Baslıq pazıyletleri hám usılları

Baslıq pazıyletleri hám usılları

2. 2. 1. Baslıqǵa qoyılatuǵın talaplar

Baslıq bir qatar talaplarǵa juwap beriwi kerek. “Basshılıq qılıw” degen sózge túsindirme sózliklerde basqarıw, máslahát beriw, baqlaw, jóneltiriw, kórsetpe beriw degen túrli maǵlıwmatlar berilgen.

Basshılıq usılındaǵı unamsız kemshiliklerdi jónge salıw etiw degeni- bul basqarıwdıń barlıq elementlerine itibardı kúsheytiw bolıp esaplanadı. Bárinen burın baslıq joqarıdaǵı kemshiliklerden erkin bolıwı hám jumıs usılın tómendegi unamlı pazıyletler zamirida tashkil etiwi kerek:

* Baslıq óz huqıq hám kepillikinen ulıwma mámleketlik máplerin jámáát hám xızmetkerlerdiń jeke mápleri menen uyqas aparıwda sheberona paydalanıw zárúr. Biraq mámleket máplerine ziyan etkazmasdan, jeke mápler umum máplerge bo'ysinishi kerek.

* Islep shıǵarıwdı tek jámáátte abıray -itibarǵa iye bolǵan baslıqǵana jaqsı basqaraoladi. Usı waqıtta sonı esten shıǵarmaw kerek, abıray tek xızmet poziciyasi menen emes, bálki, áwele, bilim, tájiriybe, jumısqa hám xızmetkerlerge munasábet menen asırıladı.

* Baslıq saldamlı, hár qanday jaǵdayda hamo'zini tutabiladigan, ádepli hám sıpayı bóliwi kerek. Óz xatti- háreketin qadaǵalaw ete alatuǵın, keyipi hám sezimlerin tiya biletuǵın, júriw turıwında bo'ysinuvchilarga órnek kórsetetuǵın bolıwǵa májbúr bolıp tabıladı.

* Buyrıq hámmege de yoqavermaydi. Usınıń sebepinen moyiniwshi xızmetkerlerge beriletuǵın buyrıq tek tikkeley buyrıq formasında bolmaydıden, bálki tapsırma hám wazıypa, máslahát formasında da bolıwı kerek. Bul orında tómendegi ibratlı jumıs usılın biliw paydadan jıraq emes.

Ouen YaNG durusutgina lawazımdı iyelep turǵan bolıwına qaramay, qol astındaǵı xızmetkerlerdiń hesh birine hesh qashan buyrıq sesler uyǵınlıǵıında jumıs buyırmegen. Ol buyrıq beriwden kóre máslahát salıp qoyıwın ábzal bilgen. Bunday jumsaq mámile birichidan, Ouenning ózine úlken ızzep-abıray alıp kelgen bolsa, ekinshiden mekeme jumısınıń hár mudam bir ırǵaqta muwapıqiyatli keshiwin támiyinlegen.

Yaǵnıy hesh qashan “Mine bul jumıstı oday yamasa bunday etiń” yamasa “Bunday yamasa oday etpeng” dep aytpaǵan. Bunıń ornına “Sol máselede bir oylap kórseńiz” yamasa “Sonday etilse jaqsı nátiyje beredi dep o'ylaysizmi” qabilida mámile etiwge ádetlengen.

* baslıq bo'ysinuvchi xızmetkerlerdiń pikir hám máslahátların dıqqat hám húrmet menen tıńlawı, hátte sol usınıslarǵa shaxsan qosılmaǵan táǵdirde da olarǵa arqayın qulaq salıp qoyıwı hám talqılaw etiwi kerek.

