Baxriddinova n. M. Zaripova m. D

A d a b i y o t l a r 
1. 
Fatoyev I.I. Sanoat ekologiyasi. O’quv qo’llanma 1-qism. Buxoro. BuxOO va ESTI, 2001, 47 
6. 
2. 
Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T: TT va ESI, 1999, 183 b. 
3. 
Охрана окружающей среды. Под ред. С.Б.Белова, М.: Высшая школа, 1991, 319 с. 
4. 
Рoдионов А.И., Клушин В.Н., Торочешников Н.С. Техника защиты охраны 
окружающей среды. М.: Химия, 1989, 512с. 
5. 
O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish” to’g’risidagi qonuni. T.:Adolat, 1996. 
 
Nazorat savollari 
1. 
Sorbsiya deb nimaga aytiladi? 
2. 
Adsorobsiya, absorbsiya va xemosorbsiya haqida ma’lumot bering. 
3. 
Adsorbsiya kattaligi nimani ifodalaydi? 
4. 
Faollashtirilgan ko’mirning afzalliklari haqida ma’lumot bering. 
5. 
Adsorbent nima? 
Sorbsiya – bu atrof-muhitdan kerakli moddalarni kattiq jism yoki suyuqlik yordamida 
shimib olish jarayonidir. Agar havo yoki gazni qattiq jism o’ziga yutib olsa, unda bu jarayonni 
adsorbsiya deyiladi va agar suyuqlik o’ziga yutib olsa – absorbsiya deb ataladi. 
Agar yutib olingan modda (masalan, gaz, suyuqlik) qattiq jism tarkibidan ajralib chiqsa, 
ya’ni qatiq jmsm “terlasa”, unda bu jarayonni desorbsiya deyiladi. 
Amalda desorbsiyani 2 yo’l bilan amalga oshirish mumkin: 
1. Haroratni oshirish yo’li bilan. 
2. Yutadigan moddaning bosimini kamaytirish yo’li bilan. 

---

73 
O’ziga yutib oluvchi moddalarni adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlar sifatida 
faollashtirilgan ko’mirlar (masalan, gaz tozalash moslamalar (protivogazlar)da ishlatiladigan 
ko’mirlar), silikagellar, sintetik seolitlar, polimer plyonkalari va tolalari va boshqa moddalar 
ishlatiladi. 
Sanoatda adsorbsiya usuli gazlarni turli zaharli modddlardan tozalash uchun 
qo’llaniladi. Adsorbsiya usuli yordamida changli havo aralashmalaridan havoni tozalab olish 
mumkin. Bundan tashqari, adsorbsiya usuli yordamida ba’zi bir qimmatbaho moddalarni ushlab 
qolib, boshqa qolgan moddalarni texnologik jarayonga qaytarish mumkin. 
Adsorbentlar kerakli moddani yutib olish qobiliyati bilan, ya’ni adsorbsiya kattaligi 
bilan ifodalanadi. Adsorbsiya kattaligi esa a, g/100g bilan ifodalanadi. Buning ma’nosi shundan 
iboratki, u 100 g adsorbent necha gramm gaz yoki suyuqlikni o’ziga yutib olganini ko’rsatadi. 
Adsorbsiya kattaligining qiymati qancha katta bo’lsa, demak adsorbent siftida qo’llanilgan 
modda shuncha yaxshi adsorbent hisoblanadi. 
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, a adsorbentning kimyoviy tarkibiga, xossalariga va 
zaharli modda (ya’ni, adsorbat)ning xossalariga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, adsorbasiya 
kattaligi a tashqi omillarga, ya’ni tozalanayotgan havo yoki gaz tarkibidagi zaharli moddaning 
bug’ bosimiga va haroratiga bog’liq bo’ladi. 
Adsorbsiya kattaligining bosimga bog’liqligi quyidagi adsorbsiya izotermalari 
tenglamasi bilan ifodalanadi: 
p
в
p
B
a
a
*
1
*
*
max


bu erda a ma’lum holatdagi adsorbsiya kattaligi, mol/g; 
a
max 
– qo’llanilgan adsorbent uchun adsorbsiya kattaligining maksimal qiymati, mol/g; 
v – adsorbsiya koeffisienti, 1/Pa; 
r – zaharli moddaning bug’ bosimi, PaR, kPa