologiyalıq processler, jaǵdaylar, funksiyalar, vujudga kiyatırǵan jańa sapalardı dizimnen ótkeriw hám ólshewde qollanıladı. Kóbinese detektor -lar, elektron hám radio ólshewshiler, sekundomer, refleksometr, xro-norefleksometr, lyuksmetr, anomatoskop, taxistoskop, audiometr, esteziometr, elektromnogramma, elektroensefalogramma sıyaqlılardan paydalanıladı.
Laboratoriya metodı járdemi menen dıqqattıń sapaları, sezim, aqıl, yad hám oylawdıń qásiyetleri, emotsional hám de iro-daviy hám akdiy zorıǵıw sıyaqlı quramalı psixik jaǵdaylar tekshi-riladi. Kóbinese laboratoriya sharayatında kisiler (ushqısh, shofyor, operator, elektronshılar ) hám qápelimde tosınarlı jaǵdaylar (halo-kat, jarılıw, izdan shıǵıw, shawqım eliriwi) dıń modelleri jaratıladı. Ásbaplardıń kórsetiliwi boyınsha ózgerisler, rawaj -lanish dinamikası, fizikalıq hám intellektual tolıqıw, emotsional-shıdamlılıq-viy, asabiy zorıǵıw, saldamlılıq, krizis qanday júz bolıp atırǵanı -ni ańlatiwshı maǵlıwmatlar alınadı.
Tájiriybe (eksperiment) anıqlawshı, quram taptiruvchi (tárbiyalov -ne) hám tekseriw (qadaǵalaw ) bólimlerine bólinedi. Eksperimentnıń anikdovchi bóleginde psixik ózgeshelik, process yamasa jaǵday, oyın, meh-nat, oqıw sıyaqlı xızmetler izertlew etiledi. Izertlew obiektiniń naǵız ózi waqıttaǵı jaǵdayı, múmkinshiligi anıqlanadı, lekin tekseriwg chi sinaluvchiga subyektiv tásir ótkermeydi. Sol máwsimde sinaluv-chiga, hátte yo'llovchi sorawlar da bermaslik eksperimentnıń prii-sipi esaplanadı.
Quram taptiruvchi (qáliplestiriwshi) eksperimentda (tájiriybede) sinaluvchilarda qandayda bir pazıyletti qáliplestiriw, sonıń menen birge, olarǵa maqsetke muwapıq arnawlı bir ilmiy tájriybe, jol-joba hám usıldı úyretiw re-jalashtiriladi. Eksperiment jalǵız, gruppa hám jámáát formasında ótkeri-lishi múmkin. Onıń ushın tájiriybe materialınıń kólemi, kólemi, qansha waqıtqa mólsherleńenligi, neler uyretiliwi, sinaluvchilarni psixologiyalıq tárepten tayarlaw aldınan belgilep qoyılıwı shárt.
Tekseriw yamasa qadaǵalaw eksperimentida (tájiriybesinde) quram tap -tiruvchi (qáliplestiriwshi) basqıshda qáliplestirilgen usıl, qural, jol-joba, kónlikpe, ilmiy tájriybe hám shaxs pazıyletleriniń dárejesin, turaqlılıǵındı anıqlaw, tásirliligine isenim payda etiw ushın mánisi hár túrlı ózbetinshe tapsırmalar beriledi. Tekseriw (nazo-rat) tájiriybesi arqalı quram taptiruvchi sinaluvchiga ulıwma járdem beriwi múmkin emes, keri jaǵdayda izertlew ótkeriw Principi buzila-di.
Anıqlawshı, quram taptiruvchi hám tekseriwshi (qadaǵalaw ) tájiriybe-larda jıynalǵan maǵlıwmatlar, mikdorlar matematikalıq -statistikalıq metod -lardan paydalanǵan halda islep (esaplab) shıǵıladı, sonıń menen birge, mikdoriy analiz ótkeriwge tayarlıq kóriledi. Statistikalıq metod -lar járdeminde insannıń biliw processleri (sezim, aqıl, oyda sawlelendiriw, yad, oylaw, qıyal ) menen onıń individual -tipologik haqqındası -yatlari ortasındaǵı óz-ara baǵlıqdigi hám tásiri (koppelyaksiyasi) bi-lish processleriniń sezim-sezim menen basqarilishi, aqıl -ziyreklik faktorların analiz qılıw ámelge asıriladı. Keyininen muǵdardıń hám de qollanılǵan metodikasınıń isenimliligi, anıqliligi jıra -jasi anıqlanadı. Oǵan deyin de matematikalıq statistikanıń ápiwayı me-todlaridan paydalanıp, ayırım esaplawlar, mısalı, ortasha arif-metik baha, muǵdarlardı tártipke salıw, medianani esaplaw, kvadrat iyiwdi tabıw hám basqalar ámelge asıriladı.
Házir injener psixologlar matematikalıqlar menen sheriklikte insan psixikasinıń modelin jaratıw ústinde izertlew jumısların aparıp atırlar, sonıń menen birge, mediklar, fiziologlar, kibernetik-lar psixikani programmalastırıwdı aqırma jetkiziwsalar. Óndiristegi «sun'iy intellektlar», robotlar, EHMlar áne sol ız-lanishlarnıń dáslepki nátiyjesi esaplanadı.
Ómirbayanshiiya (ómirbayan ) metodı. Insan psixikasini izertlew ushın onıń turmısı, iskerligi, dóretiwshilikoti tuwrısındaǵı awızsha hám jazba maǵlıwmatlar zárúrli áhmiyetke iye. Buǵan baylanıslı adamlardıń tar-jimai holi, kúndeligi, xatları, eskertkishleri, ózgeler ijodiga ber-gan bahaları, eskertiwleri, recenziyalari bólek orın iyeleydi. Usınıń menen birge ózgeler tárepinen tóplanǵan garjimai hal haqqındaǵı materiallar : eskertkishler, xatlar, súwretler, xarakteristikalar, bahalar, mag-nitafon dawısları, fotolavhalar, hújjetli filmler, recenziyalar úyrenilip atırǵan shaxstı tolıqlaw oyda sawlelendiriwge xızmet etedi. Ómirbayan maǵlıwmatları insan psixikasidagi ózgerislerdi baqlawda, onıńsuhbat hám tájiriybe metodları menen úyrenip bolmay -digan táreplerin ashıwǵa járdem beredi.