Yang qandayda bir shólkemge xat jibesh zárúrshiligi tuwılıp qalǵan halda xat tekstin basınan aqırıǵa shekem aytıp turıp jazdıradi-de, sońıında jumısshısına sonday soraw menen murojat qılatuǵın edi: “Sizdiń xat teksti jónindegi pikirińiz qanday?” Eger xat tekstin qandayda bir jumısshısı tayarlaǵan bolsa, onı oqıp chiqqach, mabada kemshiligi ushrassa yamasa yoqmasa, bunı xızmetkerdiń yuziga salıw ornına máslahát tártibinde pikirlesedi: “Bálki xat tekstin azmaz basqashalaw etip jazǵanımız maqulmidi, siz ne deysiz?”.

Yang óz xızmetkerlerine ne qılıw kerekligi haqqında hesh qashan kórsetpeler bermeydi, zimmadagi wazıypaların ǵárezsiz orınlawları ushın múmkinshilik jaratadı. Ózbetinshe háreket etiwge, óz qátelerinen tiyisli juwmaq shıǵarıw hám basqa tákirarlamaslikni ádet etiwge odaydı.

Haqıyqatlıqtan da, bunday munasábet xızmetkerlerdi ǵárezsizlikke uyretedi, qátelerdi tez ońlaw hám jumıstı aqırıǵa shekem miytin-puqta orınlawǵa ádetlentiredi. Qolaversa, bunday usıl jumısshı - xizmetkerlerdiń ızzep- nafsini hesh qashan kamsitmaydi hám, ásirese, olarda óz múmkinshilikleri hám uqıplarına qatań isenim, miynetke qızıǵıwshılıq tuwdıradı.

Sonday eken, eger baslıq insanlarda ózine salıstırǵanda jıllılıq, ızzep- húrmet sezimin oyatıwshı bolsa, ol unamsız páziyletlerden, yaǵnıy buyırıw, kórsetpe beriw sesler uyǵınlıǵılarınan waz keship, máslahát salıp qoyıwı, olardan pikir alıwı kerek. Sonda onıń ulıwma jumısqa kóbirek nafi tegadi.

* Baslıq ıntızam hám tártipke ámel qılıwın qatań talap etiwi hám bo'ysinuvchilarning qandayda orınsız háreketin itibardan shette qaldırmasligi kerek. Talap etiwshilik tárbiyanıń hasası hám sanalı ıntızamdıń eń bekkem jayi bolıp tabıladı.

Qullası, baslıqtaǵı adamlardı basqarıw qábileti, adamlar haqqında ǵamqorlıǵı, baslamashılıq, qatańlıqlıq, ǵárezsizlik, talap etiwshilik, bo'ysinuvchi xızmetkerler menen máslahátlasha biliw, óz sózin ústinen shıǵıw sıyaqlı unamlı pazıyletler odaǵı unamsız kemshiliklerden qutulishga járdem beredi.

Baslıq unamsız kemshilikler domiga tortilmaslikka umtılıwı kerek. Ol iyelep turǵan lawazımınan ketib qalmawı ushın tómendegi on dana qaǵıydaǵa ámel qilmog'i kerek:

1. Ílajı bolǵanınsha qulaǵıngizgachya jumısqa qo'miling. óz kompaniyańız klientlerin kóbeytiw ushın barlıq múmkinshiliklerińizdi jumısqa soling.

2. Kompyuterdi úyreniń.

3. Shet tilin úyreniń.

4. Óz arxivıńızdı tashkil etiń.

Zárúr tashklotlar hám kisiler adresleri, telefonların jazıp barıń. Olar ayrıqsha jaǵdaylarda kerek bolıp qaladı.

5. Mudamı “ha” deng.

Hámme zattı orınlawǵa urınıń. Hátte múmkinshiligińiz, qábiletińiz etarli bolmasa da aldın atqarmaǵan jumısıńızdı orınlawǵa háreket etiń. Jumısından ketib qalıwdıń eń qısqa jolı : “Bul meniń jumısım emes” dep juwap beriw. Bunday sózdi búydewden ózińizdi tıyıng.

6. Shıraylı ım-ishara, belgi qılıwdı biling.

Firma krizisqa dus kelgen waqıtta da onı bunday jaǵdaydan shıǵarıw ushın waqıtıńızdı ayamasligingizga tayın ekenligińizdi bildiriń.

7. Ilmiy tájriybeńizdi turaqlı asırıp barıń.

8. Kisiler menen bolatuǵın mámilede xoshfel hám sıpayıshıl bolıń.

Kem ushraytuǵın, ádeplilikli, dos sıpatında keyip jámáát degi ortalıqtı jaqsılaydı, óz-ara isenimdi bekkemleydi., kisilerdi awızbirshilikke shaqıradı.

9. Basqalar bilmegen hám atqaraolmaydigan ol yamasa bul jumıstı biliw hám atqara alıwǵa urınıń. Bul nur ústine artıqmash nur boladı.

10. Jumıs waqıtı tek “den hám gacha” bolmaydıin.

Eger Siz azanda jumıs waqtından aldın yamasa jumıs waqıtı tawsılǵannan keyin jumıs jayında bolsańız, bilingki bul da itibarsız qalmaydı.

2. 2. 2. Basqarıw usılları

Baslıqtıń jumıs usılı - bul basqarıw processinde ol yamasa bul máselelerdi sheshiwde onıń ayriqsha jantasıwı bolıp tabıladı. Baslıq qarar qabıl etkende, onıń atqarılıwın shólkemleskende hám qol astındaǵı kisiler jumısın qadaǵalaw etkende ol óz wazıypalarına muwapıq jumıs kóredi.

Biraq hár bir baslıq bunda ayriqsha túrde, basqarıw processinde ózi ushın uyqas bolǵan, óz basshılıq usılın belgileytuǵın usıllar menen háreket etedi. Ulıwma birdey eki kisi bolmaǵanı sıyaqlı, basshılıqta da ulıwma birdey usıl joq. Basshılıq usılı basshılardıń óz qol astındaǵıları menen baylanısında, olardıń óz-ara munasábetlerinde quram tabadı.

Usıl basqarıw organıń intellektuallıq potencialı, sapaları, onıń individual qásiyetleri menen belgilenedi.

Basshılıq usılı basqarıw metodları menen arnawlı bir óz-ara baylanısda boladı.

Basqarıw metodı hám taǵı basqarıw aktivitini ámelge asırıw usılları hám jollıq kompleksinen, basqarıw sistemasına nátiyjeli, maqsetke muwapıq tásir kórsetiwinen, yaǵnıy basqarıw funktsiyaların ámelge asırıw mexanizminen ibarat esaplanadi.

Lekin sonı itibarǵa alıw kerekki, metod bul birotala ob'ektiv baslıqǵa baylanıslı bolmaǵan ǵárezsiz túsinik bolıp tabıladı. Usıl eger ol da tásir ótkeriw usılları kompleksinen ibarat bolsada, metoddan parıq etedi, ol yamasa bul baslıqtıń sub'ektiv, individual qásiyetleri menen belgilenedi.

Salıstırıwlaw ushın sonı búydew múmkin, muzıka notasi hámme ushın birdey bolsa -de, lekin muzıkachilarning jırlaw usıl (manera) lari hár túrlı bolıp tabıladı.

Bunı tómendegi mısallarda kóriwimiz múmkin. Barlıq basshılar xızmetkerlerdi xoshametlew maqsetinde basqarıwdıń ekonomikalıq metodınan paydalanıwları kerek. Lekin birpara basshılar individual xoshametlewge, basqa bir basshılar bolsa jámáátti xoshametlewge kóbirek aqsha ajıratıwǵa háreket etediler. Birpara basshılar sherek nátiyjelerge, ekinshi bir basshılar bolsa jıllıq jumıs nátiyjelerine qaray sıylıqlawdı ábzal kórediler.