Ádebiyatlar dizimi:

1. G'oziyev E. G'. Ulıwma psixologiya. 1-kitap. Psixologiya bólimi studentleri ushın oqıw qo'lanma. T. O'zMU. 2003 y.

2. G'oziyev E. G'. Psixologiya.-T., O'zMU «Universitet», 2003.
3. G'oziyev E. G'. Oylaw psixologiyasi. Tashkent: Universitet, 1990.
4. G'oziyev E. G'. Yad psixologiyasi.-ToshDu, 1994.
5. Bernshteyn N. A. Fiziologiya dvijeniy i aktivnost. M., 1990.
6. vasilyuk F. YE. Psixologiya perejivaniya. M., 1984.
7. vvedeniye v psixologiyu/ Pod obshey red. A. v. Petrovskogo. M., 1997.
8. vilyunas v. K. Psixologicheskiye mexanizmi motivatsii cheloveka. M., 1990.
9. vigotskiy S. L. Sobraniye shashineniy v 6 -ti tóbeax. M. 1984.
10. Galperin P. Y. vvedeniye v psixologiyu. M., 1976.
11. Gippenreyter Y. B. vvedeniye v psixologiyu. M., 1988.
12. Dormashev Y. B., Romanov v. Y. Psixologiya vnimaniya.- M., 1995.
13. J. Godfrua. Chto takoye psixologiya? M. 1999 g. 2-úshek.
14. Zeygarnik B. v. Teorii lichnosti v zarubejnoy psixologii. M. 1990 g.
15. Zinchenko T. P. Pamyat v eksperimentalnoy i kognitivnoy psixologii.- SPb, 2002.
16. Ivannikov v. A. Psixologicheskiye mexanizmi volevoy regulyatsii. M., 1991.