Buyrıqlar hám buyrıqlar shıǵarıw sıyaqlı basqarıwdıń shólkemlestirilgen-basqarıw metodlarınan da basshılar túrlishe paydalanadılar. Bular bolmasa da buyrıq shıǵarıw hám kerisinshe basqarıw funktsiyaların buyrıqsız da tabıslı orınlaw múmkin. Buyrıq shıǵarıp, onı qadaǵalawsız qaldırıw da, onıń atqarılıwı ústinen anıq hám ámeliy qadaǵalaw ornatıw da múmkin.

Sonday etip, arnawlı bir metodlardı ámelge asırıwǵa hár túrlı basshılar óz indivudual usılları menen yondoshadilar.

Usınıń menen birge, basshılıq usılı pútkilley indivudual tıykarǵa iye dep qaraw nadurıs bo'lur edi. Basshılıq usılına basqarıw nızamları hám principlerı, basshılarǵa bolǵan birden-bir talaplar, jámáát degi sotsial-psixologiyalıq ortalıq, joqarı basshılardıń basqarıwda qollanılatuǵın usılları sıyaqlı kóplegen ob'ektiv faktorlar tásir kórsetedi. Sonday eken, hár bir baslıqtıń iskerliginde basshılıq usılınıń sub'ektiv hám ob'ektiv elementleri aralasıp ketedi. Sub'ektiv elementler baslıqtıń :

* ıskerlik hám jeke sapaları ;

* klienti, qábileti hám qızıǵıwshılıqı ;

* bilimi, kónlikpe hám uqıpı ;

* isbilermenligi hám ǵayratkorligi sıyaqlı pazıyletlerinde kórinetuǵın boladı.

Basshılardıń ıskerlik hám ruwxıy -materiallıq páziyletlerin bahalaw ámeliyatı sonı kórsetedi, bunda birinshi orında ıqtıqatlılıq, tapsırılǵan jumıs ushın shaxsan juwapkerlikti sezim qılıw, hololik, hújdanlıq, adamlarǵa salıstırǵanda mehribanlıq hám itibar menen munasábette bolıw turadı. Tiykarlanǵan qararlardı ǵárezsiz hám tez qabıllaw qábileti, shaxsan ıntızamlı bolıw, miynetsevarlik, shólkemlestiriwshilik qábileti, jámáátte ıntızamdı jolǵa qoyıwı hám saqlay biliw qábileti júdá joqarı bahalanadı.

2. 2. 3. Baslıq túrleri

Basshılıq usılı belgisi hám boyısinuvchilarga salıstırǵanda munasábetke qaray barlıq basshılardı tómendegi úsh túrge bolıw múmkin.

Basshılıq usılǵa qaray basshılardıń túrlerge bóliniwi

Avtokratik basshılar *Bunday túrdegi baslıq :

• buyruq shıǵarıw, qarar qabıllaw, xızmetkerlerge jaza beriw yamasa xoshametlewde jámáát fikirini esapqa almaydı ;

• o'zini jámáátten uzaq tutadı ; jámáát aǵzaların tikkeley baylanısda bolıwın shegaralap qóyadı ;

• o'zining orınsız háreketleriniń sın pikir etiliwine chiday almaydı ;

• o'ziga bo'ysinuvchilarning háreketlerin keskin túrde sın pikir bıdırdıwdı jaqsı kóredi;

• muttasil buyrıq beriwge, hámmeni óz tileklerine sózsiz bo'isindirishga ıntıladı ;

• ko'p sóylewdi unamaydı, lekin bo'isinuvchilari menen muomilada bolǵanda onıń basshılıq namısı bálentligi, uzını úlken tutıw sezilib turadı ;

• o'ziga bo'isynuvchilari aldında qovog'i salınǵan keypiyette boladı.

Qullası, avtokratik baslıq ózine jay qo'igan, tákabbır, óz qábileti hám múmkinshiliklerine artıqsha ishonadigan, hukmini ótkeriwge ıntılatuǵın kisilerden etiwib shıǵadı.

Bunday baslıq qadaǵalawdan shette qalsa sol erda turpayılıq, tákabbirlik, qısıw ótkeriw, májbúrlew sıyaqlı oǵada unamsız jaǵdaylar háwij aladı.

Biraq avtokratik basqarıw usılın hár tárepten, jaman dep bolmaydı. Birpara jaǵdaylarda bo'ysinuvchilarning materiallıq dárejesi, etikası tómenligi sebepli avtokratik usılın tańlap alıw da jumıs berip holishi múmkin.

Liberal baslıq *Bunday túrdegi baslıq :

• idorasiz, ǵayratsız boladı ;

• o'z moynına juwapkershilik alıwdı unamaydı ;

• ishni óz holiga tastap qóyadı ;

• idoraga salıstırǵanda qatań bolıwdan hayiqadi;

• o'zini hádden tıs ıqtıyat etedi;

• biron xızmetker menen de baylanıstı buzıwdı istamaydi;

• talabchan emes, tómen qadaǵalaw etedi;

• suiste'mollarga tikkeley jol qóyılsa da ózin bilmewka saladı ;

Bunday baslıq sırtdan kórsetiletuǵın tásirge beyimligi menen kózge taslanıp turadı.

Demokratiyalıq baslıq *Bunday túrdegi baslıq :

• boshqarish funktsiyaların jámáát pikiri menen esaplawıp ámelge asıradı ;

• ishlab shıǵarıwdı basqarıwǵa xızmetkerlerdi tartadı ; olardıń bildirgen pikirine qulaq saladı ; olar menen máslahátlesedi, unamlı táreplerin inabatqa aladı ;

• barcha menen ese hám shın júrekten munosobatda boladı, artiqmashliǵin bildirmeydi;

• buyruq beriw jolı menen emes, bálki ishontirish usılında jumıs tutadı ;

• buyruq basshılıq usılı bo'isinuvchilarning jeke ǵayratın, dóretiwshilik iskerligin rawajlantıradı hám jámáátte joralıq hám ısker ortalıqtı jaratadı.

Belgilengen basshılıq usılları sap halda uchramaydi. Turmısda hár bir baslıqtıń jumıs usılı hár túrli boladı, lekin joqarıdaǵı úsh usıldan biri ayqınlaw sezilib turadı. Túrli hil islep shıǵarıw jaǵdaylarında hár túrlı xızmetkerge salıstırǵanda basshılıqtıń unamlı táreplerinen paydalanıw kerek. Baslıq haqıyqıy jaǵdayǵa qaray jumıs tutıwı hám buysinuvchilarning ózine has jeke páziyletlerdi esapqa alıp mámile etiwi kerek.

Hár bir basqarıw usıldıń samarodarligini bahalaw ushın amerikalıq alım L. Laykert qo'idagi koeffetsientni esaplawdı usınıs etken:

bul erda,-avtokratik -liberallik koefficiyenti

EIU- basshılıq usıl daǵı ishontirish elementleri jıyındısı ;

EMQU- basshılıq usıl daǵı májbúrlew elementleri jıyındısı

R. Laikertning pikrine qaraǵanda bul koefficient 1, 9 ni uyımlastırıwı kerek. Basqasha etip aitganda basshılıq usılında baslıq ishontirish elementlerin májbúrlew elementlerinen shama menen eki barovar kóbirek qollaǵandagina onıń basshılıq usılı optimal, maqsetke muwapıq, nátiyjeli bolǵan esaplanadı.

Ulıwma alǵanda hár úshew túrdegi basshılıqtıń basqarıw funktsiyaların orınlaw daǵı hám ijtimoi munasábetlerdegi ayriqsha ayrıqshalıqlardı qo'idagi kestede ulıwmalastırıp kórsetiw múmkin.